Mál nr. 345/2005
- Afréttur
- Ítak
- Jafnræðisregla
- Eignarréttur
- Þjóðlenda
- Fasteign
- Gjafsókn
|
Fimmtudaginn 11. maí 2006. |
Nr. 345/2005. |
Íslenska ríkið(Einar Karl Hallvarðsson hrl.) gegn Sameigendafélagi Fells og Einari B. Einarssyni (Reynir Karlsson hrl.) og
gagnsök |
Eignarréttur. Fasteign. Afréttur. Ítök. Þjóðlenda. Jafnræðisregla. Gjafsókn.
Með úrskurði
14. nóvember 2004, þar sem fjallað var um mörk þjóðlendna og eignarlanda í
Suðursveit, komst óbyggðanefnd að þeirri niðurstöðu að þessi mörk ættu að
fylgja megin jökuljaðri eins og hann var við gildistöku laga nr. 58/1998 og að
allt land ofan þessara marka skyldi vera þjóðlenda en eignarlönd neðan þeirra.
Í krafðist fyrir dómi ógildingar á úrskurðinum varðandi það svæði, sem átti að
tilheyra eyðibýlinu Felli, og viðurkenningar á nánar tilteknum mörkum milli
þjóðlendna og eignarlanda á landsvæðinu. Fól kröfugerð Í m.a. í sér að
Breiðamerkurlón, Breiðamerkursandur og stór hluti fjalllendisins á svæðinu
teldist þjóðlenda. Fyrir Hæstarétti krafðist Í til vara að mörkin skyldu fylgja
jaðri Breiðamerkurjökuls eins og hann lá við gerð landamerkjabréfs árið 1922.
Eigendur jarðarinnar kröfðust einnig ógildingar á úrskurði óbyggðanefndar og
viðurkenningar á því að mörkin á svæðinu lægju á milli nánar tilgreindra
punkta. Fól sú kröfugerð m.a. í sér að lónið, sandurinn að vesturmörkum
Suðursveitar og stór hluti af því landi, sem Breiðamerkurjökull og jökull
vestan við Þverártindsegg liggur yfir, teldist eignarland Fells.
Ekki var talið
unnt að draga neinar ályktanir af heimildum um landnám á þessu svæði hvort það
fjallendi, sem deilt var um, hefði verið numið í öndverðu. Þóttu staðhættir
ekki benda til annars en að stór hluti af svæðinu, sem lá norðan við kröfulínu
Í, hefði einungis verið nýtt til hefðbundinna afréttarnota. Það átti þó ekki
við Hvítingsdal, sem gengur inn í fjalllendið að sunnan og austan í 300 til 400
metra hæð. Ekki var talið að kröfur eigenda jarðarinnar til jökulsvæðanna
vestan við Þverártindsegg ættu stoð heimildum um landamerki hennar. Þá væri
norðurmörkum jarðarinnar ekki lýst í landamerkjabréfi hennar frá 1922. Talið
var að draga bæri mörkin á milli eignarlands jarðarinnar og þjóðlendu á þessu
svæði frá tilteknum punkti við Þröng í suðausturjaðri Breiðamerkurjökuls, í
samræmi við kröfugerð Í, og í punkt við Fellsjökul, en með því móti varð
Hvítingsdalur að mestu talinn til háður beinum eignarrétti eigenda Fells.
Með hliðsjón af staðháttum og mögulegri nýtingu svæðisins vestan
Jökulsár á Breiðamerkursandi að vesturmörkum Suðursveitar var talið að
samkomulag, sem komst á milli eigenda Hofs í Öræfum og Fells árið 1854, hefði
aðeins falið í sér skiptingu á því sem fjaran gaf af sér og á beitarrétti á því
svæði. Þar sem engar heimildir lágu fyrir um að þetta landsvæði hefði fyrir
þann tíma tilheyrt Felli eða Hofi var ekki talið að eigendur Fells hefðu sýnt
fram á annað tilkall til landsins en afnot fjöru og afréttar. Var þetta svæði
því talið þjóðlenda en fjöruítak og afréttarnot talin fylgja jörðinni.
Af gögnum málsins og staðháttum þótti mega ráða að eignarlands Fells
hafi náð að Jökulsá á Breiðamerkursandi og verið nýtt þaðan allt til jökuls uns
jörðin fór í eyði. Þegar landamerkjabréf jarðarinnar var gert árið 1922 náði
jökullinn hins vegar nánast til sjávar. Þótti því vandséð að þá hafi eigendur
jarðarinnar haft væntingar til þess að jökullinn hopaði og að hafa mætti not af
því landi, sem þá kæmi í ljós, til búrekstrar. Ekki var talið að nýting
landsins til ferðamennsku hefði staðið það lengi eða verið þess eðlis þeir gætu
kallað til beins eignarréttar yfir svæðinu fyrir hefð. Með hliðsjón af
jafnræðisreglu var þó ekki talið unnt að hrófla við ákvörðun óbyggðanefndar um
mörk þjóðlendu við jökul gagnvart eignarlandi Fells á þessu svæði. Þótti því
rétt að draga mörkin eftir miðlínu Jökulsár milli ákveðinna punkta og þaðan
eftir tiltekinni línu í Prestfell þar til hún fyrst skar línuna, sem nefndin
markaði eftir jaðri jökulslins við gildistöku laga nr. 58/1998. Frá þeim punkti
skyldu mörk nefndarinnar vera óröskuð að fyrrnefndum punkti við Þröng í
suðausturjaðri jökulsins.
Dómur Hæstaréttar.
Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Gunnlaugur Claessen, Garðar Gíslason, Hrafn Bragason, Ingibjörg Benediktsdóttir og Markús Sigurbjörnsson.
Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 4. ágúst 2005. Endanleg krafa hans er að hluti úrskurðar óbyggðanefndar 14. nóvember 2003 í málinu nr. 2/2001 um mörk þjóðlendu og eignarlands jarðarinnar Fells í Suðursveit í Hornafirði verði felldur úr gildi. Hann krefst þess að mörkin verði ákveðin á eftirfarandi hátt: „Til austurs frá vesturmörkum jarðarinnar Reynivalla í jökuljaðri Vatnajökuls, sem er punktur A. Þaðan verði fylgt landamerkjum Fells vestan Reynivalla í punkt B þar sem lína úr punkti á Staðarfjallstindi (928 m) í Staðarfjalli liggur í punkt í Breiðamerkurjökli við Þröng vestan Fellsfjalls, punktur C. Frá þessum hornpunkti er dregin bein lína niður í sjó og verður punkturinn við ströndina punktur D. Hann ákvarðist sem framhald af línu sem dregin er beint frá Prestfelli gegnum punkt C við Þröng og verður punktur D, samanber kröfukort. Til vara: Lína dregin frá punkti G, sem er í miðri Jökulsá á móts við ströndina og þaðan í punkt H, sem er í jaðri Breiðamerkurjökuls eins og jökullinn var 1922 og fylgi svo þeirri jökullínu í austur að punkti C, sbr. kröfukort.“ Í báðum tilvikum er þess krafist að land norðan og vestan kröfulínunnar verði ákveðið þjóðlenda, en eignarland Fells austan og sunnan hennar. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.
Gagnáfrýjendur áfrýjuðu héraðsdómi 19. október 2005. Þeir krefjast þess að mörk þjóðlendu og eignarlands jarðarinnar Fells verði ákveðin á eftirfarandi hátt: „Varða hlaðin í fjörunni vestan við hornið á Nýgræðunum (P1) og þaðan í Kaplaklif í Mávabyggðum (P2), þaðan í Tjaldmýri í Esjufjöllum (P3), þaðan í urðarrana austast í Esjufjöllum (P4), þaðan í Snæfell (P5), þaðan efst í Þverártindsegg í 1554 metra hæð (P6), eftir Þverártindsegg í punkt í 1115 metra hæð (P7), þaðan efst í Fellsárgljúfur (P8) og eftir því í Fellsfoss (P9) og þaðan beint í fjöru (P10), en lína þessi markast af því er Fellsárfoss ber í mitt skarðið á Hrollaugshólum séð úr fjöru. Við fjöruborð ráði hafið.“ Þá krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem þeim hefur verið veitt.
Að gengnum héraðsdómi óskaði aðaláfrýjandi eftir því við Héraðsdóm Reykjaness að matsmaður yrði dómkvaddur til þess að meta eftirfarandi atriði: Í fyrsta lagi legu suðurjaðars Breiðamerkurjökuls 1851 frá Þröng við Fellsfjall og til Breiðamerkurfjalls og í öðru lagi legu suðurjaðars sama jökuls 1922. Var Oddur Sigurðsson jarðfræðingur dómkvaddur til þessa 16. september 2005. Skilaði hann mati sínu 29. nóvember sama ár og hefur það verið lagt fyrir Hæstarétt ásamt meðfylgjandi korti þar sem kemur fram staða jökulsins nú og ætluð staða jökulsins 1922 þegar landamerkjabréf Fells var gert. Varakrafa aðaláfrýjanda fyrir Hæstarétti er sniðin að þessari matsgerð. Aðaláfrýjandi hafði enga varakröfu uppi í héraði og eru málsástæður sem hún er reist á nýjar fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur mótmælt henni á þeim grunni að hún sé of seint fram komin. Varakrafan gengur að hluta til lengra en aðalkrafa aðaláfrýjanda og getur að því leyti ekki komist að fyrir Hæstarétti.
Dómarar Hæstaréttar hafa gengið á vettvang ásamt lögmönnum aðila.
I.
Samkvæmt 1. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta með áorðnum breytingum tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra 13. júlí 2000 að hún hefði á fundi 4. sama mánaðar ákveðið að taka til meðferðar landsvæði í sveitafélaginu Hornafirði. Áttu mörk þessa svæðis að ráðast af landamerkjum Skaftafells til vesturs, en til austurs af jörðunum Hvalsnesi, Vík, Svínhólum, Reyðará, Bæ, Hlíð og Stafafelli. Að sunnan náði svæðið til hafs, en að öðru leyti var það afmarkað með línu, sem dregin var um Vatnajökul í samræmi við vinnu samvinnunefndar um svæðisskipulag miðhálendis Íslands. Aðaláfrýjandi lýsti 12. desember 2000 kröfum sínum um mörk þjóðlendna og eignarlanda á þessu svæði. Að því gerðu lét óbyggðanefnd frá sér fara tilkynningu um meðferð svæðisins ásamt útdrætti úr kröfum aðaláfrýjanda og var þetta birt eins og fyrir er mælt í 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998. Jafnframt var skorað á þá, sem teldu til eignarréttinda yfir landi sem aðalaláfrýjandi krafðist að félli innan marka þjóðlendna, að lýsa kröfum sínum til óbyggðanefndar fyrir 3. maí 2001. Að liðnum þeim fresti ákvað nefndin að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum, og var eitt þeirra mál nr. 2/2001 um mörk þjóðlendu og eignarlanda í Suðursveit sem meðal annars tók til jarðarinnar Fells, sem er vestast í þeirri sveit.
Samkvæmt Landnámabók nam Hrollaugur sonur Rögnvaldar jarls á Mæri í Noregi land frá Horni í austri til Kvíár í vestri. Síðan á hann að hafa gefið Þórði illuga Eyvindarsyni land frá Kvíá austur að Jökulsá á Breiðamerkursandi. Jökulsá sem var á eystri mörkum landnáms Þórðar illuga er talin hafa runnið til sjávar á líkum stað og hún gerir nú og hefur lengi gert. Fjallað var um mörk þjóðlendu við fyrrum landnám Þórðar illuga í máli nr. 1/2001 fyrir óbyggðanefnd og í málum nr. 454/2005 og 496/2005 hér fyrir dómi að undanskildu landi frá fyrrum mörkum Hofshrepps og Borgarhafnarhrepps að Jökulsá, sem eigendur Fells telja til eignarráða yfir og er til meðferðar í þessu máli.
Fyrir óbyggðanefnd krafðist aðaláfrýjandi þess að mörk milli þjóðlendu og jarðarinnar Fells yrðu dregin eftir nánar tilgreindum línum sem eru í samræmi við aðalkröfu hans hér fyrir dómi. Hann viðurkenndi rétt jarðarinnar til afréttar í Veðurárdal, sem er norðan kröfulínu hans frá mörkum jarðarinnar við Reynivelli, sem er næsti bær austan Fells, og að Þröng vestan Fellsfjalls. Þá viðurkenndi hann rekarétt jarðarinnar frá rekamörkum Breiðamerkurfjöru og „so langt austur epter Sande sem tilvinst“ svo sem segir vísitasíu Jóns biskups Vídalíns frá 1706. Eigendur jarðarinnar andmæltu kröfum aðaláfrýjanda og kröfðust þess að mörk þjóðlendu gagnvart landi Fells yrðu dregin í samræmi við kröfu gagnáfrýjanda hér fyrir dómi. Halda þeir því fram að sú kröfulína markist af fjöllum þeim er umlykja mikinn dal sem eftir rannsóknum vísindamanna sé hulinn Breiðamerkurjökli. Óbyggðanefnd kvað, sem fyrr segir, upp úrskurð í málinu 14. nóvember 2003. Samkvæmt honum voru mörk milli eignarlanda og þjóðlendna látin fylgja megin jökuljaðri eins og hann var 1. júlí 1998 við gildistöku laga nr. 58/1998 og jökullinn ofan þeirrar línu talin þjóðlenda en allt neðan hans eignarland allt að mörkum fyrrum Hofshrepps og Borgarhafnarhrepps og til sjávar.
Aðaláfrýjandi höfðaði mál þetta í héraði 20. maí 2004 til að fá hnekkt niðurstöðu óbyggðanefndar um mörk þjóðlendu og jarðarinnar. Með hinum áfrýjaða dómi var krafa aðaláfrýjanda varðandi mörk eignarlands og þjóðlendu frá landamerkjum jarðarinnar við Reynivelli og að Þröng viðurkennd, en þaðan voru þau látin fylgja jökuljaðri eins og hann er á hverjum tíma og allt að mörkum fyrrum Hofshrepps og Borgarhafnarhrepps. Samkvæmt kröfugerð aðila má skipta ágreiningsefni þeirra í þrennt. Í fyrsta lagi varðandi fjalllendið og jökulinn norðan kröfulínu aðaláfrýjanda, í öðru lagi landsvæðið vestan Jökulsár og í þriðja lagi frá Jökulsá að kröfulínu aðaláfrýjanda til austurs.
II.
Samkvæmt 7. gr. laga nr. 58/1998 er það hlutverk óbyggðanefndar að kanna og skera úr um hvaða land telst til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda. Jafnframt að skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu, sem nýttur er sem afréttur, og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Í 8. gr. er svo fyrir mælt að nefndin skuli að eigin frumkvæði taka til meðferðar og úrskurða um þau málefni sem undir hana heyra. Samkvæmt þessu hefur þannig nefndin bæði frumkvæðisskyldu og rannsóknarskyldu, sbr. og 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, en þau lög gilda einnig um starfsemi nefndarinnar. Ber að huga að því við úrlausn þessa máls að aðkoma nefndarinnar er að nokkru frábrugðin meðferð málsins fyrir dómi þar sem dómstólar eru hér sem endranær bundnir af þeim gögnum og röksemdum sem aðilar færa fram fyrir dómi. Við úrlausn þjóðlendumála gildir einnig almennt að gæta ber samræmis og jafnræðis í lagalegu tilliti, sbr. 1. mgr. 11. gr. laga nr. 37/1993.
Í athugasemdum, sem fylgdu frumvarpi að lögum nr. 58/1998, var tekið fram að ekki verði að lögum settar sérstakar sönnunarreglur eða lagaskilyrði fyrir því að land teljist eignarland í merkingu laganna, heldur ráðist það af almennum sönnunarreglum og réttarheimildum sem færðar eru fram í einstöku tilviki. Gildir sú regla því sem endranær að sá sem telur til eignarréttinda yfir landi verður að færa fram heimildir fyrir eignartilkalli sínu sé það dregið í efa. Skipan mála var hins vegar breytt með lögum nr. 58/1998 að því leyti að eigandalaust land var með þeim fellt undir eignarráð aðaláfrýjanda, en talið hafði verið að land sem enginn gat sannað eignarrétt sinn á væri ekki undirorpið beinum eignarrétti. Hafði Hæstiréttur í dómi sínum 28. desember 1981 í málinu nr. 199/1978, sem birtur er í dómasafni fyrrnefnds árs á bls. 1584, í máli um Landmannaafrétt látið svo um mælt: „Handhafar ríkisvalds, sem til þess eru bærir, geta í skjóli valdheimilda sinna sett reglur um meðferð og nýtingu landsvæðis þess, sem hér er um að ræða, en líta ber þó til þess, að fyrirsvarsmenn ríkisins hafa viðurkennt „rétt byggðamanna til upprekstrar og annarra afréttarnota, sem lög og venjur eru fyrir.” ” Landmannaafréttur var í málinu að öðru leyti talinn eigandalaust land.
Í dómi Hæstaréttar 21. október 2004 í máli nr. 48/2004, sem birtur er í dómasafni þess árs á bls. 3796 og varðar mörk þjóðlendu á Biskupstungnaafrétti gagnvart eignarjörðum, tók rétturinn almenna afstöðu til mats á gildi landamerkjabréfa og því hvert væri inntak eignarréttar á svæði, sem í þeim væri lýst. Var þar sagt að almennt skipti máli hvort um væri að ræða jörð eða annað landsvæði, en þekkt væri að landamerkjabréf hafi ekki eingöngu verið gerð fyrir jarðir, heldur einnig til dæmis afrétti, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð. Var þar sagt að landamerkjabréf fyrir jörð fæli almennt í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland væri að ræða þótt jafnframt yrði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Þá var talið að það yki almennt gildi landamerkjabréfa væri það áritað um samþykki eigenda aðliggjandi jarða. Hins vegar yrði ekki litið fram hjá þeirri staðreynd að fyrir gildistöku laga nr. 58/1998 var engum til að dreifa sem gat sem handhafi beins eignarréttar gert samninga um mörk þess lands sem nú kallast þjóðlenda. Jafnframt var sagt að þess yrði að gæta að með því að gera landamerkjabréf gátu menn ekki einhliða aukið við land sitt eða annan rétt umfram það. Verði til þess að líta hvort til séu eldri heimildir sem fallið geti að lýsingu í landamerkjabréfi, enda stangist sú lýsing heldur ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands. Ber við niðurstöðu máls þessa að hafa framangreind sönnunarsjónarmið í huga.
III.
Efni landamerkjabréfa Fells, Reynivalla, sem er næsta jörð að austan, og Breiðármerkur, sem er næsta land að vestan, er rakið í héraðsdómi. Þar eru talin þau heimildarskjöl sem þeir styðja beinan eignarrétt sinn við að landi innan kröfugerðar sinnar.
Af hálfu aðaláfrýjanda eru brigður ekki á það bornar að þótt Fell hafi farið endanlega í eyði 1873 teljist það enn til jarða. Þá eru eignarráð gagnáfrýjenda ekki dregin í efa. Hins vegar ríkir óvissa um mörk jarðarinnar til norðurs og vesturs. Áður er því lýst að samkvæmt Landnámu fékk Þórður illugi land vestan Jökulsár úr landnámi Hrollaugs Rögnvaldssonar. Engar heimildir eru um hvenær Fell byggðist en af Landnámu má ætla að jörðin hafi byggst úr landnámi Hrollaugs og að vesturmörk hennar hafi þá verið við Jökulsá á Breiðamerkursandi. Í 6. kapítula landbrigðabálks Jónsbókar frá 1281 eru ákvæði um landamerki og landakaup. Segir meðal annars: „Nú vill maðr selja land sitt við verði, þá skulu þeir kveða á um merki með sér, um land ok skóga ok engjar ok reka, veiðar ok afréttu ef eru, ok allra gæða skulu þeir geta þeira, er því landi eigu at fylgja, þó at þat sé í önnur lönd, eða aðrir menn eigi þanneg ítök; síðan skulu þeir takaz í hendr ok kaupa með váttum tveim eða fleirum. ... Skyldr er sá at ganga á merki, er honum seldi, innan .xii. mánaða, ok stefna þeim til öllum áðr er til móts eigu. Þar er eigi skylt at ganga til merkja er firðir deila eða ár þær er netnæmir fiskar ganga í. ... Eigi er skylt at ganga á merki þar er fjöll þau eru, er vatnföll deilaz millum heraða, ok eigi er skylt at ganga ór búfjárgangi á fjöll upp, kveða skal þar á merki. ...“. Ákvæðum þessum svipar mjög til reglna er áður giltu samkvæmt því safni laga sem kennt er við Grágás. Þykir almennt af þessu mega ráða að lög hafi staðið til þess að merki jarða varðveittust þótt ekki væri skylt að gera skrá um þau og fá sýslumanni í hendur til þinglesturs fyrr en með tilkomu landamerkjalaga nr. 5/1882. Skylda þeirra laga náði til þess að halda við glöggum merkjum jarða. Sama regla gilti einnig um afrétti og aðrar óbyggðar lendur eftir því sem við varð komið. Nú gilda um þetta efni lög nr. 41/1919 um landamerki o.fl. Af framanrituðu sést að nær frá upphafi Íslandsbyggðar mörkuðu menn sér ekki eingöngu ákveðin landsvæði, sem voru háð beinum eignarrétti, heldur einnig mörk ítaka, afrétta og allra annarra réttinda í lönd sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu manna. Meðan landsvæði gaf eitthvað af sér lágu hagsmunir til þess að halda merkjum réttindanna við, hvers eðlis sem þau voru. Af framanrituðu þykir leiða að skýra verði hvaða réttindi það séu sem menn voru að skipta á milli sín.
IV.
Af heimildum um landnám Hrollaugs Rögnvaldssonar verða engar ályktanir dregnar varðandi það álitaefni hvort land norðan kröfulínu aðaláfrýjanda frá mörkum við Reynivelli og í punkt í Breiðamerkurjökli við Þröng hafi verið numið í öndverðu. Í niðurstöðu héraðsdóms er vitnað til lýsingar óbyggðanefndar á greindu landsvæði. Í þeirri lýsingu kemur fram að fjallendi þetta er lítt gróið ofan við 500-600 m hæð og víða liggi mörk samfellds gróðurs neðar. Fellsfjallið sé þó að hluta vel gróið en fjalllendið norður af ekki vegna hæðar og halla. Vötn renna þar til vesturs og undir Breiðamerkurjökul nema úr Hvítingsdal, sem gengur inn í fjalllendið að sunnan og austan í 300 400 m hæð yfir sjávarmál, ekki fjarri þeim stað er bærinn á Felli stóð áður. Vötn í dalnum renna til suðurs og austurs og eru staðhættir því fremur til styrktar að dalurinn hafi getað verið heimaland jarðarinnar frá öndverðu. Í landamerkjabréfi fyrir Fell 1. maí 1922 er mörkum að austan eingöngu lýst í Fellsárfoss og í landamerkjabréfi Reynivalla 8. apríl 1888 er mörkum milli þessara jarða fyrst lýst á sama hátt og síðan „frá fossinum ræður Fellsárgljúfur mörkum að jökli.“ Marka Fells að norðan er að engu getið í landamerkjabréfi jarðarinnar. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms um norðurmörk jarðarinnar við þjóðlendu er dómurinn staðfestur um þessi mörk að öðru leyti en því að rétt þykir að þau verði dregin úr punktinum A við Fellsjökul og beina stefnu í punktinn C við Þröng, en með því móti verður Hvítingsdalur að mestu talinn til Fellsjarðarinnar og háður beinum eignarréttindum eigenda hennar. Landið norðan við allt að jökli er hins vegar þjóðlenda og afréttarland jarðarinnar. Styðst það við frásögn í Jarðabók Ísleifs Einarssonar frá 1709 um að Fell eigi afrétt í Veðurárdal.
V.
Aðaláfrýjandi heldur því fram að land frá línu, sem á framlögðum uppdrætti er á milli punkta merktra C og D frá Þröng við Breiðamerkurjökul til sjávar, og að mörkum fyrrum Hofshrepps og Borgarhafnarhrepps, sé ekki háð beinum eignarrétti. Síðarnefndu mörkunum er lýst á sambærilegan hátt bæði í landamerkjaskrá fyrir Fellsland 1. maí 1922 og í merkjalýsingu hreppstjóra hreppanna 13. maí 1922 milli Fells og Breiðármerkur, þar sem segir: „Landa- og fjörumörkin eru: Varða hlaðin á graskoll á fjörunni, vestanhalt við hornið á Nýgræðunum, á að bera austanvert í Hálfdánaröldu uppi undir jökli og í Kaplaklif í Máfabygðum, og er það alt bein lína. Þetta eru einnig mörk milli hreppanna: Borgarhafnarhrepps og Hofshrepps.” Engir aðrir en hreppstjórarnir rita undir síðarnefndu lýsinguna en landamerkjaskrá Fells er undirrituð af þar töldum eiganda og ábúanda jarðarinnar og þeim er áttu lönd að austan. Fell var á þessum tíma löngu komið í eyði og Breiðármörk hafði ekki verið byggð í aldir þótt nokkurra gagna og sagna njóti um byggð þar. Af gögnum málsins má ráða að merki þessi eiga rót sína að rekja til deilna, sem urðu milli eigenda Fells og Hofs í Öræfum, um ætlað eignartilkall þeirra síðarnefndu til „nokkurs parts grasnitja“ austan Breiðár um miðja 19. öld og lyktaði með samkomulagi 8. júní 1854 á þann veg: „ad öll grasnit initjar og virkilegur eignarréttur Skal hereptir einasta til heira Felli i Sudursveit, allt ad austur mörkum Fjallsfjöru, sem eru á millum Breidumerkurfjöru og Fjallsfjöru, og Skal þadann af Fjörunni sjónhending tekinn beina Stefnu i Svörturák sem er á joklinum uppundann Breidá og undann hvorri hun rennur. Svo Skulu og Hofs eigendur og ábuendur njóta alls vestann meiginn vid nemda Breidá og til greindu stefnulinu Fjalls og fjöru á milli og so lángt vestur sem treista ser land ad helga.“ Af þessum texta og gögnum sem voru undanfari þessarar sáttargerðar má ráða að landsnytjum var þarna skipt eftir fjörumörkum en ágangur vatna og jökuls hafði á þessum tíma löngu eytt mestum nytjum af þessu landi að undanteknum reka og öðrum fjörunotum. Mörkin tóku mið úr fjörunni til skerja eða annarra kennileita í jökli. Mörk fjörunytja og landa fóru ekki endilega saman á þessum slóðum þar sem fjöruítök höfðu um aldir gengið sjálfstætt kaupum og sölum og verið lögð til kirkna. Samkvæmt mati Odds Sigurðssonar jarðfræðings, sem að framan er til vitnað, lá jökulröndin á þessum tíma þó nokkru sunnar en nú er. Af staðháttum er ljóst að landsvæðið varð á þessum tíma ekki nytjað til annars en þess sem fjaran gaf og sem afréttur í óverulegum mæli, en það tilheyrði líkast til jörðinni Breiðá fyrr á öldum, eins og bær á þessum slóðun mun þá hafa kallast. Má ljóst vera að það voru slík not sem eigendur Hofs og Fells skiptu á milli sín með samkomulaginu 8. júní 1854. Engar heimildir eru hins vegar fyrir því að land þetta vestan Jökulsár á Breiðamerkursandi hafi fyrir þennan tíma tilheyrt Felli sem eignarland þeirrar jarðar og verður ekki heldur á því byggt að það hafi heyrt til jörðinni Hofi, sbr. dóm Hæstaréttar í máli nr. 496/2005. Þykja því eigendur Fells ekki hafa sýnt fram á með vísun til framanskráðra sönnunarreglna að þeir eigi annað tilkall til lands frá fyrrum hreppamörkum Hofs- og Borgarhafnarhreppa að Jökulsá en afnot fjöru og afréttar. Verður það því talin þjóðlenda samkvæmt lögum nr. 58/1998, en fjöruítak og afréttarnot talin fylgja jörðinni Felli.
VI.
Af frásögnum Landnámu um landnám Hrollaugs Rögnvaldssonar, öðrum gögnum málsins og staðháttum þykir ekki annað fram komið en að eignarland Fells hafi náð að Jökulsá á Breiðamerkursandi og verið nýtt þaðan allt þar til jökull og vatnagangur gerði jörðina óbyggilega eftir miðja 19. öld. Af matsgerð Odds Sigurðssonar er fram komið að jökuljaðarinn náði næstum til sjávar 1922 þegar landamerkjabréf jarðarinnar var gert. Eftir að jökullinn tók að hopa á síðustu öld hefur myndast stórt og djúpt lón við jökulsporðinn sem auk landsvæðis, sem fjallað var um í næsta kafla að framan, tekur yfir stóran hluta svæðisins allt að kröfulínu aðaláfrýjanda frá Þröng við Breiðamerkurjökul til sjávar.
Að framan er því lýst að óbyggðanefnd miðaði þjóðlendulínu við jökulröndina eins og hún var við gildistöku laga nr. 58/1998 en héraðsdómur taldi að miða ætti við jökulröndina eins og hún er á hverjum tíma. Hins vegar er vandséð að þeir er gerðu merkjabréf Fells 1922 hafi haft væntingar til þess að jökullinn hopaði og að hafa mætti not af landinu sem þá kæmi í ljós til búrekstrar í framtíðinni. Not af þessu landi hefur á síðari árum helst tengst ferðamennsku vegna þess náttúruundurs sem Jökulsárlón þykir vera. Lónið og sandurinn milli Kvíár og Fellsár frá Breiðamerkurjökli til fjöru er nú á náttúruminjaskrá. Nýting landsins, eins og henni hefur verið háttað, hefur ekki staðið það lengi eða verið þess eðlis að þeir sem hana hafa haft með höndum geti kallað til beins eignarréttar yfir landsvæðinu fyrir hefð. Hins vegar er nægjanlega sannað að sá hluti landsins, sem var íslaus við gerð landamerkjabréfs, hafi verið og sé háður beinum eignarrétti. Þegar það er síðan virt að aðaláfrýjandi unir við þau þjóðlendumörk gagnvart jökli, sem óbyggðanefnd ákvað fyrir aðrar jarðir í Suðursveit og Öræfum án þess að láta á þau reyna fyrir dómi, verður ekki vegna jafnræðisreglu hróflað við ákvörðun nefndarinnar gagnvart eignarlandi Fells að þessu leyti. Er því rétt að draga þjóðlendulínuna frá punkti G, sem samkvæmt kröfugerð aðaláfrýjanda er í miðri Jökulsá á móts við ströndina, og þaðan í punkt H, sem er í ósnum úr Jökulsárlóni. Þaðan fylgja mörkin beinni línu sem dregin er í Prestfell þar til hún fyrst sker línuna, sem óbyggðanefnd markaði eftir jaðri jökulsins eins og hann var 1. júlí 1998 við gildistöku laga nr. 58/1998. Frá þeim skurðpunkti að punkti C við Þröng skulu mörk óbyggðanefndar vera óröskuð.
VII.
Málskostnaðar- og gjafsóknarákvæði héraðsdóms verða staðfest.
Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður.
Gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjenda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði.
Dómsorð:
Úrskurður óbyggðanefndar 14. nóvember 2003 að því er varðar mörk eignarlands jarðarinnar Fells í sveitarfélaginu Hornafirði og þjóðlendu er felldur úr gildi. Skal um mörk þessi fara svo: Að austan frá vesturmörkum jarðarinnar Reynivalla í jaðri Vatnajökuls, sem er punktur A, og þaðan í punkt C sem á uppdrætti er í Þröng við Breiðamerkurjökul. Frá punkti C skal jaðar Breiðamerkurjökuls, eins og hann var 1. júlí 1998, ráða mörkum eignarlands og þjóðlendu þar til kemur að línu sem dregin er frá punktinum H í ósnum úr Jökulsárlóni að Prestsfelli, síðan eftir þeirri línu í punkt H og þaðan eftir miðri Jökulsá í punktinn G við ströndina. Telst land norðan og vestan þessarar markalínu þjóðlenda, en sunnan og austan hennar eignarland Fells.
Málskostnaðar- og gjafsóknarákvæði héraðsdóms eru staðfest.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.
Allur gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjenda greiðist úr ríkissjóði þar með talin þóknun lögmanns þeirra, 500.000 krónur.
Dómur Héraðsdóms
Reykjaness 1. júlí 2005.
Mál þetta var dómtekið 28.
f.m.
Aðalstefnandi er íslenska
ríkið.
Gagnstefnendur eru
Sameigendafélag Fells, Kópavogsbraut 87 í Kópavogi, og Einar Björn Einarsson,
Kirkjubraut 7 á Höfn.
Í aðalsök, sem höfðuð var
25. maí 2004, gerir aðalstefnandi þá kröfu að hluti af úrskurði óbyggðanefndar
frá 14. nóvember 2003 í málinu nr. 2/2001 um mörk þjóðlendu og eignarlands
jarðarinnar Fells í Suðursveit í Hornafirði verði felldur úr gildi. Þá er þess
krafist að eftirfarandi lína verði viðurkennd sem mörk þjóðlendu og eignarlands
jarðarinnar Fells, í samræmi við framlagðan uppdrátt: „Frá vesturmörkum
jarðarinnar Reynivalla í jökuljaðri Vatnajökuls, sem er punktur A. Frá þessum
punkti er fylgt landamerkjum Fells vestan Reynivalla í punkt B er þar sem lína
úr punkti á Staðarfjallstindi (928m) í Staðarfjalli liggur í punkt í
Breiðamerkurjökli við Þröng vestan
Fellsfjalls, punktur C. Frá þessum hornpunkti er dregin bein lína niður í sjó
og verður punkturinn við ströndina punktur D [...]. Ákvarðist land norðan og vestan markalínunnar þjóðlenda, en sunnan og
austan eignarland jarðarinnar Fells.“ Þá er krafist málskostnaðar úr hendi
gagnstefnenda.
Gagnstefnendur
gera þá kröfu í aðalsök að kröfum aðalstefnanda verði hafnað. Þá krefjast þeir
málskostnaðar úr hendi aðalstefnanda eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en
gagnstefnendum var veitt gjafsókn með bréfi dómsmála-ráðuneytisins 11. f.m.
Gagnsök var höfðuð 21. júlí
2004. Í gagnstefnu gera gagnstefnendur þá kröfu að hluti af úrskurði
óbyggðanefndar frá 14. nóvember 2003 í málinu nr. 2/2001 um mörk þjóðlendu og
eignarlands jarðarinnar Fells í Suðursveit í Hornafirði verði felldur úr gildi.
Krefjast gagnstefnendur þess að eftirfarandi lína verði viðurkennd sem mörk
þjóðlendu og eignarlands jarðarinnar Fells, í samræmi við framlagðan uppdrátt:
„Varða hlaðin í fjörunni vestan við hornið á Nýgræðunum (P1) og þaðan í
Kaplaklif í Mávabyggðum (P2), þaðan í Tjaldmýri í Esjufjöllum (P3), þaðan í
urðarrana austast í Esjufjöllum (P4), þaðan í Snæfell (P5), þaðan efst í
Þverártindsegg í 1554 metra hæð (P6), eftir Þverártindsegg í punkt í 1115 metra
hæð (P7), þaðan efst í Fellsárgljúfur
(P8) og eftir því í Fellsfoss (P9) og þaðan beint í fjöru (P10), en lína þessi
markast af því er Fellsárfoss ber í mitt skarðið á Hrollaugshólum séð úr fjöru.
Við fjöruborð ráði hafið.“ Þá krefjast gagnstefnendur málskostnaðar úr hendi
aðalstefnanda án tillits til gjafsóknar, sem þeim hefur verið veitt.
Aðalstefnandi gerir þá kröfu
í gagnsök „að úrskurður óbyggðanefndar frá 14. nóvember 2003 í málinu nr.
2/2001 verði ekki ógiltur hvað varðar þann hluta kröfusvæðisins sem kröfur í
gagnsök taka til“. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi gagnstefnenda.
Dómari gekk á vettvang ásamt
lögmönnum aðila 14. mars sl.
I.
Með
lögum nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og
afrétta var í fyrsta sinn mælt í almennri löggjöf fyrir um eignarréttarlega
stöðu lands utan eignarlanda og stjórnsýslu þar. Hafa lögin að geyma ítarlegar
reglur um það með hvaða hætti skuli skorið úr um eignarrétt að svæðum utan
eignarlanda, en það er landsvæði sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi
landsins fer með öll venjuleg eignarráð yfir því innan þeirra marka sem lög
segja til um á hverjum tíma, sbr. 1. gr. laganna. Annað grundvallarhugtak
samkvæmt greininni er þjóðlenda, sem þar er skilgreint sem landsvæði utan
eignarlanda þó að einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð
eignarréttindi. Eru lögin á því reist að landinu verði skipt í eignarlönd
annars vegar og þjóðlendur hins vegar. Loks er afréttur skilgreindur í 1. gr.
laganna sem landsvæði utan byggðar sem að staðaldri hefur verið notað til
sumarbeitar fyrir búfé. Í athugasemdum sem fylgdu frumvarpi því er varð að
lögum nr. 58/1998 kemur fram að hugtakið afréttur verði ekki notað sem lýsing á
ákveðnu eignarformi lands, heldur afnotaréttindum, til dæmis beitarafnotum. Í
1. mgr. 2. gr. laganna er síðan tekið af skarið um það að íslenska ríkið sé
eigandi lands og hvers konar landsréttinda og hlunninda í þjóðlendum sem ekki
eru háð einkaeignarrétti.
Með
III. kafla laga nr. 58/1998 var komið á fót óbyggðanefnd, en hún er
stjórnsýslunefnd þriggja manna sem forsætisráðherra skipar. Skal hún samkvæmt
lögunum eiga frumkvæði að því að skera með skipulegum hætti úr um eignarrétt á
einstökum svæðum landsins. Er hlutverk hennar skilgreint svo í 7. gr. laganna
að hún skuli kanna og skera úr um hvaða land telst til þjóðlendna og hver séu
mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er
sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Verður úrlausnum
óbyggðanefndar ekki skotið til ráðherra sem æðra stjórnvalds, sbr. 1. mgr. 14.
gr. laganna. Samkvæmt 19. gr. þeirra getur hins vegar sá sem ekki vill una
úrskurði nefndarinnar lagt til úrlausnar dómstóla hverja þá kröfu sem gerð
hefur verið fyrir henni.
II.
Í
stefnu er greint frá því að í byrjun síðustu aldar hafi orðið mikil umræða hér
á landi um rétt aðalstefnanda til landa utan eignarlanda lögbýla og þá aðallega
með tilliti til vatnsréttinda. Hafi menn skipst í tvo hópa, þar sem annar hafi
talið afréttareigendur eiga beinan eignarrétt að afréttarlandinu, en hinn að
ríkið og íslenska þjóðin ættu þennan rétt og afréttareigendur eingöngu óbeinan
eignarrétt eða nýtingarrétt. Ríkið ætti allan rétt í almenningum. Þáttaskil
hafi orðið í þessum deilumálum með uppkvaðningu tveggja dóma Hæstaréttar á
árunum 1955 og 1981, sbr. dómur réttarins í dómasafni 1955, bls. 108, og dómur
í dómasafni 1981, bls. 1584. Seinna
málið hafi íslenska ríkið höfðað til viðurkenningar á beinum eignarrétti sínum
að svonefndum Landmannaafrétti. Hafi það mál verið rökrétt framhald fyrra
málsins, þar sem hafnað hafi verið kröfu sveitarfélags um viðurkenningu á
beinum eignarrétti þess að sama afrétti. Niðurstaða Hæstaréttar í seinna málinu
hafi orðið sú að íslenska ríkinu hefði ekki tekist að sýna fram á beinan
eignarrétt sinn. Hins vegar verði að telja „að handhafar ríkisvalds, sem til
þess eru bærir, geti í skjóli valdheimilda sinna sett reglur um meðferð og
nýtingu landsvæðis þess, sem hér er um
að ræða“. Nokkur bið hafi orðið á því að slíkar reglur yrðu settar og hafi það
ekki gerst fyrr en 1. júlí 1998, en þá hafi lög nr. 58/1998 um þjóðlendur og
ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta öðlast gildi. Um undirbúning
og aðdraganda að setningu þeirra laga sé ítarlega fjallað í athugasemdum með
frumvarpi til þeirra. Þar komi meðal annars fram að ekki verði lögfestar
sérstakar sönnunarreglur eða lagaskilyrði fyrir því að land teljist eignarland
í merkingu laganna, heldur ráðist það af almennum sönnunarreglum og
réttarheimildum, sem færðar verði fram í hverju tilviki. Sé þetta reyndar sama
niðurstaða og áður hafi verið viðurkennd við aðra lagasmíð, svo sem vatnalög og
lög um afréttarmál. Samkvæmt framansögðu hafi það verið samdóma álit manna um
langan tíma að ekki væri hægt að ákveða annað í lögum varðandi eignarhald að
landi, en að það land, sem enginn gæti sannað beinan eignarrétt að, væri
þjóðareign. Eftir gildistöku laga nr. 58/1998 heiti það land þjóðlenda.
III.
Með
bréfi 13. júlí 2000 tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra þá ákvörðun sína að
taka til meðferðar Sveitarfélagið Hornafjörð, sbr. 8. gr. og 1. mgr. 10. gr.
laga nr. 58/1998. Í júlí 2001 tilkynnti nefndin síðan að ákveðið hefði verið að
fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum. Eitt þessara fimm mála var mál nr.
2/2001, sem nefndin gaf heitið „Suðursveit í sveitarfélaginu Hornafirði, hvort
og þá hvaða land teljist til þjóðlendna, hver séu mörk þjóðlendu við eignarland,
hvaða hluti þjóðlendu sé nýttur sem afréttur og hver séu eignarréttindi innan
þjóðlendu.“ Afmarkast það svæði sem hér um ræðir til vesturs af Öræfum, þar sem
áður voru hreppamörk, og til austurs af Mýrum, þar sem einnig voru hreppamörk
áður. Framangreind viðmiðun til vesturs endar við jaðar Breiðamerkurjökuls.
Þaðan er dregin lína í punkt í Mávabyggðum í Vatnajökli og síðan áfram í
norður, hornrétt á línu á Vatnajökli sem liggur á milli Svíahnúks eystri og til
austurs í miðja Breiðubungu, en hún er hluti þeirrar markalínu á jöklinum sem
samvinnunefnd um svæðisskipulag miðhálendis Íslands hefur notað við vinnu sína.
Til suðurs afmarkast svæðið með hafinu. Er ekki þörf á því að gefa hér frekari
lýsingu á afmörkun þess svæðis sem þetta tiltekna mál tók til. Óbyggðanefnd
kvað upp úrskurð sinn í því 14. nóvember 2003. Hefur mál þetta verið höfðað til
að fá þeim úrskurði hnekkt að því er tekur til niðurstöðu nefndarinnar um mörk
þjóðlendu og eignarlands vestast á svæðinu og svo sem dómkröfur samkvæmt stefnu
og gagnstefnu fela nánar í sér. Fyrir óbyggðanefnd gerðu málsaðilar þessar sömu
kröfur. Í kröfu aðalstefnanda felst að mörk þjóðlendu og eignarlands liggi
langt innan marka þess landsvæðis sem gagnstefnendur telja vera undirorpið
beinum eignarrétti sínum. Hins vegar er innan þessa svæðis viðurkenndur
afréttarréttur í Veðurárdal fremri í samræmi við heimildir úr jarðabók Ísleifs
Einarssonar 1709 og rekaréttur frá fjörumörkum Breiðármerkurfjöru og svo langt
austur sem vinnst í samræmi við heimildir úr vísitasíu Jóns Vídalín 1706. Í úrskurði óbyggðanefndar var fallist á
kröfur gagnstefnenda um austur- og vesturmörk jarðarinnar Fells og við sjó í
suðri, en ekki á kröfu þeirra um norðurmörk jarðarinnar inn til landsins. Voru
norðurmörk jarðarinnar samkvæmt úrskurðinum miðuð við stöðu jökulrandarinnar
við gildistöku þjóðlendulaga 1. júlí 1998.
Gagnstefnandi,
Sameigendafélag Fells, er félag sem 30 eigendur jarðarinnar Fells stofnuðu á
sínum tíma og sem samkvæmt sameignarsamningi er ætlað að gæta hagsmuna eigenda
í samskiptum við aðra aðila, opinbera jafnt sem einkaaðila, að því er málefni
jarðarinnar og sameignarinnar um hana varðar. Hefur aðild félagsins að dómsmáli
um þessa hagsmuni verið viðurkennd, sbr. dómur Hæstaréttar í máli nr. 167/1998,
sem birtur er í dómasafni réttarins það ár á bls. 4262. Er jörðin að 89,6417
hundraðshlutum í eigu þeirra einstaklinga sem aðild eiga að sameigendafélaginu.
Sá eignarhlutur sem eftir stendur er í eigu gagnstefnanda Einars Björns.
IV.
Í stefnu er fyrst að því
vikið, að lokinni umfjöllun um almenn atriði og undanfara málssóknar, að jörðin
Fell hafi verið innan landnáms Hrollaugs Rögnvaldssonar, sem land nam milli
Horns og Kvíár. Óvíst sé hversu mikill hluti af landnámi Hrollaugs hafi fallið
undir Fell þar sem engar heimildir séu til frá fyrri öldum um merki
jarðarinnar. Vestasti hluti hins numda lands hafi verið framseldur Þórði
illuga, það er land milli Jökulsár og Kvíár, en hann hafi búið á Fjalli í
Öræfum. Engar öruggar heimildir séu til um að Jökulsá hafi runnið annars staðar
á landnámsöld en hún gerir nú og ef svo er hljóti mörk landnáma að hafa verið
þar. Landnámsjörð Hrollaugs hafi verið
Breiðabólstaður. Eftir að Þórður illugi hafði fengið úr landnáminu land frá
Jökulsá að Kvíá hafi landnámsbýlið Breiðabólstaður átt land austan megin við
Jökulsá. Ekki sé vitað hvenær landi var afsalað til jarðarinnar Fells og til
varð sérstök jörð.
Af ýmsum heimildum má ráða
að byggð hafi verið mikil á Breiðamerkursandi þar sem nú er að stórum hluta
land þakið jökli. Kemur fram í gögnum sem lágu fyrir óbyggðanefnd að á þessu
svæði hafi í upphafi byggðar verið fagurt hérað, grösugt og víða skógi vaxið,
með fjölmörgum bæjum. Er þess getið að á tíma landnáms hafi 20 km verið
íslausir frá strönd að Vatnajökli. Frá um 1300 til 1900 varð hins vegar mikil
kólnun og sérstaklega eftir 1600. Munaði minnstu í lok 19. aldar að
Breiðamerkurjökull gengi út í sjó. Mun framskrið austurjökulsins, þar sem nú er
Jökulsá, hafa verið alls 9 km á tímabilinu 1732-1890 og 45 km² lands horfið
undir ís. Lengst mun jökuljaðarinn hafa náð fram árið 1894, eða 256 m frá sjó.
Ónýttist mikið land af þessum sökum og jarðir fóru í eyði og hafa ekki byggst
síðan. Síðan hefur jökullinn hopað eina 4 km og skilið eftir sig Jökulsárlón,
sem er eitt dýpsta stöðuvatn landsins. Þar var ekkert stöðuvatn fyrir á
sögulegum tíma.
Fyrstu heimildir um Fell eru
frá 16. öld, það er þegar tæplega 700 ár eru liðin frá landnámi. Talið er að
búskapur þar hafi endanlega lagst af árið 1873 og jörðin þá farið í eyði.
Lítilfjörlegur kotbúskapur mun hafa verið stundaður þar næstu fjögur ár á undan
og þá ekki á gamla bæjarstæðinu heldur spölkorn austar með fjallinu, í
svokölluðu Stekkjartúni. Greina heimildir frá því að í september 1868 hafi
Veðurá brotið sér farveg frá jöklinum og austur með fjallinu og að endingu
brotið á bæjarhúsunum, sem flest hafi orðið undan að láta. Ennþá sjást þó
greinileg merki bæjarrústanna. Segir í gagnstefnu að eftir að jörðin fór í eyði
hafi Eyjólfur Runólfsson bóndi á Reynivöllum keypt mestan hluta jarðarinnar og
nytjað hana sína búskapartíð. Eftir hans dag hafi jörðin að mestu leyti verið í
eigu afkomenda hans og skyldmenna. Síðustu árin hafi tún jarðarinnar verið
nytjuð af eigendum og land við Jökulsárlón hafi þeir leigt aðila sem reki þar
umfangsmikla ferðaþjónustu með siglingum um lónið.
Það land í Suðursveit, sem
er vestan Reynivalla, er fjallið Fell upp af Fellsjörðinni, hálendið þar norður
af, Veðurárdalirnir, jökultungan suður af Snæfelli, Mávabyggðir, Esjufjöll, hluti Vatnajökuls og Breiðamerkurjökull.
Í kröfulýsingu fyrir óbyggðanefnd vegna Fells var gerð krafa til beins
eignarréttar til alls hálendisins, Veðurárdala, hluta jökulsins suður af
Snæfelli, hluta Esjufjalla og Mávabyggða og meirihluta Breiðamerkurjökuls, auk
Jökulsárlóns og þess hluta undirlendisins sem er vestan Reynivalla í hinum
gamla Borgarhafnarhreppi allt að mörkunum við fyrrum Hofshrepp samkvæmt
hreppamörkum ákveðnum árið 1922. Úrskurður óbyggða-nefndar féll svo á þann veg
svo sem áður greinir, að viðurkenndur var beinn eignarréttur til alls lands þarna
að jökuljaðrinum eins og hann var við gildistöku þjóðlendulaga 1. júlí 1998.
V.
Í málatilbúnaði sínum hafa
málsaðilar gert grein fyrir þeim heimildum um kröfusvæðið og þeir telja að
þýðingu hafi við úrlausn málsins. Styðst sú greinargerð ýmist við skjöl sem
hafa verið lögð fram í málinu og hafa að geyma heimildir um kröfusvæðið, en
einnig við úrskurði óbyggðanefndar þar sem frekari heimilda er getið. Verður nú
að þessum heimildum vikið.
1.
Þann 24. júlí 1851 er gerð
lögfesta fyrir jörðina Fell. Kemur fram í henni að hún hafi verið samin af
eigendum jarðarinnar Fells í „eystri Skaptafells syslu“ séra Þorsteini
Einarssyni á Kálfafellsstað og Gísla Þorsteinssyni bónda á Uppsölum. Í
lögfestunni segir svo: „[Að] austanverðu eða millum Fells og Reynivalla sjónhending
af fjörunni í miðt Hrollaugshólaskarð og miðjan þann fremsta foss í Fellsá, sem
ber þar í og blasir á móti nær ámynnst stefna er tekin af fjörunni, síðan ræður
það austari gljúfur upp frá nefndum fossi og deilir löndum allt í jökul upp. Að
ofanverðu takmarkar Breiðamerkur jökull
land jarðarinnar allt að Breiðamerkur á og skiptir hún löndum milli
Fellsins og Öræfa einsog hún beinast rennur og hefur runnið undan jökli og til
marka á milli Breiðamerkur og Fjalls fjöru. Að framan takmarkar meiginhaf land
jarðarinnar frá Reynivalla lands og fjöru mörkum allt til marka millum
Breiðamerkur og Fjallsfjöru og er öll sú fjara er liggur á milli nefndra
landamerkja einasta Fellinu tilheyrandi að fráteknri Breiðamerkur fjöru, hvor
tekin er sem ítak af öðrum enda fjöru jarðarinnar.“
Þann 23. apríl 1853 senda
Jón Sigurðsson og Pétur Jónsson á Hofi bréf til sýslumanns og óska eftir því að
komið verði á fundi til að eyða ágreiningi um fjörumörk milli Fells- og
Hofsbænda. Í samkomulagi landeigenda um þetta ágreiningsefni, sem gert var 8.
júní 1854, segir svo: „[Að] öll grasnit initjar og virkilegur eignarréttur skal
hereptir einast til heira Felli í Suðursveit allt að austur mörkum Fjallsfjöru,
sem eru á millum Breiðumerkurfjöru og Fjallsfjöru, og skal þaðann af Fjörunni
sjónhending tekinn beina stefnu í Svörturák sem er á jöklinum uppundann Breiðá
og undann hvorri hún rennur. Svo skulu og Hofs eigendur og ábúendur njóta alls
vestann meiginn við nemda Breiðá og til greindu stefnulínu Fjalls og fjöru
milli og so lángt vestur sem treysta sér land að helga.“
Landamerkjaskrá fyrir
Fellslandi frá 1. maí 1922 er undirrituð af Eyjólfi R. Sverrissyni eiganda
Reynivalla. Kemur fram í úrskurði óbyggðanefndar og þar um stuðst við
Byggðasögu Austur-Skaftafellssýslu að „Eyjólfur Runólfsson sýnist hafa ritað
nafn sitt Eyjólfur R. Sverresen (eða Sverrisson) á seinni hluta ævi sinnar. Í
landamerkjaskránni segir svo:
„1. Að austan milli Fells og
Reynivalla er að Fellsárfoss ber í miðt Hrollaugshólaskarð, og er sú bein lína
í sjó sem þá verða fjörumörk.
2. Landa og
fjörumörk að vestan milli Borgarhafnarhrepps og Hofshrepps er
varða hlaðin á fjörunni
vestan við hornið á nýgræðunum sem á að bera í Hálfdánaröldu upp undir jökli og
í Kaplaklif í Máfabygðum og er það bein lína milli Fells og Breiðamerkurlanda
og fjörumörk.
Þetta eru einnig mörk milli
hreppanna Borgarhafnarhrepps og Hofshrepps.“
Í landamerkjaskrá milli
Fells í Borgarhafnarhreppi og Breiðumerkur í Hofshreppi frá 13. maí 1922, sem
undirrituð var af hreppstjórum beggja hreppanna, segir svo meðal annars:
„Landa- og fjörumörk eru: Varða hlaðin á graskoll á fjörunni, vestanhalt við
hornið á Nýgræðunum, á að bera austast í Hálfdánaröldu uppi undir jökli og í
Kaplaklif í Mávabygðum, og er það allt bein lína. Þetta eru einnig mörk milli hreppanna:
Borgarhafnarhrepps og Hofshrepps.“
Í landamerkjaskrá
jarðarinnar Reynivalla frá 8. apríl 1888, sem staðfest var ábúendum jarðanna
Reynivalla og Breiðabólsstaðar, segir svo meðal annars: „1. Mark að austan er
þegar Markhólmi þar sem hann er hæstur ber í hæstu þúfu á austasta Borgarhrauni
og ræður sú lína norður að jökli. 2. Mark að vestan er þegar fossinn neðst í
Fellsárgljúfri ber í miðt skarðið á Hrollaugshólum, frá fossinum ræður
Fellsárgljúfur mörkum að jökli.“
Í vísitasíu Jóns biskups
Vídalíns frá 1706 er skýrt svo frá að Ísleifur Einarsson sýslumaður hafi gefið
kirkjunni að Felli reka á Fellsfjöru frá Breiðamerkur eystra fjörumarki 5
hundruð faðma tólfræð svo langt austur eftir sandi sem til vinnst.
Samkvæmt Jarðabók Ísleifs
Einarssonar 1709 á jörðin Fell afrétt í Veðurárdal.
Í Gíslamáldaga frá 1570
kemur fram að hálfkirkja hafi verið á Felli.
Að því er varðar kaup- og
afsalsgerninga um jörðina Fell liggur eftirfarandi fyrir:
1. Heimild er fyrir því að
hinn 26. júlí 1525 hafi Ögmundur Pálsson biskup keypt hálfa jörðina Fell af
Teiti Þorleifssyni fyrir 20 hundruð.
2. Heimild er fyrir því að
sjöttardómur hafi dæmt löglegt kaup Árna Guðnasonar við sr. Einar Árnason á 10
hundruðum í Felli í Suðursveit 28. maí 1554.
3. Til er kaupbréf fyrir 30
hundruðum í jörðinni Felli í Fellshverfi frá
16. september 1555.
4. Samkvæmt uppboðsgerð frá
1734 kaupir Vilborg Jónsdóttir jörðina Fell fyrir 100 ríkisdali.
5. Til eru kaupbréf frá
árunum 1755, 1784 og 1789 fyrir hlutum úr Felli. Seld eru nokkur hundruð og kaupendur aldrei þeir sömu.
6. Hinn 8. apríl 1850 var
gerður samningur um skipti á hluta úr Borgarhöfn og hálfu Felli.
7. Hinn 1. mars 1890 afsalar
Guðný Runólfsdóttir 48 álnum úr Felli til Eyjólfs Runólfssonar á Reynivöllum.
8. Þann 31. maí 1891 er
undirritað afsal fyrir ½ Felli og tilheyrandi fjöru og hálfri Breiðamerkurfjöru á Breiðamerkursandi
til Eyjólfs Runólfssonar.
Þá eru heimildir um
veðsetningu jarðarinnar. Í veðskjölum frá 1725-1727 er sagt að jörðin sé 40 hundruð að dýrleika.
Í jarðatali Johnsens frá
1847 er haft eftir sýslumanni að jörðin Fell sé aðeins 6 hundruð að dýrleika,
en dýrleikinn engu að síður sagður vera 20 hundruð.
Í gerðabók
fasteignamatsnefndar í Austur-Skaftafellssýslu frá 1916 segir meðal annars svo
um Fell: „Fjara löng og rekasæl fylgir jörðinni, Fellsfjara. [...] Jörð þessi
liggur skammt fyrir vestan Reynivelli, við Breiðamerkursand. Var hún fyr meir
mikið höfuðból, en eyddist á síðustu öld af jökulhlaupum og vötnum, en nú er
land jarðarinnar að gróa nokkuð upp, sum staðar á sandinum, með því jöklar hafa
minnkað í seinni tíð, og fuglavarp aukist. Stórvatnið Jökulsá á
Breiðamerkursandi fellur um land jarðarinnar.“
Í bókinni „Byggðasaga
Austur-Skaftafellssýslu“, sem út kom árið 1972, skrifar Þorsteinn Guðmundsson
frá Reynivöllum að mestur hluti Mávabyggða og öll Esjufjöll hafi talist til
Fellslands áður fyrr. Segir hann að þess vegna hafi Ísleifur Einarsson
sýslumaður talið villifé í Esjufjöllum sína eign og dæmt bændur er þangað fóru
til að ná sér í sláturfé í sekt. Öndverða við þessa heimild segir aðalstefnandi
vera frásögn Sigurðar Stefánssonar sýslumanns, sem átti heima á Smyrlabjörgum.
Hann segi í sýslulýsingu sinni frá 1746 að Mávabyggðir tilheyri Öræfum. Sé það
mat Sigurðar að sýslumaður hafi ekki dæmt bændur fyrir að taka þar kindur frá
Öræfingum heldur fyrir að hagnýta sér ómarkað fé í stað þess að láta bjóða það
upp, svo sem lög hafi gert ráð fyrir.
2.
Í stefnu er því lýst að
samkvæmt kröfugerð gagnstefnenda liggi land Fells í vestri að landi
Breiðármerkur. Með samningum annars vegar við Hofsbændur vegna Breiðármerkur
árið 1854 og hins vegar með ákvörðun hreppstjóra Hofshrepps og
Borgarhafnarhrepps árið 1922 séu landamerki Fells talin ná talsvert vestur
fyrir Jökulsá og því inn í landnám Þórðar illuga. Verði þannig ekki hjá því
komist að reifa heimildir um Breiðármörk þó fjallað hafi verið um það land í
máli óbyggðanefndar nr. 1/2001. Verði þannig hægt að fá einhverja hugmynd um
landrétt og aðildarhæfi að þeim löggerningum sem byggt sé á í málinu.
Elsta heimildin um Breiðármörk,
áður Breiðá, er í Njálu, en samkvæmt henni settist Kári Sölmundarson þar að.
Hin næsta er máldagi frá árinu 1343, en samkvæmt honum átti Maríukirkjan á
Breiðá heimaland allt með fjörum og skógum þeim sem þar höfðu að fornu fylgt.
Breiðármerkurkirkja lagðist af nálægt
árinu 1500 eða fyrr og féll þá jörðin undir dómkirkjuna í Skálholti. Skálholt
seldi svo einkaaðila jörðina 3. ágúst 1525, en undanskildi stórreka.
Þann 29. nóvember 1670 er gert kaupbréf fyrir jörðinni Breiðármörk auk Kaldárholts í
Holtum. Bjarni Eiríksson lögréttumaður selur þá Brynjólfi biskupi Sveinssyni
til fullkomlegrar eignar og frjáls forræðis hálft annað hundrað, sem er
fjórðungur úr 6 hundraða jörðinni Breiðármörk austur í Öræfum með svo miklu úr
viðreka fjöru sem þeim fjórðungi má fylgja í 6 álna trjám og þaðan af minna,
eftir því sem biskupinn í Skálholti hafði selt Ásgrími Ásgrímssyni 1525.
Á árinu 1698 er jörðin
yfirgefinn, en var þá óbrúkandi orðin vegna ágangs jökuls og vatna.
Í Jarðabók Ísleifs
Einarssonar frá 1709 er greint frá því að jörðin sé hálf konungseign og
hálf bændaeign.
Hinn 7. apríl 1851 lögfesta
Hofsbændur eignarjörð sína Hof með ákveðnum merkjum. Ennfremur lögfesta þeir
sér nánar tilgreind ítök sem Hofsjörðu eiga að fylgja og meðal þess er hálf
eyðijörðin Breiðármörk með tilheyrandi fjöru, veiðistöðum, og öllum
landsnytjum. Sagt er að jörð þessi liggi fyrir austan Fjallsland, austur að
Fellslandi í Suðursveit, vestan Jökulsár á Breiðamerkursandi, þar sem hún
fellur úr jökli.
Í kaflanum um Fell, sbr. 1
hér að framan, er getið um ágreining um fjörumörk á milli Fells í Suðursveit og
Hofsbænda vegna Fjalls og Breiðármerkur í Öræfum sem leiddi til þess að þeir
Jón Sigurðsson og Pétur Jónsson á Hofi sendu bréf til sýslumanns til að óska
eftir að komið verði á fundi til að eyða ágreiningi um mörkin, en þeir töldu
sig eiga þarna hagsmuni. Talið var að auðveldasta leiðin til að mæla mörkin
væri að mæla frá Kvískerjafjöru, Fjalls- og Breiðamerkurfjöru, þar sem vissa
væri til um lengd þeirra.
Þann 8. júní 1854 var svo
sem fram er komið gerður samningur milli eigenda Fells og Hofsbænda um merki
milli Fells og lands Breiðármerkur á Breiðamerkursandi. Vísast um það til þess
sem fram kemur um þann samning í kafla 1 hér að framan.
Næsta skjal sem varðar land
Breiðármerkur og hér þykir rétt að gera grein fyrir er bréf, sem sonarsynir
Gísla Halldórssonar í Njarðvík, þeir Björn Sigurðsson og Þorkell Sigurðsson,
rituðu 20. september 186l. Vísa þeir þar til upplýsinga um „að töluvert
hagabeitargagn væri nú á árum orðið að grasvegi á Breiðamerkursandi þar sem var
landareign jarðarinnar Breiðmerkur, og svo hið sama hefði lengi verið mikið
hagræði á stundum af smárekanum 6 álna trjám og minni á Breiðamerkursandi, sem
tilheyrði nefndri jörð.“ Hafði presturinn á Desjamýri spurt feður bréfritara
„hvort þeir vissu til að Gísli sálugi Halldórsson í Njarðvík faðir þeirra, sem
eitt sinn hefði átt hálfa jörðina Breiðmörk með tilheyrandi smáreka, nokkurn
tíma hefði selt hana eða gefið og ef það hefði ekki verið hvort þeir vissu þá
til hvornig þessi eign hefði gengið undan honum og hanns erfingjum. Sögðu þeir
þá að faðir þeirra hefði átt þessa eign og aldrei, svo þeirr vissu, selt eða
gefið hana burtu, heldur hefði einhverr þar syðra haft hana og rekann í umboði
og goldið eitthvað af á hinum fyrri árum þangað til hann hefði hætt af þeim
ástæðum að landið væri algjörlega eyðilagt af jöklum og mjög lítið ræki.“
Leituðu þeir Björn og Þorkell eftir því við Þorstein Einarsson prest á
Kálfafellsstað að hann leigði eða seldi
þessa eign. Aðrir erfingjar Gísla samþykktu svo þessa ráðagerð.
Varðandi Breiðármörk er til
bréf frá 31. mars 1876 frá Einari Gíslasyni
og fjallar það um að vakta leiguliðagagn það 6 álna tré eða minni á
Breiðármerkurfjöru, sem forfaðir hans Halldór Gíslason átti, en sem nú orðið
muni mega kalla eignaleysi. Ennfremur segir að Gísli sálugi í Njarðvík hafi átt
½ Breiðumörk, en hinn helmingurinn verið opinber eign og sé það að líkindum sá
hluti sem tilheyri Hofi. Í bréfinu fjallar hann frekar um þessa eign, sem hann
ítrekað kallar leiguliðagagn og ítak og skrifar um landsnytjar af rekaítakinu.
Í niðurlagi bréfsins stendur svo þetta: „Í bráðina man ég nú ekki eftir fleiru
til að taka fram viðvíkjandi leiguliðagagni þessu, nema að fjaran á að vera 900
faðma tólfræða á lengd (og liggur fyrir miðjum Breiðumerkursandi milli Fells og
Fjalls- fjöru).” Síðan fer Einar fram á það að honum verði send lína um hvort
nokkrir rísa upp öndverðir móti þessu eignartilkalli hans og hvað þeir þá hafa
við að styðjast.
Þá er hér rétt að nefna að
nýju landamerkjaskrárnar frá 1. og 13. maí 1922, en um efni þeirra vísast til
kafla 1. Segir í þeim báðum að merki á milli Fells og Breiðármerkur séu einnig
mörk milli Borgarhafnarhrepps og Hofshrepps.
Í bréfi Stefáns Jónssonar á
Kálfafelli vegna Breiðármerkurfjöru, dags. 22. maí 1922, segir svo meðal
annars: „Þau mörk sem við Björn á Tvískerjum hófum í fyrra eru að [líkindum]
nokkuð nærri sanni en mættu kanske vera svolítið vestar ef að ætti að halda sig
við Jökuls á þar sem hún rann til forna, þá mun hún hafa runnið vestan við
Nýgræður og hafa það þá verið hreppamörk samkvæmt því sem í Landnámu segjir að
Hrollaugur nam land austan frá Horni til Kvíár en gaf svo land milli Jökuls ár
og Kvíár öðrum, og síðan hefur það land talist með Hofshreppi nefnilega
Breiðármörk og er byggð 1587 til 1709 [...].“ Hann ritar ennfremur að hvað
hreppamörkum viðkemur þá ættu að vera sömu mörk „milli Fells lands og
Breiðármerkur lands samhljóða hreppa mörkunum“ og hyggur hann að réttustu
mörkin séu þar sem Jökulsá rann til forna.
Árið 1937 afsalar Björgvin
Vigfússon fyrrverandi sýslumaður á Efra Hvoli hálfri Breiðármörk og hálfri
Breiðármerkurfjöru með reka til Björns Pálssonar bónda á Kvískerjum. Í upphafi
afsalsins segir þetta: „Með því að ég
undirritaður fyrrv. sýslumaður Björgvin Vigfússon, hefi síðan 1910, átölulaust
af öllum, hirt afgjald af landi hálfrar Breiðármerkur í Hofshreppi [...] frá
ábúandanum Birni Pálssyni bónda á Kvískerjum, þá hefur það á síðastliðnu ári
orðið að samkomulagi milli mín og hans, að hann skyldi eignast land þetta,
ásamt hálfri Breiðumerkurfjöru með reka [...].“
VI.
1. Málsástæður
aðalstefnanda. Almenn atriði.
Við
kröfugerð um þjóðlendumörk í Suðursveit er af hálfu aðalstefnanda að
meginstefnu til byggt á því að mörk eignarlanda á kröfusvæðinu séu þau sömu og
landnámsmörk. Utan þjóðlendulínu séu eignarlönd, sem numin voru til eignar, en
innan hennar þjóðlenda, sem aðliggjandi jarðeigendur hafi í einhverjum mæli
haft afnot af.
Landnám
hafi verið grundvöllur frumstofnunar eignarréttar að landi hérlendis og eini
gjörningurinn sem leitt hafi af sér beinan eignarrétt. Um landnámið séu glöggar
heimildir í íslenskum fornritum, aðallega Landnámu. Við námið og eftirfarandi
aðgerðir landnámsmannsins við að brjóta land til ræktunar og gera landið að
bújörð hafi stofnast honum til handa beinn eignarréttur að þessum hluta
náttúrunnar. Í íslenskri lögfræði sé þessi beini eignarréttur nefndur ýmsum
nöfnum, eins og grunneignarréttur, eignarland, fullkomið eignarland, einkaeign
og land undirorpið einstaklingseignarrétti. Í nýjustu lögum sé um þetta
aðallega notað orðið eignarland eða landareign með sérstökum orðskýringum og sá
réttur að einstaklingar geti átt hlut af náttúrunni nefndur séreignarréttur.
Fyrir utan skriflegar heimildir um landnámið hafi fornleifar og búsetusaga
staðfest fyrir nútímamönnum að byggð hafi í stórum dráttum haldist á þeim
svæðum sem numin voru til eignar. Sums
staðar hafi byggð dregist saman, en í örfáum undantekningartilvikum hafi byggð
sótt á eftir að eiginlegu landnámi lauk. Jafnhliða náminu hafi annar háttur á
réttindatöku yfir landi verið viðurkenndur í öndverðu, það er taka til afnota.
Óbeinn eignaréttur eins og beitarréttur hafi í upphafi grundvallast á töku og
síðan venjurétti. Byggt sé á því í þjóðlendumálum í Austur-Skaftafellssýslu að
land utan eignarlanda hafi af einstökum jarðeigendum verið tekið afnotatöku og
þar sem möguleiki hafi verið til beitarafnota og sums staðar allt að jökulrönd.
Byggist það á því að engar heimildir sé að finna um að almenningar hafi verið í
sýslunni, en þeir hafi verið sameiginlegt afnotaland fjórðungsmanna og síðan
þjóðarinnar. Jöklarnir hafa aldrei talist til eiginlegra almenninga, heldur
flokkast með öræfum og verið einskis manns land, en eftir lögtöku þjóðlendulaga
verður að gera kröfu til þess að þeir teljist þjóðlenda. Mjög erfitt sé að gefa
sér að hálendi eða fjöll hafi verið numin þar sem skráðar landnámsreglur beri
það með sér að slíkt hafi verið vandkvæðum bundið. Ólíklegt sé að kvíga hafi
verið leidd til fjalla eða eldar bornir á fjöll. Með þetta í huga verði að gefa
sér það að athöfnin sjálf við landnámið hafi farið fram á láglendi. Spurning sé
hins vegar hvort helgunin sjálf hafi náð eitthvað ofar. Að minnsta kosti sé
líklegt að helgunin hafi náð svo langt að tekið væri með það land sem nýta
mátti á heilsársgrundvelli og gat þannig verið hluti af jörð.
Á því er byggt af hálfu
aðalstefnanda að eignarréttur sé ekki eilífur. Talið sé að hann geti fallið
niður ef hann verður að engu eða framselst ekki með löggerningum, erfðum eða hefðarhaldi. Til dæmis sé talið
að verði jörð óbrúkandi vegna ágangs jökuls og vatna og byggð leggist af sökum
þess verði landið að almenningi sem nú kallast þjóðlenda.
Þá er á því byggt að beinn
eignaréttur að heimalandi jarðar geti fallið niður með tímanum ef beini
eignarrétturinn framselst ekki, en eigendur aðliggjandi jarða taka að nýta það
til beitar fyrir búfé eingöngu. Með beitarnotunum eingöngu séu skilyrði
hefðarréttar ekki uppfyllt. Í þessu sambandi megi benda á ákvæði sem var í
Nýbýlatilskipuninni frá 15. apríl 1776, en þar segi svo: „[Það] álíst eigi að
vera nein sérleg eign, þó að þeir í kring búandi hafi verið vanir að reka sitt
kvikfé á svoddan land, svo lengi sem, og vegna þess að það hefur legið í eyði,
því það skal einasta álítast sem almenningur.“
Að því er landnám í Suðursveit
og heimildir um það varðar er í stefnu vísað til þess að í Landnámabók, helstu
heimild um nám lands hér á landi, sé getið um þrjá frillusonu sem Rögnvaldur
jarl á Mæri átti. Einn þeirra var Hrollaugur. Hann fór til Íslands og nam land austan frá Horni til Kvíár og bjó
fyrst undir Skarðsbrekku í Hornafirði, en síðan á Breiðabólstað í Fellshverfi.
Samkvæmt Landnámu á Hrollaugur að hafa gefið Þórði illuga land milli Jökulsár
og Kvíár. Þórður hafi búið undir Felli við Breiðá. Aðeins hluti af
landsvæði Þórðar illuga sé undir í þessu máli, eða svæðið frá tilteknum stað í
Nýgræðunum til Jökulsár. Þórður hafi samkvæmt þessu ekki verið sjálfstæður
landnámsmaður heldur leitt rétt sinn af landnámi Hrollaugs Rögnvaldssonar.
Staðarmörkin séu glögg gagnvart aðliggjandi landnámum, en til landsins verði að
geta í eyðurnar. Í fyrsta laga megi benda á að það segi í það minnsta ekki að
land hafi verið numið til fjalla eða jafnvel allt að jökulrótum. Á ritunaríma
Landnámu og í Íslendingasögunum hafi land merkt bújörð. Talað hafi verið um
lönd og lausa aura. Óbyggðir og sumarbeitilönd hafi ekki verið lönd í þessum
skilningi. Sé því á því byggt í máli þessu að námið hafi einungis náð til þess
lands sem byggð reis á, en ekki til fjalla, öræfa eða jökla.
Aðalstefnandi
telur að glöggt komi fram í heimildum um landnám í Suðursveit að hálendi,
fjöll, öræfi og jöklar hafi ekki verið numin til eignar. Þetta sé þýðingarmikið
þar sem fyrir liggi að vegna annarra sambærilegra svæða hafi af hálfu
Hæstaréttar verið gerðar ríkari sönnunarkröfur um beinan eignarrétt að slíku
landi en öðru landi á mörkum byggðar. Í þessu tilliti hafi Hæstiréttur litið
til atriða eins og staðhátta, víðáttu og gróðurfars. Í þessu sambandi skipti
hæðarlínur auðvitað miklu máli, enda í rökréttu samhengi við ofangreint. Telur
aðalstefnandi að af löggjöf og dómum Hæstaréttar megi ráða að þessi atriði
skipti mestu þegar ákveða skal mörk jarða gagnvart óbyggðum. Litið sé til
þeirra ásamt landnámi og nýtingu við kröfugerð í málinu. Það sé þó talið skipta
meginmáli að samkvæmt gildandi rétti verði landeigandi að færa sönnur fyrir
eignarheimildum sínum. Það sé því hans að sanna að nám, raunveruleg og
eðlileg nýting tiltekinnar jarðar eða
önnur atriði hafi tekið til stærra svæðis en aðalstefnandi miðar við í
kröfugerð sinni. Þá reglu megi ennfremur leiða af dómum Hæstaréttar að tengsl verði að
vera milli eldri og yngri réttar til lands. Því séu eldri heimildir eins og
vísitasíur bornar saman við nýrri landamerkjabréf. Verði nýrri heimildir um
merki að víkja fyrir eldri eða upprunalegum heimildum.
2. Málsástæður er
varða Breiðármörk.
Vísað er til þess af hálfu
aðalstefnanda að árið 1698 hafi jörðin verið yfirgefin, enda hafi hún þá verið
orðin óbrúkandi vegna ágangs jökuls og vatna. Í máli óbyggðanefndar nr. 1/2001,
sem tók til Öræfa, hafi verið á því byggt að beinn eignaréttur að heimalandi
jarðarinnar hafi fallið niður með tímanum. Sé í þessu sambandi bent á ákvæði í
Nýbýlatilskipuninni frá 15. apríl 1776, en þar segi svo: „[Það] álíst eigi að
vera nein sérleg eign, þó að þeir í kring búandi hafi verið vanir að reka sitt
kvikfé á svoddan land, svo lengi sem, og vegna þess að það hefur legið í eyði,
því það skal einasta álítast sem almenningur.“ Í Vilborgarkotsdómi Landsyfirréttar hafi niðurstaða um þrætuland
orðið á þennan veg og einnig í svokölluðum Geitlandsdómi Hæstaréttar, sbr.
dómur réttarins í dómasafni 1994, bls. 2227. Í sambandi við fasteignir, sem
enginn getur sannað beinan eignarrétta að, hvort sem þær hafa áður verið háðar
eignarrétti eða ekki, sé einnig bent á reglur um erfðafjársjóð, sbr. 1. mgr.
55. gr. erfðalaga nr. 8/1962, sem leiða til þess að eignir manns, sem enga
erfingja á, renna í erfðafjársjóð til ráðstöfunar ríkisins. Í athugasemdum með
frumvarpi því er varð að þjóðlendulögum sé einmitt að því vikið að það sé
íhugunarefni hvort sams konar reglur eigi ekki að gilda um slíkar fasteignir.
Þessu næst er í stefnu gerð
grein fyrir því að rétt fyrir eyðingu jarðarinnar, eða 1670, hafi fjórðungi
hennar verið afsalað til Brynjólfs biskups Sveinssonar. Síðan komi þær
heimildir í jarðabók Ísleifs Einarssonar frá 1709, að jörðin sé hálf bændaeign
og hálf konungseign. Heimildir skorti fyrir því hverning þessi skipting hafi
orðið til. Í samræmi við kenninguna um brottfall beins eignaréttar sé ekki
ólíklegt að með orðum jarðabókarinnar sé við það átt að konungseignin sé
stórrekinn, sem tilheyrt hafi Skálholti þar til honum hafi verið afsalað til
Gísla Þorsteinssonar á Uppsölum árið 1857, en bændaeignin sé annar reki og
eftir atvikum beit. Konungur hafi svo sem kunnugt sé tekið undir sig eignir
Skálholts eftir siðskipti.
Lögfesta Hofs frá 1851 sé
athyglisverð því þar komi Hofsbændur fyrst við sögu Breiðármerkur. Svo virðist
sem aðrir en þeir geti leitt rétt sinn til jarðarinnar með löggerningum eins og
afsölum, en þeir beiti lögfestu. Þetta gefi tilefni til að telja réttinn á bak
við lögfestuna vafasaman. Tvennt sé þó ljóst af lögfestunni. Annars vegar það
að Hofsbændur telji Breiðármörk ná allt að Jökulsá og svo hitt að ekki sé
lögfestur beinn eignarréttur að Breiðármörk, heldur ítaks- eða afnotaréttur.
Texti lögfestunnar beri það með sér að þegar búið sé að lögfesta jörðina Hof
séu lögfest ítök sem Hofsjörðu eigi að fylgja. Eitt þessara ítaka sé „hálf eyðijörðin Breiðumörk með tilheyrandi
fjöru, veiðistöðum og öllum landsnytjum“.
Næstu heimildir um þetta
þrætuland og reyndar land utan kröfusvæðis þessa máls allt að Jökulsá segir
aðalstefnandi vera frá árunum 1853 og 1854. Þá séu eigendur Fells og Hofsbændur
að deila og gera með sér samkomulag um land og fjörumörk. Aðild Hofsbænda að
þessari þrætu hafi vafalaust byggst á
lögfestunni og ekki sé ólíklegt að lögfestan hafi verið gerð í tilefni af
deilunni. Samkvæmt lögfestunni hafi Hofsbændur einungis átt hálfa eyðijörðina
og geti þá ekki gert bindandi samninga fyrir alla jörðina. Ennfremur komi þeir
einungis fram sem fulltrúar rétthafa óbeinna eignarréttinda og geti því ekki
gert samning um framsal beins eignarréttar. Í þessu sambandi sé rétt að benda á
að hvergi sé á Hof minnst í eignarskjölum að því er þetta svæði varðar, þó að
undanskildu bréfi frá 31. mars 1876 þar sem bréfritari, Einar Gíslason, segi að
Gísli sálugi í Njarðvík hafi átt ½ Breiðumörk, en að hinn helmingurinn hafi
verið opinber eign og sé það að líkindum sá hluti sem átt hafi undir Hof. Þessi
skrif bendi til þess að vafi geti verið á að hér fyrr hafi verið dregnar réttar
ályktanir af eignarheimildunum úr Jarðabókinni frá 1709 og með opinberri eign sé ekki átt við stórrekann, sem
afsalað hafi verið árið 1876. Hvað sem rétt kunni að vera í þessu efni verði á það
að benda að heimild Hofsbænda til að fara með opinbera eign verði að byggjast á
löggerningi og sá löggerningur liggi ekki frammi. Lögfesta hafi ekkert gildi
nema á bak við hana sé raunverulegur réttur.
Í bréfum frá erfingjum Gísla
Halldórssonar í Njarðvík á árunum 18611876, sem fyrr er rakin, komi fram að
hin eydda jörð sé farin að gróa að einhverju leyti þannig að hagbeitargagn sé
orðin af landinu. Í bréfi Einars Gíslasonar frá 1876 sé hvergi talað um annað í
sambandi við Breiðármörk en leiguliðagagn, ítak og landsnytjar að
leiguliðagagninu. Hið eina sem þarna komi fram um afmörkun lands sé að fjaran
eigi að vera 900 faðmar tólfræð á lengd og liggi fyrir miðjum Breiðamerkursandi
milli Fells og Fjalls fjöru.
Á árinu 1922 sé farið að
huga að hreppamörkum milli Borgarhafnarhrepps og Hofshrepps. Frá því ári séu
til skriflegar heimildir sem hafi að geyma vangveltur Stefáns Jónssonar á
Kálfafelli um svæðið. Hann velti upp þeirri hugmynd sinni að Jökulsá á
Breiðármerkursandi hafi á landnámstíma
runnið fyrir vestan Nýgræður og hafi það þá verið hreppamörk og svo
skuli standa. Verði þá landamörk milli Fells og Breiðármerkur á sama stað.
Landamerkjaskráin 13. maí 1922 sé gerð í samræmi við þetta og hún samþykkt af
hreppstjórum Hofshrepps og Borgarhafnarhrepps. Meintir eigendur Fells eða
Breiðármerkur séu ekki kallaðir til þó svo að landamerkjabréf hafi samkvæmt landamerkjalögum því aðeins
eitthvert samningsgildi að eigendur jarða sem það tekur til undirriti hana, en
landamerkjabréf sé ekkert annað en samningur um landamerki. Um þetta svokallaða
landamerkjabréf megi einnig segja að með því sé einungis ákveðin bein lína með
því að miða við ákveðin kennileyti á fjöru, við jökul og svo viðmiðunarpunkt í
Mávabyggðum. Alls ekki sé verið að taka af skarið um það hversu langt til
landsins land Breiðármerkur nái. Auk
þess vanti mörk til norðurs og vesturs.
Þá vísar aðalstefnandi í
þessum kafla stefnu til afsals Björgvins Vigfússonar frá 26. febrúar 1937 fyrir
hálfri Breiðármörk og hálfri Breiðármerkurfjöru, sbr. niðurlag kafla IV hér að
framan. Orðalag þessa afsals bendi eindregið til þess að Björgvin hafi ekki
verið viss um sinn eignarrétt, en þar sem hann hefði síðan 1910 og átölulaust
af öllum hirt afgjald af landi hálfrar Breiðármerkur og hálfrar
Breiðármerkurfjöru, það er í 27 ár, hafi hann talið sig geta afsalað viðkomandi
eignum. Hverju hann hafi hins vegar verið að afsala komi ekki fram. Ekkert sé
sagt um landamerki, heldur sé talað um land hálfrar Breiðármerkur eins og það
hafi verið til forna. Þó sé getið um lengd fjörunnar. Ekki sé þess getið hvort
um eignarland sé að ræða, hvort þetta land sé úrskipt, eða í óskiptri sameign,
né heldur hver sé eigandi hins helmingsins.
Samkvæmt kröfulýsingu vegna
Breiðármerkur sé heimildarskjalið á bak við hana skrá um eigendur að Breiðármerkurfjöru.
Hvergi sé þar getið um Hofsbændur og sé þannig spurning hvað hafi orðið um hinn
meinta rétt Hofsbænda samkvæmt lögfestunni 1851, sem aftur hafi af hálfu
Hofsbænda staðið að baki samningnum frá 1854 gagnvart eigendum Fells.
3. Málsástæður vegna
Fells.
Samkvæmt kröfugerð
Fellseigenda fyrir óbyggðanefnd var þess krafist að viðurkenndur yrði beinn
eignarréttur þinglýstra eigenda jarðarinnar að öllu landi jarðarinnar innan
merkja sem koma fram á kröfukorti með hornpunkta í Mávabyggðum, Esjufjöllum og
Snæfelli. Varakrafa var hins vegar sú að yrðu einhver svæði innan jarðarinnar
úrskurðuð þjóðlenda var krafist viðurkenningar á fullkomnum afnotarétti
landeigenda að þeim svæðum. Báðum þessum kröfum er mótmælt, en ítrekuð krafa um
þjóðlendumörk í samræmi við kröfulínu á korti. Viðurkenndur er beinn
eignarréttur að því landi, sem þannig verður innan merkja Fells. Einnig er
viðurkenndur afréttarréttur í Veðurárdal fremri í samræmi við heimildir úr
jarðabók Ísleifs Einarssonar 1709 og rekaréttur frá fjörumörkum
Breiðármerkurfjöru og svo langt austur sem vinnst í samræmi við heimildir úr
vísitasíu Jóns Vídalín 1706.
Eignartilkall gagnstefnenda
byggi á því að jörðin Fell hafi verið numin þegar á landnámsöld, en um landrými
kröfugerðar er vísað til kröfulínu sem Sigurgeir Skúlason landfræðingur hefur
fært inn á kort sem fylgdi kröfulýsingunni. Á það sé hægt að fallast að jörðin
Fell hafi verið innan landnáms Hrollaugs Rögnvaldssonar, sem land nam milli
Horns og Kvíár. Spurningin sé bara hversu mikill hluti af landnáminu hafi
fallið undir jörðina þar sem engar heimildir séu til frá fyrri öldum um
landamerki hennar. Vestasti hluti landnámsins hafi verið framseldur Þórði
illuga, það er land milli Jökulsár og Kvíár, en hann hafi búið á Fjalli. Engar
heimildir séu til um að Jökulsá hafi á landnámsöld runnið annars staðar en nú
og því verði þar landnámsmörk. Sættargerðin frá 1854 milli Hofsbænda og
Fellseigenda, þar sem landi vestan Jökulsár hafi verið ráðstafað til Fells, sé
að engu hafandi þar sem ekki sé þar byggt
á eldra rétti og umboð Hofsbænda sé í meira lagi vafasamt. Þá standi eftir
þræta um undirlendið frá Jökulsá og austur að kröfulínu um þjóðlendumörk. Þá sé
því hafnað, svo sem fram er komið, að jökull og hálendi upp af kröfulínunni
hafi verið numið.
Jörðin Fell hafi ekki verið
landnámsjörð og því hafi landi ekki verið afsalað til annarra jarða úr henni.
Þannig sé ekki hægt að álykta sem svo að það af numdu landi, sem aðrir eiga
ekki, tilheyri Felli. Landnámsjörð Hrollaugs hafi verið Breiðabólstaður og eftir
að Þórður illugi hafði fengið úr landnáminu land frá Jökulsá að Kvíá hafi
landnámsbýlið Breiðabólstaður átt land austan megin við Jökulsá. Ekki sé vitað
hvenær landi var afsalað til jarðarinnar Fells og ekki hvort það hafi verið úr
Breiðabólstaðalandi eða skipt úr annarri jörð sem leiddi landrétt sinn frá
Breiðabólstað.
Af ýmsum fornum heimildum
megi ráða að mikil byggð hafi verið á Breiðamerkursandi þar sem nú sé að stórum
hluta land þakið jökli. Í skjölum komi glöggt fram það álit að á þessu svæði
hafi fyrrum verið mikið og gott land og mörg býli. Talið sé að þar hafi á
landnámsöld verið fagurt hérað, grösugt og víða skógi vaxið með fjölmörgum
bæjum. Árið 1772 sé þar sandauðn. Í þessu sambandi sé vert að hafa í huga að
fyrir 1362 hafi verið tugir bæja í Ingólfshöfðahverfi sem hafi lagst af og ekki
byggst síðan. Þess sé getið í þessum heimildum að á tíma landnáms hafi 20 km
verið íslausir frá strönd að Vatnajökli. Árið 1894 hafi bilið verið aðeins 256
metrar. Fyrstu heimildirnar um Fell séu frá þessum tíma. Frá um 1300 til 1900
hafi orðið mikil kólnum og sérstaklega eftir 1600. Þannig hafi óhemju mikið
land horfið undir jökul og margar jarðir eyðst á svæðinu. Jörðin Brennihólar
hafi staðið á þessu þrætulandi. Hún hafi
farið undir ís árið 1753. Þannig megi segja að Breiðármerkurjökull hafi verið
mikill áhrifavaldur á lönd, jarðir og jafnvel heil byggðahverfi. Landamerki
hafi eyðst og fólk orðið að yfirgefa eignir sínar til að halda lífi og oft á
tíðum án þess að geta nýtt það sem eftir stóð tímabundið af jörðum. Fráleitt sé
að halda því fram að það eigi að geta staðist að sú jörð sem síðust fór í eyði
vegna eyðileggingar eigi kröfu á því landi sem aðrir áttu, hvort sem það sé
komið undan jökli eða ekki. Ef þetta ætti að gilda ætti eignaréttur að öllum
jörðunum í Þjórsárdal, sem eyðilögðust á fyrri hluta byggðar, að hafa fallið
til síðustu jarðarinnar. Niðurstaðan verði hér sú að það skipti engu máli fyrir
landrétt jarðarinnar Fells hversu vítt til vesturs Hrollaugur Rögnvaldsson nam
land. Það skipti einungis máli hversu mikið af numdu landi var skipt út til
jarðarinnar í upphafi eða síðar. Þá sé auðvitað komið að helsta vandamálinu
varðandi sönnunarfærslu landeigenda í þessu ágreiningsmáli. Það lúti að þeirri
staðreynd að jörðin fer í eyði fyrir lögtöku landamerkjalaga 1882 og engra
heimilda nýtur við um hvert land taldist til býlisins á blómatíma þess. Raunar sé ekkert gilt
landamerkjabréf til fyrir jörðina. Til að mynda verði að líta svo á að lýsing á
vesturmörkum jarðarinnar samkvæmt svokölluðum landamerkjaskrám sé í raun bara
samningur tveggja hreppstjóra um merki milli hreppa, sem jafnframt eigi að vera
landamerki milli eyðibýlisins Fells og eyðibýlisins Breiðármarkar. Hvorugt
þessara merkja geti skoðast landamerkjalína. Einungis sé um að ræða sjónhendingarlínu,
sem ráði fjörumörkum.
Vísitasía Jóns Vídalíns á
Felli í Suðursveit frá 1706 ásamt uppskrift hjálpi ekki til í þessu efni. Þar
segi að kirkjan að Felli sé vísiteruð og sagt er að hún eigi að gjöf
sýslumannsins Ísleifs Einarssonar reka á Fellsfjöru frá Breiðármerkur eystra
fjörumarki 5 hundruð faðma tólfræð svo langt austur eftir sandi sem tilvinnst.
Með ítaki sé átt við eru óbein eignarréttindi, nánar tiltekið takmörkuð
afnotaréttindi eða arðsemisréttindi, sem tiltekinn aðili á í landi sem er í
annars eigu. Í 1. gr. laga 113/1952 um lausn ítaka af jörðum segi að ítak merki
í þeim lögum hvers konar afnot fasteignar, sem eigi séu samfara vörslum hennar
eða þess hluta hennar, sem afnotin taka til, enda sé réttur til afnotanna
byggður á heimild einkaréttar eðlis. Grágás hafi að geyma ákvæði um tilteknar
tegundir ítaka, eins og til dæmis rekaítök. Þar sé berum orðum gert ráð fyrir
því að rekaréttur geti verið skilinn frá jörð, sbr. eftirfarandi: „Hverr maðr a
reka fyrir landi síno vidar ok sela oc huala oc fiska nema þar se sölum selt
frá lande eða gefit eða goldit [...].“ Svipuð ákvæði séu svo í Jónsbók. Þannig bendi flest til þess
að Ísleifur Einarsson sýslumaður hafi ekki
átt meira en rekaítakið er hann gaf það kirkjunni. Af rekaítakinu verði
þannig ekkert ráðið um landamörk Fellsjarðar, nema að eftir gjöfina hafi jörðin
eða kirkjan átt fjörumörk í samræmi við gjöfina. Af þessum gjafagerningi verði
hins vegar ráðið að heimaland Fellsjarðarinnar hafi ekki náð til þess hluta af
sandinum þar sem þessi rekafjara er og það sé þó rekafjara austan við
Breiðamerkurfjöru. Þessi fjara og Breiðármerkurfjara séu einmitt taldar til
þjóðlendu utan við eignarland Fells. Sama megi ráða af afsalinu frá 31. maí
1891, þegar selt var ½ Fell og tilheyrandi fjara og ½ Breiðármerkurfjara. Í
þessu afsali séu þessar tvær fjörur ekki taldar til eignarlands Fellsjarðar.
Á Felli hafi verið
bændakirkja í eigu bóndans þar Ísleifs. Hefði fjaran verið hluti af jörðinni
Felli og undirorpin beinum eignarrétti jarðareiganda vegna náms hefði hún að
mati aðalstefnanda verið hluti af heimalandi jarðarinnar. Heimalönd jarða hafi
verið gefin kirkjum að öllu leyti eða að hluta. Frá hvaða jörð þetta rekaítak
sé komið og hvernig Ísleifur eignaðist það sé ekki vitað, en til sé að menn
hafi talið sig eiga rekaítak í almenningsfjörum eða einskis manns landi.
Hér fyrr var fjallað um
samninginn frá 1854 milli Hofsbænda og eiganda Fells um fjörumörk milli Fells
annars vegar og Fjallsfjöru og Breiðamerkurfjöru hins vegar. Umboð Hofsbænda
til að semja um fjörumörk fyrir eyðijarðirnar Fjall og Breiðá hafi ekki verið
fyrir hendi og á þessum tíma hafi ekki verið samið um meira land en þá var
jökullaust, sem varla hafi náð nema á að giska 300 metra til landsins.
Jafnframt þessu megi enn
ítreka það að hvorki Hofsbændur né afkomendur Gísla Halldórssonar virðast telja
sig eiga annað en afnotarétt að landi Breiðármarkar.
Sérstaklega erfitt sé að
gera sér grein fyrir því hvort og þá hvernig land jarðarinnar Fells hafi verið
framselt til hinna ýmsu aðila. Þar sé um að ræða nokkra löggerninga sem tiltaki
einungis hluta eða hundruði lands, en ekki hvort þessir hlutar séu úr úrskiptu
landi og þá við hvaða heildarland sé miðað. Núverandi vesturmörk styðjist við
ákvörðun hreppstjóranna 1922 og austurmörkin séu ákvörðun eiganda og ábúanda
næstu jarðar við Fell, Reynivalla, eftir að Fellsjörðin er ónýt orðin, komin í
aur og yfirgefin. Þá njóti alls ekki við nokkurra heimilda um norðurmörk
jarðarinnar, nema lögfestunnnar frá 1851, sem þó nefni bara Breiðamerkurjökul.
Getgátur séu auðvitað um að jörðin hafi í fyrndinni átt land allt upp í
Esjufjöll. Þessar getgátur komi fram í bókinni „Byggðasaga
Austur-Skaftafellssýslu”, en þar sé því haldið fram að mestur hluti Mávabyggða
og öll Esjufjöll hafi talist til Fellslands áður fyrr. Þessa ályktun dragi
greinarhöfundur af því að hann telur að Ísleifur Einarsson sýslumaður hafi dæmt
bændur, sem þangað sóttu villifé, til sektar vegna eignarréttar síns að
fjöllunum. Sigurður Stefánsson
sýslumaður á Smyrlabjörgum hafi aðra skýringu á þessu eins og fram komi í
sýslulýsingu hans frá 1746. Segi hann sektirnar grundvallast á því að sektir
hafi legið við því að hagnýta sér ómarkað fé í stað þess að bjóða það upp eins
og lög munu hafa gert ráð fyrir. Þá telji Sigurður að Mávabyggðir tilheyra Öræfum,
en aðrir telji að hann eigi við Esjufjöll. Þannig séu misvísandi heimildir um
til hvaða hreppi fjöllin tilheyrðu og þá sé einnig mjög ólíklegt að fjöllin
hafi verið innan landamerkja einhverrar jarðar. Heimildirnar um villiféð vitni
gegn því að beinn eignaréttur hafi verið til fjallanna.
Skýringin á því hvernig
landamerki Fells eru færð inn á kröfukort sé sú að allar heimildir um merki
Fells lúti að ákvörðunum um fjörumörk og ekki annað. Um austurmörk segi þannig
í landamerkjabréfi „að Fellsárfoss ber
í mitt Hrollaugshólaskarð, og er sú beina lína í sjó, sem þá verður fjörumark“. Þarna séu tveir punktar þegar þá ber
saman af fjörunni látnir ráða fjörumörkum. Berum orðum segi ekki annað og því
sé fráleitt að telja landamerkjalínu ná frá fjörumörkunum í Fellsárfoss og
þaðan í mitt Hrollaugshólaskarð. Sama eigi við um vesturmörkin samkvæmt
ákvörðun hreppstjóranna 1922. Þar sé verið að ákveða fjörumörk og um leið
hreppamörk á landi, sem náð hefðu nokkurhundruð metra frá ströndu. Notaðir séu
þrír punktar til að bera saman og fá þannig meiri nákvæmni. Þessir þrír punktar
séu „varða hlaðin á graskoll í
fjörunni og hún á að bera austast í Hálfdánaröldu uppi undir jökli og í
Kaplaklif í Mávabyggðum, allt bein lína“.
Þá
tiltekur aðalstefnandi að stærð þess lands sem viðurkennt er að sé undirorpið
beinum eignarrétti Fells sé talsvert meiri en lönd bæja austur í Suðursveit,
þar sem á mörgum stöðum hafi verið fleirbýlt. Á eignarlandinu væri hægt að reka
stórbú ef landgæði væru svipuð og voru fyrir eyðingu jarðarinnar.
4. Mótrök við úrskurði óbyggðanefndar.
Í úrskurði óbyggðanefndar
var byggt á því að af hálfu íslenska ríkisins hafi ekki verið sýnt fram á að
land innan tilgreindra landamerkja jarðarinnar Fells væri þjóðlenda og rannsókn
óbyggðanefndar hafi einnig leitt til þeirrar niðurstöðu að um eignarland væri
að ræða. Aðalstefnandi telur þessa sönnunarbyrði ekki verða lagða á hann þar
sem hann hafi engin eignarskjöl að þjóðlendum fyrr en eftir úrskurði
óbyggðanefndar. Þjóðlendur séu það land sem útaf standi þegar mörk eignarlandanna
hafa verið skilgreind og þau verði aldrei skilgreind nema með lögfullri sönnun.
Sé þetta sama sönnunarregla og í Jónsbók, landsleigubálki 26. kap i.f., sbr.
landsyfirréttardóm kveðinn upp 25. janúar 1892 í máli bæjarstjórnar Reykjavíkur
og hreppsnefndar Seltjarnarneshrepps gegn eiganda Elliðakots. Svo virðist sem
óbyggðanefnd telji beinan eignarrétt geta komið til greina ef minnsti vafi er
um hvort skilgreina beri land sem þjóðlendu eða ekki. Í málinu fyrir
óbyggðanefnd hafi engar sannanir verið lagðar fram af hálfu gagnstefnenda um
nýtingu lands utan þjóðlendukröfulínu aðalstefnanda, en á því hafi verið þörf
þar sem hér sé um gróðurlaus háfjöll og öræfi að ræða. Hafi Hæstiréttur hingað
til hafnað að öræfi og háfjöll geti verið undirorpin beinum eignarrétti.
Þá byggi óbyggðanefnd á því
að land á kröfusvæðinu hafi verið numið frá sjávarmáli að þáverandi jökulbrún
að minnsta kosti og styðst í þeim efnum við það að fremur séu líkur til þess að
landsvæðið sé innan upphaflegs landnáms. Þarna sé nám og þar með beinn
eignarréttur byggður á líkum þótt vitað sé að nám hafi einungis þurft til að
brjóta land undir bújörð en ekki til takmarkaðra nota. Land sem liggur yfir
ákveðinni hæð yfir sjó verði aldrei nýtt til búrekstrar hér á landi við óbreytt
veðurfar og Hæstiréttur hafi fram að þessu aldrei viðurkennt nám og beinan eignarrétt að háfjöllum og öræfum að
jökulrótum. Í úrskurði óbyggðanefndar (bls. 141) sé beinlínis á því byggt að á
kröfusvæðinu sé gróður vart að finna fyrir ofan 500-600 metra hæð og víða liggi
mörk samfellds gróðurs neðar.
Þá komist óbyggðanefnd að
þeirri niðurstöðu að þegar merki jarðar eru miðuð við jaðar jökuls og þeim ekki
lýst nema að takmörkuðu leyti í landamerkjabréfi beri að miða við stöðu
jökuljaðarsins við gildistöku þjóðlendulaga 1. júlí 1998. Á þetta geti
aðalstefnandi ekki fallist. Hafi beinn eignarréttur jarðar náð að jökli þegar
landamerkjalýsing er gerð geti ekki orðið til landauki og land jarðar þannig
stækkað frá merkjagerðinni upphaflegu til þess er þjóðlendulög voru sett 1998.
Þjóðlendulögin hafi engu breytt um eignarlönd heldur skilgreint allt land, sem
ekki var fyrir undirorpið beinum eignarrétti, sem þjóðlendu. Engu breyti um
eignarrétt að landi hvort það sé hulið vatni, snjó, ís eða jökli. Á bls. 141 í
úrskurði óbyggðanefndar sé lýst framskriði Breiðamerkurjökuls. Segi þar að
framskrið austurjökulsins hafi verið 9 km á tímabilinu 1732-1890 og 45 km²
lands hafi á því tímabili horfið undir ís. Lengst hafi jökuljaðarinn náð fram
1894, eða 256 metra frá sjó. Eftir það hafi hann tekið að hopa, hægt í fyrstu
en hratt eftir 1930. Árin 1934-1935 hafi Jökulsárlón farið að koma fram við
jökulsporðinn og Jökulsá tekið til við að grafa sér fastan farveg til sjávar.
Lónið hafi stækkað og 1991 hafi jökulsporðurinn legið 3 km frá sjó. Lögfesta
Fells 1851 miði við jökuljaðar, sem sé rétt við sjó á miklu kuldaskeiði og
landamerkjabréf Fells sé ritað 1922, tólf árum áður en Jökulsárlón kemur undan
jökli. Enginn hafi markað sér þennan nokkurra kílómetra landauka með skriflegum
yfirlýsingum. Óbyggðanefnd ákveði hins vegar að bæta honum við það land sem
eigendur Fells hefðu lögfest sér í óþökk þeirra sem sóttu manntalsþingið 1852,
sem lögfestan var lesin á.
Þá byggi óbyggðanefnd á því
að fyrir liggi landamerkjabréf fyrir Fell og vísar þar til einhliða
yfirlýsingar Eyjólfs R. Sverrissonar, eiganda og ábúanda Reynivalla frá 1. maí
1922, sem reyndar sé þinglýst og greini aðeins vestur- og austurmörk. Byggir
nefndin á því að í landamerkjabréfi sé austurmörkum beinlínis lýst í jökul,
þrátt fyrir að orðalag bréfsins segi ekki annað en „að Fellsárfoss ber í mitt
Hrollaugshólaskarð og er sú beina lína í sjó sem verða fjörumörk“. Í þessu
sambandi sé bent á að Fellsárfoss sé talsvert fyrir sunnan kröfulínu
aðalstefnanda. Þá sé jafnframt bent á að landamerkjalög mæli fyrir um form
landamerkjabréfa og eigi þau að vera samningar milli eiganda aðliggjandi
eignarlanda og það eitt eigi hreppstjóri að tryggja að samþykkis þeirra sé
leitað. Ef enginn er til samþykkis, eins og þegar eignarland liggur að þjóðlendu,
sé þessi skylda ekki fyrir hendi. Í Landsyfirréttarmálinu nr. 57/1909, sem dæmt
var 15. ágúst 1910, segi að framlagning einhliða landamerkjaskrár af hálfu
eiganda Brautarholts geti eðlilega ekki haft neitt sönnunargildi fyrir rétti
hans sjálfs til þess ítaks sem málið snérist um. Þannig sé einhliða
landamerkjalýsing lögð að jöfnu við aðilaskýrslu í einkamáli, það er að
sönnunargildið sé einungis um þau atriði sem eru aðilanum í óhag. Sama túlkun
hafi einnig verið álitin eiga við um lögfestur.
Til þess að rökstyðja
norðurmörk vísi óbyggðanefnd til einhliða lögfestu frá 1851, sem reyndar hafi
verið mótmælt af öllum hlutaðeigandi á manntalsþingi að Hofi í Öræfum 5. maí
1852. Í henni segi: „Að ofanverðu takmarkar Breiðamerkur jökull land
jarðarinnar allt að Breiðamerkur á.“ Vegna þessa er bent á að
Breiðamerkurjökull sé nafnið á skriðjöklinum sem rennur fram á
Breiðamerkursand, en það nafn sé ekki á jöklinum sem liggur að Veðurárdölunum
og Miðfellunum. Á þessari lögfestu byggi óbyggðanefnd þrátt fyrir að nefndin
komist svo að orði í almennum ályktunum sínum (bls. 41 í úrskurði) að dómstólar
hafi lítið lagt upp úr lögfestum sem sönnunargögnum um tilvist eignarréttinda,
en ekki sé útilokað að þær geti ásamt öðru haft þýðingu.
Eins og fram komi í úrskurði
óbyggðanefndar (bls. 136 og 137) hafi miklar deilur verið um miðja 19. öld
milli Hofseigenda og eiganda Fells um eyðiland Breiðármerkur vestan Jökulsár og
báðir deiluaðilar viljað eigna sér það land. Hefðu Hofsmenn gert lögfestu 1851
og Fellsmenn sama ár. Hefðu þessar
lögfestur skarast að því leyti að báðir vildu eigna sér landið frá Breiðá að
Jökulsá. Úr þessum ágreiningi hafi verið leyst með sáttargerð milli eigenda
Hofs og Fells 8. júní 1854. Þar sé samið um að Felli skuli tilheyra „öll
grasnyt og virkilegur eignarréttur“ austan við mörk Fjallsfjöru og
Breiðármerkurfjöru, beina stefnu úr fjörunni og í Svörturák á jöklinum upp
undan Breiðá og undan hvorri hún rennur. Um þetta segi í úrskurði
óbyggðanefndar: „Með hliðsjón af umfjöllun um Jökulsá í lögfestu Hofsmanna,
meintri helmingseign Hofsmanna í Breiðármörk og elstu heimildum um hreppamörk á
þessu svæði er hugsanlegt að í þessum samningi hafi falist skipting
Breiðármerkur á milli Hofs og Fells og þannig ný vesturmerki Fells í Breiðá. Um
það verður þó ekkert fullyrt. Það er allt eins víst að vesturmörk Fells hafi
ávallt verið í Breiðá.“ Þarna staldri
óbyggðanefnd við eignarréttarlegan vafa eins og víðar í úrskurðinum varðandi
Fell. Þetta atriði hefði þurft að kryfja frekar. Fyrir hafi legið að
Breiðármörk hafi verið jörð og um það vitað hvenær hún fór í eyði. Jörðin hafi
verið innan landnáms Þórðar illuga, sem fengið hafi land milli Jökulsár og
Kvíár. Einungis ein sögusögn sé til um að Jökulsá hafi runnið vestar en nú og
alla sönnun skorti fyrir því. Þannig verði að byggja á því að jörðin
Breiðármörk hafi náð að Jökulsá. Byggir aðalstefnandi á því að beinn
eignarréttur að jörðinni hafi fallið niður eftir að jörðin ónýttist.
Aðliggjandi jarðir hafi nýtt reka, sem var það eina sem eftir hafi staðið.
Deilurnar um miðja 19. öld milli Hofs og Fells séu deilur milli þeirra sem
mestir hafa verið valdamenn í hreppunum tveimur sem þarna lágu saman,
Hofshreppi og Borgarhafnarhreppi. Hvorir um sig hafi viljað sölsa undir sig og
sinn hrepp sem mest af landi, en einmitt um miðja 19. öld hafi ýmsir aðilar
verið að keppast við að ná undir sig sem mest af hinum fornu almenningum hér á
landi. Hefðu Hofsmenn og Fellsmenn verið eigendur að hálfu að Breiðármörk og
verið um jörð að ræða hefðu þeir vafalaust leyst málið með því að þinglýsa
jörðinni á báða aðila í hlutföllunum 50/50, en þar sem land Breiðármerkur hafi
ekki lengur verið jörð hafi skiptingin orðið með þeim hætti að helmingi af
landinu hafi verið bætt við Fell og þar með Borgarhafnarhrepp. Það sé þvert á
móti sönnun um að Breiðármörk hafi ekki verið jörð þegar hér var komið sögu og
hinn beini eignarréttur, sem stofnað hafi verið til í öndverðu, verið fallinn
niður. Þannig hafi átt að blasa við óbyggðanefnd að um þjóðlendu væri að ræða.
Um landið frá Jökulsá og að
kröfulínu ríkisins séu til heimildir og á þeim byggi íslenska ríkið og
rökstyðji það álit sitt að um þjóðlendu sé að ræða og framsal á því landi sé
einfaldlega framsal á rekarétti en ekki landi. Óbyggðanefnd víki sér hins vegar
undan því að fjalla um þetta í forsendum úrskurðar síns. Þessi heimild sé
vísitasía Jóns Vídalín á Felli í Suðursveit frá 1706, þar sem segi að kirkjan
eigi að gjöf sýslumannsins Ísleifs Einarssonar reka á Fellsfjöru frá
Breiðármerkur eystra fjörumarki 5 hundruð faðma tólfræð svo langt austur eftir
sandi sem tilvinnst. Er um þess gjöf fyrr fjallað og sömuleiðis afsalið 31. maí
1891 fyrir ½ Felli og tilheyrandi Fjöru og ½ Breiðármerkurfjöru. Standi ótvíræð
rök til þess að ekki verði litið á þessar fjörur sem hluta af heimlandi Fells.
Í
jarðabók Ísleifs Einarssonar 1709 er greint frá því að Fell eigi afrétt í
Veðurárdal. Um þessa heimild álykti óbyggðanefnd á þann veg að þetta verði ekki
talið leiða til þess að viðkomandi landsvæði sé undirorpið óbeinum eignarrétti
heldur þvert á móti talið að líkur séu til þess að um sé að ræða áréttingu á
því að jörðin viðurkenni ekki óbein eignarréttindi annarra á viðkomandi hluta
jarðarinnar. Sé vandséð hvernig óbyggðanefnd geti komist að þessari niðurstöðu.
Ekki segi í jarðabókinni að afréttarlandið Veðurárdalur sé í landi jarðarinnar,
heldur sé þess getið að jörðin eigi afrétt. Jörð geti ekki átt afrétt.
Afréttarréttindi geti hins vegar fylgt jörð og séu þessi óbeinu eignarréttindi
þá eign eiganda jarðarinnar. Einkarétt sinn til afréttarlands hafi jarðeigendur
yfirleitt tryggt sér með því að innlima afrétti inn í land jarða. Þá hafi
enginn getað eignað sér beit í landinu nema með því að fá samþykki á lögfestu
eða samþykki fyrir ítakinu með áritun á landamerkjabréf þeirrar jarðar sem
ítakið fylgir.
Þá
telji óbyggðanefnd að fyrirliggjandi gögn bendi ekki til annars en að
landamerkjum sé rétt lýst svo langt sem sú lýsing nær. Landamerkjabréfið sé
þinglesið og fært í landamerkjabók og á því byggt um merki jarðarinnar án þess
að séð verði að komið hafi fram athugasemdir yfirvalda eða ágreiningur við
nágranna. Svo segi að landamerkjaskrá milli Fells í Borgarhafnarhreppi og
Breiðamerkur í Hofshreppi og landamerkjabréf Reynivalla hafi einnig verið
þinglesin án athugasemda. Þetta bendi til þess að lýsing merkja hafi verið í
samræmi við það sem almennt var talið gilda. Jafnframt telji óbyggðanefnd að
eigendur Fells hafi um langa hríð haft réttmætar ástæður til að vænta þess að
merkjum sé þar rétt lýst. Ekki sé rökstutt hvaða eignarréttarlega þýðingu um
skilgreiningu á mörkum eignarlanda og þjóðlendu það hafi að þinglýsing
landamerkjaskrár sé athugasemdalaus, né hvar það hafi stoð í íslenskum
réttarreglum að réttmætar ástæður eigenda um landamerki hafi eignarréttarlega
þýðingu. Landamerkjalög leggi þá skyldu eina á hreppsstjóra að gæta að því að
merkjalýsingar við eignarlönd séu áritaðar af eigendum hlutaðeigandi jarða.
Hreppsstjórar Hofshrepps og Borgarhafnarhrepps hefðu haft frumkvæði að því að
ákvarða mörkin í vestri á þessu kröfusvæði sem hreppamörk og segja þau
jafnframt landamerki. Engin ástæða hafi verið til að ætla að sömu aðilar færu
að amast við þinglýsingu sömu merkja. Það liggi þó beint við að hafi
hreppstjórinn í Borgarhafnarhreppi talið hreppamörkin og vestri mörk Fells
liggja að eignarlandi Breiðármerkur þá hefði hann ekki átt að þinglýsa
landamerkjabréfinu fyrr en að fengu samþykki eiganda Breiðármerkur. Réttmætar
ástæður um rétt landamerkjabréf séu ekki til í íslenskri lögfræði. Réttmætar
væntingar afréttarhafa Gnúpverjaafréttar, Einars Benediktssonar, Títan h/f og
síðan íslenska ríkisins um beinan eignarrétt að Búrfelli og Skeljafelli hafi
ekki verið þungar á vogarskálunum þegar óbyggðanefnd hafi úrskurðað viðkomandi
land þjóðlendu. Hér kveði við annan tón. Fell hafi farið í eyði og úr notum 50
árum áður en landamerkjabréfið var gert. Einu verulegu notin af því landi, sem
ágreiningur stendur um og gagnstefnendur telja að tilheyri Felli, hafi verið
undir ferðaþjónustu við Breiðamerkurlón.
VII.
Í gagnstefnu vísa
gagnstefnendur fyrst til þess að því er varðar málsástæður þeirra og lagarök að
jörðin Fell hafi verið innan marka landnáms Hrollaugs Rögnvaldssonar, sem
Landnáma greinir að hafi numið land austan frá Horni til Kvíár. Örnefni þessi
séu þekkt enn þann dag í dag og enginn vafi sé um það við hvað sé átt. Fell nái frá Fellsá að austan og vestur á
sveitamörkin milli Suðursveitar og Öræfasveitar vestan Jökulsár. Á fyrstu öldum
eftir landnám hafi landslag á þessu svæði verið öðru vísi en nú er. Talið sé að
Breiðamörk hafi þá verið gróið sléttlendi sem gæti hafa náð langt í norður frá
núverandi jökulsporði. Þar sem áður hafi verið gróin mörk hafi jökullinn í
gegnum aldirnar grafið landið hundruði metra niður fyrir sjávarmál. Meðan Fell
var í byggð hafi jörðin verið bústaður stórbænda og höfðingja. Hafi hún verið
talin eitt af mestu höfuðbólum sýslunnar, landmesta jörðin og fyrir miðja 18.
öld mesta slægjujörð í Suðursveit. Aðeins þrjár jarðir í sýslunni hafi verið
taldar hundraðafleiri en Fell. Vísa gagnstefnendur að því er framangreint
varðar til skrifa fræðimanna sem eru á meðal gagna málsins. Við landnám hafa
stofnast beinn og fullkominn eignarréttur að jörðinni. Hafi Hæstiréttur talið
að lýsingar Landnámu á umfangi landnáms
hafi sönnunargildi við mat á því hvort stofnast hafi til eignarréttar yfir
tilteknu landsvæði. Vísa gagnstefnendur hvað þetta varðar til dóms Hæstaréttar
í dómasafni 1960, bls. 726, en þar segi svo: „Af þessari frásögn Landnámu er auðsætt, að hinar umdeildu
engjar hafi í öndverðu verið hluti af landi Skeljabrekku”. Þá sé í dómi
réttarins í dómasafni 1994, bls. 2227, á því byggt að „[í] kjölfar landnáms
virðist Geitland hafa verið fullkomið eignarland.“ Óbyggðanefnd hafi í
úrskurðum sínum tekið undir þessi sjónarmið Hæstaréttar og talið að Landnáma
lýsi að minnsta kosti þeirri skiptingu lands sem menn töldu rétta eða voru
ásáttir um á ritunartíma einstakra gerða hennar. Telji nefndin að skýrar
frásagnir Landnámu hafi sönnunargildi um tilvist eignarréttar og að frásagnir
hennar bendi almennt séð til þess að
landnám hafi í einhverjum tilvikum náð lengra inn til landsins en lýst
landamerki jarða á síðari tímum. Vísist um þetta til almennra niðurstaðna
óbyggðanefndar, til dæmis í málinu nr. 4/2000 (bls. 114 í úrskurði). Í almennum
niðurstöðum sínum, til dæmis í máli nr. 4/2000 (bls. 161 í úrskurði), telji
óbyggðanefnd einnig að almennt megi gera ráð fyrir að jörð sé landsvæði sem
upprunalega hafi verið ráðstafað úr einstökum landnámum, stofnað til nýbýlis á
eða eignarhefð unnin yfir. Gagnstefnendur taki undir þessi sjónarmið
óbyggðanefndar. Sé samkvæmt þessu komin fram lögfull sönnun fyrir því að jörðin
Fell hafi verið innan marka landnáms Hrollaugs Rögnvaldssonar.
Eftir sé hins vegar að svara
því hversu langt til norðurs jörðin náði. Í því sambandi sé að mörgu að huga og
ekki hvað síst að því hvernig jökla- og gróðurfar hefur þróast frá fyrstu árum
Íslandsbyggðar. Í greinum vísindamannanna, sem gagnstefnendur vísa til hvað
þetta varðar og fram hafa verið lagðar í málinu, komi fram að landslag á
svæðinu hafi breyst verulega frá landnámsöld. Jöklar hafi þá ekki verið eins
nálægt ströndinni og nú er. Framlagðar mælingar Raunvísindastofnunar Háskóla
Íslands sýni áætlaða legu Breiðamerkurjökuls
á fyrstu öldum eftir landnám. Þar sjáist að jökullinn hafi aðeins náð
niður að Skálabjörgum neðst í Esjufjöllum. Mælingarnar sýni að við landnám hafi
Breiðamörkin teygt sig inn að jökultungunum með svipuðum halla og
Skeiðarársandur nú. Breiðamörkin hafi þá talist til láglendis, enda sé hún í
aðeins 100 metra hæð yfir sjávarmáli rétt neðan við Skálabjörg. Talið sé einnig
að mikið af því landi sem var íslaust við landnám hafi verið meira og minna
gróið allt upp að 600-800 metra hæð. Birkiskógur og kjarr með gróskumiklum
undirgróðri hafi vaxið inn eftir dölum og upp í að minnsta kosti 300-400 metra
hæð í hlíðum fjalla, sbr. úrskurður óbyggðanefndar í málinu nr. 2/2001 (bls.
25-26). Þá komi fram í úrskurði nefndarinnar í máli nr. 4/2000 (bls. 111) að
birkiskógur og kjarr hafi sett langmestan svip á gróðurfar í láglendis- og
hlíðarbeltum og að þetta hafi verið langverðmætasta landið. Byggja
gagnstefnendur á því að þetta land hafi verið numið í öndverðu. Hafa verði í
huga að einmitt á þessu landsvæði sé láglendi almennt mjög lítið. Orðið sjálft,
Breiðamörk, segir líka mikið eitt út af fyrir sig, það er breið mörk. Fornar
sagnir um að Esjufjöll og Mávabyggðir hafi tilheyrt Felli styðji líka að
Breiðamörkin hafi verið numin. Þá benda gagnstefnendur á þá staðreynd sem meðal
annars komi fram í úrskurði óbyggðanefndar í málinu nr. 2/2001 (bls. 141), að
ekki hafi fundist heimildir um aðra byggð í Breiðumörk en ýmsar hjáleigur frá
Felli sem hafi því verið innan marka landnámsins. Byggja gagnstefnendur á því
með vísan til vísindarannsókna og sögulegra heimilda að svo miklar líkur séu á
því að Breiðmörkin hafi verið numin við landnám og þá tilheyrt Felli að sá sem
haldi öðru fram hljóti að hafa sönnunarbyrði fyrir þeirri staðhæfingu sinni. Í
þessu sambandi sé rétt að minnast þeirrar almennu niðurstöðu óbyggðanefndar,
til dæmis í málinu nr. 4/2000 (bls. 161 í úrskurði), að líkur séu á því að
land, sem samkvæmt fyrirliggjandi heimildum sé eða hafi verið jörð, sé beinum
eignarrétti háð. Sönnunarbyrðin fyrir öðru hvíli á þeim sem haldi slíku fram.
Hér skipti lega þrætulandsins einnig máli. Í dómum, þar sem reynt hafi á
sönnunargildi Landnámu við úrlausn um eignarréttarlega stöðu lands, hafi
Hæstiréttur þannig horft til þess hvort þrætuland liggi nálægt byggð, hversu
hátt yfir sjó það standi og hvernig gróðurfari þar sé háttað. Í því máli sem
hér er til meðferðar sé þessum spurningum svarað. Landamerkin við landnám séu
skýr og örnefnin, sem miðað er við, þekkt. Landið teljist láglent í beinu
framhaldi af ströndinni og talið sé að það hafi verið sveipað gróðri. Telja
gagnstefnendur samkvæmt þessu að líta verði til legu Breiðamerkur, þar á meðal hæðar
yfir sjávarmáli, fjarlægðar frá byggð, gróðurfars við landnám og breytinga á
jöklafari, þegar lagt er mat á líkindi þess að hún hafi verið numin þegar á
landnámsöld.
Þá hafna gagnstefnendur því
alfarið að breytingar á legu jökuls geti orðið til þess að landamerki breytist
eða færist úr stað. Þó að það snjói á jörð eða vatn myndist á henni geti það
ekki valdið því að landamerki hennar færist úr stað. Það sé ekki ásættanleg
niðurstaða að náttúruhamfarir geti valdið því að landamerki breytist. Miklu eðlilegra sé að sömu sjónarmið gildi
og fram koma í vatnalögum um að „eigi [breytist] merki þótt farvegur breytist“
og „vötn skulu renna sem að fornu hafa runnið“, sbr. 2. mgr. 3. gr. og 7. gr.
laganna. Málið snúist fyrst og fremst um sönnunarleg atriði, það er hvaða land
það var sem var numið í öndverðu við landnám. Dómkröfur gagnstefnenda, eigenda
jarðarinnar Fells, miðist við það.
Heimildir frá 16. öld séu
til um Fell. Bendi heimildir ekki til annars en að nokkuð samfelld búseta hafi
verið á Felli frá því að jarðarinnar er fyrst getið og þar til hún fór í eyði.
Byggja gagnstefnendur á því að fyrirliggjandi heimildir gefi sterka
vísbendingu um að um sjálfstæða jörð hafi verið að ræða og að líkur séu á að
hún hafi verið innan upphafslegs landnáms í Austur-Skaftafellssýslu.
Varðandi merki jarðarinnar
Fells gagnvart aðliggjandi eignarlöndum og þjóðlendu byggja gagnstefnendur á
fyrirliggjandi landamerkjaskrám, það er „landamerkjaskrá jarðarinnar Reynivalla
í Borgarhafnarhreppi“ frá 8. apríl 1888, „landamerkjaskrá fyrir Fellslandi“ frá
1. maí 1922 og „landamerkjaskrá milli Fells í Borgarhafnarhreppi og
Breiðumerkur í Hofshreppi“ frá 13. maí 1922. Tvær hinar síðastnefndu hafi verið
gerðar með stoð í landamerkjalögum nr. 41/1919 sem þá höfðu nýlega tekið gildi.
Með lögunum hafi beinlínis verið að því stefnt að koma lagi á landamerki milli
jarða. Í almennum niðurstöðum
óbyggðanefndar í máli 4/2000 (bls. 154 í úrskurði) komi fram að samkvæmt
ákvæðum landamerkjalaganna frá 1882 og 1919 hafi sú skylda hvílt á sýslumanni að
hafa eftirlit með því að menn uppfylltu skyldur sínar um skrásetningu merkja.
Þannig hafi hann í raun verið vörslumaður almannahagsmuna og ríkisvaldsins og
gert athugasemdir ef ekki var um lögmæta gerninga að ræða. Ofangreindar
landamerkjaskrár hafi verið gerðar við þessar kringumstæður. Þær hefðu verið
gerðar í góðri trú og eftir því sem menn töldu réttast á þeim tíma. Þá hefðu
þær verið þinglesnar á manntalsþingum og innfærðar í landamerkjabók
Skaftafellssýslu. Á þeim hafi síðan verið byggt varðandi landamerki hinna
tilgreindu jarða og án ágreinings við nágranna eða sveitarfélög. Bendi þetta
eindregið til þess að lýsing merkja samkvæmt þeim hafi verið í samræmi við það
sem almennt var talið gilda, sbr. almennar niðurstöður óbyggðanefndar í málinu
nr. 4/2000 (bls. 154 í úrskurði), en hið sama eigi við í þessu máli.
Gagnstefnendur telja með
vísan til þeirrar almennu niðurstöðu óbyggðanefndar, sem meðal annars sé að
finna í málinu nr. 4/2000 (bls. 163 í úrskurði), að leggja verði til
grundvallar að jörð, svo sem hún er afmörkuð í landamerkjabréfi, sé beinum
eignarrétti háð. Útilokað sé að fullyrða um rétta afmörkun og órofa yfirfærslu
eignarréttinda allt frá landnámi til dagsins í dag. Sama gildi um land sem samkvæmt fyrirliggjandi heimildum er eða
hefur verið jörð. Sá sem haldi öðru
fram hljóti að hafa sönnunarbyrði fyrir þeirri staðhæfingu sinni, sbr. sami
úrskurður á bls. 161.
Landamerkjaskrá Reynivalla
frá 1888 „er undirrituð og samin af ábúendum jarðanna Reynivalla og
Breiðabólsstaðar 1885 en dagsett og send til birtingar 1888, undirrituð af
viðkomandi presti 1890 og afrituð sama ár“ eins og það er orðað í skránni. Fell
fór í eyði 1873 svo sem áður er getið, en var að mestu eftir það í eigu
ábúandans á Reynivöllum, Eyjólfs Runólfssonar og afkomenda hans. Það sé því
ekkert óeðlilegt þótt landamerkjaskráin sé eingöngu undirrituð af ábúendum
Reynivalla og Breiðabólsstaðar. Landamerkin
eins og þeim er lýst þarna fari algerlega saman við lýsingu merkja í
landamerkjaskránni frá 1. maí 1922 og miða eigendur beggja jarðanna Fells og
Reynivalla við sömu landamerki enn þann dag í dag. Landamerkjaskráin frá 13.
maí 1922 fari síðan saman eftir því sem við á við landamerkjaskránna frá 1. maí
1922, sem undirrituð hafi verið af eigendum og ábúendum Reynivalla sem einnig
áttu Fell, að minnsta kosti að stórum hluta. Að því er varðar landamerkjaskrána
frá 13. maí 1922 byggja gagnstefnendur á því að hreppstjórar Hofshrepps og
Borgarhafnarhrepps hafi haft fullt umboð jarðeigenda til þess að undirrita
síðastnefndu landamerkjaskrána, enda sé ekki vitað til þess að sérstakur
ágreiningur hafi komið upp um hana. Landamerkin og hreppamörkin séu virt að
eigendum aðliggjandi jarða enn þann dag í dag.
Lítilsháttar ágreiningur
hafi verið um vestari landamerkin á 19. öld. Þann ágreining hafi jarðeigendur
leyst með „sattargjörd“ frá 8. júní 1854 milli eigenda jarðanna Fells og Hofs í
Öræfum sem undirrituð hafi verið af eigendum beggja jarðanna til þess að „jafna
þá miskljd sin á millum er risinn var ut
af hinna sjdarnemdu meintu
eignartilkalli til nokkur parts grasnitja austann meiginn Breidáar á
Breidumerkur Sandi svoleidis: ad öll grasnit initjar og virkilegur eignaréttur
Skal hereptir einasta til heira Felli í Sudursveit [...]“. Sáttargerðin
veiti landamerkjaskránni stoð, enda aðeins 68 ár á milli þess sem löggerningar
þessir voru undirritaðir. Krafa gagnstefnenda um landamerki Fells vestan
jökulsár styðjist ennfremur við lögfestu Hofsbænda frá 1851.
Að því er varðar framhald
eystri landamerkja jarðarinnar til norðurs frá Fellsfossi og upp með
Fellsgljúfri eftir Þverártindsegg í Snæfell þá styðjast þau að sögn
gagnstefnenda við frásagnir bænda á svæðinu. Þessi landamerki hafi verið og séu
kunn á meðal þeirra. Þá styðjist þau við eðli máls. Þverártindseggin sé eins og
hnífsblað og þannig vel til þess fallin frá náttúrunnar hendi að skipta löndum.
Það hafi því þótt sjálfsagt og eðlilegt að miða við hana í framhaldi af
Fellsárgljúfri og því engin ástæða til að nefna hana sérstaklega í
landamerkjalýsingu. Ástæða sé til að vekja athygli á því að á korti sé hún sýnd
sem jökull, en það sé hún ekki. Lega landamerkjanna til norðurs að öðru leyti
sé í fullu samræmi við legu Breiðmerkurinnar á fyrstu öldum eftir landnám og
svo sem áður er rakið. Einnig sé hún í fullu samræmi við landamerki jarðarinnar
til vesturs. Breiðamörkin sé eins og römmuð inn á milli landamerkjanna, það er
frá vörðu í fjörunni til norðurs í Kaplaklif í Mávabyggðum og í austur til
Esjufjalla og þaðan í Snæfell, síðan suður aftur eftir Þverártindsegg og niður
í Fellsárgljúfur að Fellsfossi og þaðan beina línu í gegnum Hrollaugshóla að
vörðu í fjörunni.
Varðandi umfang og stærð
jarðarinnar telja gagnstefnendur að líta verði til þess að meðan að jörðin var
í byggð hafi hún verið bústaður stórbænda og höfðingja og talin eitt af mestu
höfuðbólum sýslunnar og landmesta jörðin.
Þá byggja gagnstefnendur á
sjónarmiðum um hefð til stuðnings kröfum sínum. Byggja þeir á því að hafi þeir
ekki átt beinan eignarrétt að jörðinni hafi þeir að minnsta kosti öðlast hann
fyrir hefð, sbr. 2. gr. laga nr. 46/1905 um hefð. Byggja þeir á því að þeir og
forfeður þeirra hafi um árabil haft svo víðtæk umráð yfir jörðinni að það eitt
hljóti að vera vísbending um eignarhald. Nægi í þessu sambandi að vísa til
sögulegra heimilda samkvæmt framlögðum gögnum. Gagnstefnendur og aðrir
landeigendur hafi í aldanna rás nytjað jörðina á margvíslegan hátt til dæmis
beitt þar sauðfé. Fornar sagnir séu um fé í Esjubyggðum sem renni stoðum undir
víðáttumikið eignarhald á jörðinni. Það að jökullinn hefur farið yfir landið á
síðustu öldum og þannig komið í veg fyrir nýtingu á því landi breyti engu um
eignarhaldið.
Gagnstefnendur byggja á því
að þó að duttlungar náttúrunnar hafi um tíma dregið úr möguleikum jarðeigenda
til að nýta jörðina eða alfarið komið í veg fyrir það þá geti það ekki ráðið
úrslitum um það hvert eignarréttur þeirra nái. Gagnstefnendur nýti hins vegar
jökulinn og lónið í dag. Þar sé rekin ferðaþjónusta, en gagnstefnendur leigi
aðstöðu fyrir siglingar um lónið. Þá hafi svæðið verið vettvangur
kvikmyndagerðar og gagnstefnendur verið viðsemjendur þeirra aðila sem nýttu það
með þessum hætti. Þannig hafi nýting jarðarinnar þróast og breyst í aldanna
rás.
Þá byggja gagnstefnendur á
traustfangsreglum til stuðnings kröfum sínum. Landamerkjaskrám jarðarinnar hafi
verið þinglýst á manntalsþingum og færðar í sérstakar skrár. Þá séu
gagnstefnendur þinglýstir eigendur jarðarinnar svo sem þinglýsingarvottorð beri
með sér.
Þá byggja gagnstefnendur á
því að aðalstefnandi hafi ekki aðeins sýnt málinu algert tómlæti fram til þess
að hann lagði fram kröfulýsingu fyrir óbyggðanefnd, heldur hafi vörslumenn
hagsmuna aðalstefnanda beinlínis lagt blessun sína yfir landamerkin, svo sem að
framan sé rakið.
Þá vísa gagnstefnendur til
ákvæða þinglýsingalaga. Þeir hafi þinglýsta eignarheimild í skilningi 25. gr.
laganna fyrir jörðinni. Hvorki ríkið né aðrir hafi nýtt sér heimild í 2. mgr.
27. gr. þeirra um að fá leiðréttingu á færslu í fasteignabók þinglýst á
eignina. Af þessu leiði að jarðeigendur hafi þinglýsta eignarheimild fyrir
jörðinni eins og hún sé afmörkuð í dag samkvæmt landamerkjaskrám.
Loks vísa gagnstefnendur til
72. gr. stjórnarskrárinnar um friðhelgi eignar-réttarins til stuðnings kröfum
sínum.
VIII.
1.
Í málinu er tekist á um mörk
eignarlands jarðarinnar Fells í Suðursveit í Sveitarfélaginu Hornafirði og
þjóðlendu. Leita málsaðilar endurskoðunar á úrskurði
óbyggðanefndar frá 14. nóvember 2003 um þessi mörk, sbr. 19. gr. laga nr.
58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta.
Í
kröfu aðalstefnanda felst svo sem fram er komið að mörk þjóðlendu og
eignarlands liggi langt innan marka þess landsvæðis sem gagnstefnendur telja
vera undirorpið beinum eignarrétti sínum. Hefur aðalstefnandi dregið
kröfulínu sína frá punkti við sjó í beina stefnu á Prestfell og í Þröng í jaðri
Breiðamerkurjökuls. Þaðan liggur línan beint í Fellsárgljúfur, um það bil miðja
vegu milli Fellsárfoss og Fellsjökuls. Samkvæmt þessari kröfugerð er landsvæði
á austanverðum Breiðamerkursandi þjóðlenda. Þannig eru Jökulsárlón og hluti
Stemmulóns innan þjóðlendu samkvæmt þessu. Hið sama á við um landsvæði sem
liggur á milli Breiðamerkurjökuls og jökulsvæðis austan hans. Í því felst að
meðal annars er gerð krafa um að Hvítingsdalur, Veðurárdalir og Veðurárdalsfjöll
séu innan þjóðlendu. Á móti hafa gagnstefnendur lýst kröfu um beinan eignarrétt
að stórum hluta Breiðamerkurjökuls og jökulsvæðinu vestan við Þverártindsegg og
Snæfell.
Í athugasemdum sem fylgdu
frumvarpi því er varð að lögum nr. 58/1998 er tekið fram að ekki verði í lögum
settar sérstakar sönnunarreglur eða lagaskilyrði fyrir því að land teljist
eignarland í merkingu laganna, heldur ráðist það af almennum sönnunarreglum og
réttarheimildum sem færðar eru fram í einstöku tilviki. Gildir sú regla sem endranær
að sá sem telur til eignarréttinda yfir landi verður að færa fram heimildir
fyrir eignartilkalli sínu sé það dregið í efa. Skipan mála var hins vegar
breytt með lögum nr. 58/1998 að því leyti að eigandalaust land var með þeim
fellt undir eignarráð aðalstefnanda. Í kafla V hér að framan er gerð grein
fyrir þeim heimildum sem til skoðunar koma við úrlausn málsins og í köflum VI
og VII eru málsástæður aðilanna raktar.
2.
Af heimildum um landnám í
Suðursveit verða ekki dregnar ályktanir sem á er byggjandi varðandi það
álitaefni hvort land norðan við kröfulínu aðalstefnanda, sem dregin er úr
punkti á Staðarfjallstindi í Staðarfjalli og í punkt í Breiðumerkurjökli við
Þröng, hafi verið numið. Á bls. 134 í úrskurði óbyggðanefndar er þessu
landsvæði lýst. Í þeirri lýsingu segir svo meðal annars: „Bærinn [á Felli] stóð
vestur undir Fellsfjalli. Vestur með fjallinu eru háir hamrar og ber þar hæst
Daðahnútu (u.þ.b. 800 m). Norðvestur af Daðahnútu er Hellrafjall. Þá tekur við
Veðurárdalur. [
] Dalkvosin skiptist um Miðfell en Miðfellsár renna hvor sínu
megin við það og skila þær sér í Veðurá undir jökli. Norðvestan við dalinn er
Útgönguháls. Sunnan við Miðfell gengur Hvítingsdalur inn í fjalllendið í
300-400 m hæð yfir sjávarmáli. Vestan við Miðfell er Veðurárdalsegg (u.þ.b.
1000 m) og norðaustan við það er Þverártindsegg (1554 m) umkringd
jökultotum sem ganga fram úr Vatnajökli
og smájöklum sem skilist hafa frá jökulbreiðunni. Norðan við Veðurárdalsegg er
Innri-Veðurárdalur. Í botni hans er stórt jökullón. Fyrir dalbotninum er
Veðurárdalskambur (1203 m) en vestan við dalinn rís Prestfell (1006 m) beint á
móti fjallinu Fauska (944 m) sem er sunnan við dalsmynnið. Í framhaldi af
Prestfelli til norðurs eru Innri-Veðurárdalsfjöll og ná þau að Svöludal. Sunnan
í Veðurárdalsfjöllum er Mávatorfa og við hana austanverða gengur Draugagil til
norðurs. Á þeim tíma sem jöklar voru stærstir náðu Breiðamerkurjökull og
jökullinn á og umhverfis Þverártindsegg saman í Innri-Veðurárdal. Prestfell,
Veðurárdalsfjöll, Mávatorfa og Draugagil voru því um skeið umkringd jökli.“
Þessu til viðbótar verður af gögnum málsins ráðið að hæð Miðfells, sem getið er
um hér að framan, sé um það bil 1000 m, og að hið sama eigi við um
Veðurárdalsfjöll (Innri-Veðurárdalsfjöll), sem eru skammt norðan við fjallið
Fauska og Innri-Veðurárdal.
Fram kemur í úrskurði
óbyggðanefndar að í fjalllendi í Suðursveit sé lítinn gróður að finna ofan við
við 500-600 m hæð og víða liggi mörk samfellds gróðurs neðar. Fellsfjallið sé
þó að hluta allvel gróið, en fjalllendið norður af því lítið gróið vegna hæðar
og halla. Við landnám hafi mikið af því landi sem þá var íslaust verið meira og
minna gróið upp að 600-800 m hæð nema klettabelti og brattar, lausar skriður.
Krafa aðalstefnanda um að
mörk þjóðlendu og eignarlands til norðurs eigi að vera þau sem framangreind
kröfulína felur í sér er aðallega á því reist að engin efni séu til að líta svo
á að stofnast hafi til beins eignarréttar að landi norðan kröfulínunnar fyrir
nám. Hafi þetta svæði aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti, en hljóti nú
að falla til ríkisins sem þjóðlenda, sbr. 1. mgr. 2. gr. laga nr. 58/1998.
Telur aðalstefnandi að í heimildum um landnám í Suðursveit komi glöggt fram að
hálendi, fjöll og öræfi hafi ekki verið numin til eignar og að námið hafi einungis
náð til þess lands sem byggð reis á. Hæstiréttur hafi gert ríkar sönnunarkröfur
fyrir tilvist beins eignarréttar að landi á mörkum byggðar. Í því sambandi
skipti hæðarlínur miklu máli, enda í rökréttu samhengi við staðhætti, víðáttu
og gróðurfar, sem Hæstiréttur hafi einkum litið til þegar mörk jarða gagnvart
óbyggðum eru ákveðin. Hins vegar verði að ganga út frá því að land sunnan
þessarar kröfulínu hafi verið numið í öndverðu og nýtt til búskapar allt árið.
Samkvæmt framansögðu og
öðrum gögnum sem lögð hafa verið fram í málinu er það svæði norðan kröfulínu
aðalstefnanda, sem gagnstefnendur telja til beins eignarréttar yfir, mjög
hálent og gróðursnautt þegar litið er til þess í heild. Þá er það að stórum
hluta hulið jökli. Enda þótt gróður hafi við landnám náð talsvert ofar en nú má
að þessu virtu fallast á það með aðalstefnanda að staðhættir og gróðurfar á
þessu svæði mæli gegn því að stofnað hafi verið til beins eignarréttar yfir því
með námi. Má til hliðsjónar að því er þetta varðar vísa til dóms Hæstaréttar
frá 21. október 2004 í málinu nr. 48/2004. Eru þá engin efni til að gera
greinarmun hvað þetta varðar á þeim hluta svæðisins sem nú er hulinn jökli og
þeim hluta þess sem er jökullaus.
Krafa gagnstefnenda um að
viðurkennt verði að þeir eigi beinan eignarétt að því landsvæði sem hér er til
umfjöllunar styðst einkum við lögfestu frá 24. júlí 1851, landamerkjabréf Fells
og landamerkjabréf jarðarinnar Reynivalla, en hún liggur svo sem fram er komið
að landi Fells í austri.
Samkvæmt landamerkjabréfi
fyrir Fell 1. maí 1922 er austurmörkum jarðarinnar lýst í sömu línu og
fjörumörkum, þannig að þau séu þar sem Fellsárfoss ber í mitt
Hrollaugshólaskarð. Svo sem rakið er í úrskurði óbyggðanefndar gengur lýsing á
austurmörkum jarðarinnar skemur í þessu landamerkjabréfi en í lögfestunni frá
24. júlí 1851, þar sem er að finna fyrstu heildstæðu lýsinguna á landamerkjum
Fells, og landamerkjabréfi fyrir Reynivelli 8. apríl 1888, en í þessum
síðasttöldu heimildum er mælt fyrir um það að frá fossinum ráði Fellsárgljúfur
mörkum að jökli. Þá segir í lögfestunni að Breiðamerkurjökull takmarki land
jarðarinnar að ofanverðu allt að Breiðamerkurá. Skal í þessu sambandi tekið
fram að Breiðamerkurjökull afmarkast að austanverðu af Veðurárdalsfjöllum og
Fellsfjalli.
Lögfesta hefur verið
skilgreind sem skriflegt bann eiganda eða ábúanda fasteignar gegn því að aðrir
noti landið innan ákveðinna ummerkja. Er tekið undir það með aðalstefnanda að
dómstólar hafi haft tilhneigingu til þess að taka lítið mark á lögfestum þar
sem þær hafi að geyma einhliða lýsingu á merkjum. Eru engin efni til að gefa
lögfestum aukið vægi í málum af því tagi sem hér um ræðir, það er þegar tekist
er á um mörk eignarlands og þjóðlendu. Landamerkjabréf felur hins vegar í sér
ríkari sönnun fyrir inntaki eignarréttar á svæði, sem þar er lýst, enda þótt
meta verði gildi hvers bréfs sérstaklega.
Í tilvitnuðum dómi
Hæstaréttar í máli nr. 48/2004, þar sem fjallað er um gildi landamerkjabréfa,
segir svo meðal annars: „Hins vegar verður ekki litið framhjá þeirri mótbáru
aðaláfrýjanda að landamerki Úthlíðartorfu voru ósamþykkt að öðru leyti en áður
greinir, þar sem engum hafi verið til að dreifa sem fyrir gildistöku laga nr.
58/1998 gat sem handhafi beins eignarréttar gert samninga um mörk þess lands,
sem nú nefnist þjóðlenda. Er þess þá jafnframt að gæta að með því að gera
landamerkjabréf gátu menn ekki einhliða aukið við land sitt eða annan rétt
umfram það, sem verið hafði.“ Er það niðurstaða Hæstaréttar að landamerkjabréf
nægi ekki eitt og sér til að sanna beinan eignarrétt eiganda að öllu landi, sem
bréfið tekur til, heldur verði önnur atriði jafnframt að koma til, sem stutt
geti sömu niðurstöðu. Sé þá einkum til þess að líta hvort fyrir hendi séu eldri
heimildir sem fallið geta að lýsingu í landamerkjabréfinu, enda stangist sú
lýsing heldur ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu
landsins.
Fallist er á það með
óbyggðanefnd að krafa gagnstefnenda um beinan eignarrétt þeirra að jökulsvæðinu
vestan við Þverártindsegg hafi ekki stoð í þeim heimildum um landamerki
jarðarinnar Fells sem getið er um hér að framan.
Andstætt því sem á er byggt
í úrskurði óbyggðanefndar fær dómurinn ekki séð að sú frásögn í Jarðabók
Ísleifs Einarssonar frá 1709, að Fell eigi afrétt í Veðurárdal, feli annað og
meira í sér. Verður þannig ekki talið að þessi heimild gefi vísbendingu um að
eignarhald á þessu svæði kunni að hafa verið með öðrum hætti en þeim að aðeins
hafi verið um að ræða óbein eignarréttindi.
Samkvæmt framansögðu er
kröfugerð gagnstefnenda að því er tekur landsvæðisins norðan kröfulínu
aðalstefnanda í andstöðu við líkur sem teljast vera á því að stofnað hafi verið
til beins eignarréttar yfir því með námi. Andspænis þessu og með vísan til þess
sem að öðru leyti er rakið hér að framan geta ákvæði lögfestunnar frá 24. júlí
1851 og landamerkjabréfa ekki leitt til þeirrar niðurstöðu að taka megi kröfu
gagnstefnenda um mörk eignarlands og þjóðlendu á þessum hluta hins umdeilda
kröfusvæðis til greina, en eignartilkall þeirra að því styðst ekki við aðrar
heimildir. Aðrar málsástæður, sem gagnstefnendur hafa teflt fram til stuðnings
þessari kröfu sinni, eru með sama hætti haldlausar. Ber í því sambandi
sérstaklega að nefna að engin efni eru til að líta svo á að gagnstefnendur eða
þeir sem áttu jörðina Fell á undan þeim hafi öðlast beinan eignarrétt að
umræddu svæði í skjóli hefðar, sbr. 1. gr. og 1. mgr. 2. gr. laga nr. 46/1905
um hefð, enda benda heimildir ekki til annars að í besta falli hafi verið um að
ræða hefðbundin afréttarnot af litlum hluta svæðisins sem ekki geta stofnað til
beinna eignarréttinda yfir því. Þá getur meint tómlæti aðalstefnanda að því er
varðar tilkall hans til þessa lands hér engu skipt og tilvísun gagnstefnenda
til ákvæða þinglýsingalaga til stuðnings kröfum þeirra er með öllu
þýðingarlaus.
Samkvæmt framangreindu og
svo sem kröfugerð aðilanna er háttað er fallist á það með aðalstefnanda að þau
mörk eignarlands jarðarinnar Fells og þjóðlendu, sem hér hafa verið til
umfjöllunar, verði þau sem í kröfugerð hans greinir. Í því felst meðal annars
að allt jökullaust land norðan markalínunnar telst vera þjóðlenda.
3.
Það á að miklu leyti við um
þann hluta kröfusvæðisins, sem ekki hefur verið tekin afstaða til samkvæmt
framansögðu, að málsaðilar eru um það sammála að landsvæðið, sem um ræðir, hafi
verið numið í öndverðu og að það hafi þannig verið undirorpið beinum
eignarrétti. Er undir þetta tekið, enda ekki annað komið fram en að staðhættir
þar og gróðurfar hafi ekki staðið landnámi í vegi.
Eins og áður greinir er
jarðarinnar Fells fyrst getið í heimildum frá 16. öld. Er almennt talið að hún
hafi verið höfuðból fyrr á öldum. Fyrstu heimildina um landamerki jarðarinnar
er að finna í áðurgreindri lögfestu frá 24. júlí 1851. Þá er eins og áður
greinir getið um landamerki hennar í austri í landamerkjabréfi fyrir Reynivelli
frá árinu 1888 og um landamerki hennar í vestri í landamerkjabréfi milli Fells
og Breiðumerkur frá 13. maí 1922. Landamerkjabréf fyrir Fell var hins vegar
gert 1. maí 1922. Í öðrum heimildum um jörðina verður ekkert um landamerki
hennar ráðið, ef undan eru skilin sáttargjörð frá 8. júní 1854 á milli Fells-
og Hofsbænda og gerðabók fasteignamatsnefndar í Austur-Skaftafellssýslu frá
árinu 1916, en í gerðabókinni kemur meðal annars fram að „[stórvatnið] Jökulsá
á Breiðamerkursandi“ falli um land jarðarinnar og að sæluhús sé í landi
jarðarinnar vestan við Jökulsá. Þannig er enga lýsingu á merkjum jarðarinnar að
finna í skjölum sem vísað hefur verið til í málinu og varða sölu eða
veðsetningu hennar.
Landamerkjabréf fyrir Fell
er einvörðugu undirritað af Eyjólfi (Runólfssyni) Sverrissyni. Þá er
landamerkjabréf milli Fells og Breiðumerkur undirritað af hreppstjórum Hofs- og
Borgarhafnarhrepps og öðrum ekki. Í báðum þessum landamerkjabréfum er
vesturmörkum Fells lýst með nánast sama hætti. Þannig segir svo um þetta í
landamerkjabréfi Fells: „Landa og fjörumörk að vestan milli Borgarhafnarhrepps
og Hofshrepps er varða hlaðin á fjörunni vestan við hornið á nýgræðunum sem á
að bera í Hálfdánaröldu uppi undir jökli og í Kaplaklif í Máfabygðum og er það
bein lína á milli Fells og Breiðamerkurlanda og fjörumörk.“ Ekki er ágreiningur
um upphafspunkt við sjó samkvæmt þessari merkjalýsingu.
Í 2. gr. laga nr. 41/1919 um
landamerki er mælt fyrir um hvernig staðið skuli að gerð landamerkjabréfa og
opinberri skráningu þeirra. Hefur efni ákvæðisins að því marki sem hér skiptir
máli staðið óhaggað allt frá setningu laganna. Samkvæmt því skal eigandi lands
eða fyrirsvarsmaður sýna merkjalýsingu, sem honum ber að gera, hverjum þeim sem
land á til móts við hann. Skal sá rita samþykki sitt á merkjaskrá, nema hann
telji hana ranga, enda skal þess þá getið ef einhver vill eigi samþykkja hana.
Að þessu loknu skal merkjaskrá afhent hreppsstjóra, sem skal athuga hvort allir
aðilar hafi ritað á hana samþykki sitt, og geta þess í skránni, og að því búnu
afhenda hana sýslumanni til þinglýsingar. Að mati dómsins hníga rök eindregið
að því að við gerð landamerkjabréfa sem varða vesturmörk Fells hafi þessum
lagafyrirmælum verið fylgt að því marki sem unnt var. Þá verður með engu móti staðhæft
að með þeim hafi verið gengið lengra í að fella land undir eignarland Fells en
þá tilheyrði jörðinni með réttu. Er í því sambandi á það minnt að þau sjónarmið
sem áður eru rakin og lúta að staðháttum, gróðurfari og öðrum þáttum, sem máli
skipta um sönnun á beinum eignarrétti, benda ótvírætt til þess að landsvæði
austan þeirrar markalínu sem þarna er lýst og inn til landsins hafi verið numið
og beinn eignarréttur að því stofnast. Þykir hér verða að líta svo á að merki
til vesturs samkvæmt landamerkjabréfunum hafi verið í samræmi við það sem menn
vissu réttast á þeim tíma sem þau voru gerð. Engir aðrir en gagnstefnendur hafa
síðar og fram að kröfulýsingu aðalstefnanda fyrir óbyggðanefnd í lok árs 2000
talið til beins eignarréttar yfir því landsvæði sem hér er til umfjöllunar og
ekki er vitað til þess að á þessum sama tímabili hafi komið upp ágreiningur um
efni landamerkjabréfanna að þessu leyti. Enda þótt ráða megi af heimildum að
mörk milli Fells og Breiðármerkur hafi engan veginn verið ljós allt fram undir
það að landamerkjabréfin voru gerð verður gagnstefnendum ekki gert, við þær
aðstæður sem uppi eru í málinu, að sýna frekar fram á það en gert hefur verið
að merkjum Fells til vesturs sé þar réttilega lýst. Verða þau að þessu virtu
lögð til grundavallar við ákvörðun landamerkja Fells til vesturs, enda þykja
gögn og sjónarmið sem vísað hefur verið til af hálfu aðalstefnanda til
stuðnings annarri niðurstöðu ekki vera til þess fallin að hnekkja þessari
ályktun dómsins.
Að mati dómsins er nærtækast
að skilja landamerkjabréf Fells á þann veg að um norðurmörk jarðarinnar hafi
verið miðað við rönd Breiðamerkurjökuls. Er þannig fallist á það með
óbyggðanefnd að það orðalag sem notað er við lýsingu á vesturmörkum jarðarinnar
bendi fremur til þess að þar sé tekin stefna af Kaplaklifi í Mávabyggðum
og merki Fells nái þar að jökulrönd, heldur en að þau liggi yfir jökulinn og að
Mávabyggðum. Er þessi niðurstaða í samræmi við lögfestu Fells frá árinu 1851 og
þá staðreynd að mörkum til norðurs er ekki sérstaklega lýst í
landamerkjabréfum. Hefur jökullinn þannig afmarkað það land sem máli skipti með
tilliti til mögulegra nytja og tilgreining merkja á þessu svæði til norðurs því
verið óþörf.
Fyrir liggur að verulegur
hluti lands sunnan Breiðamerkurjökuls var áður hulinn jökli. Kemur fram í
heimildum að á tíma landnáms hafi 20 km verið íslausir frá strönd að
Vatnajökli. Á nær samfelldu kuldaskeiði frá 14. öld og fram að byrjun 20. aldar
varð mikil breyting hér á með framskriði Breiðamerkurjökuls. Var framrás hans
nær stöðug á þessu tímabili. Mun framskrið austurjökulsins, þar sem nú er
Jökulsá, hafa verið alls 9 km á tímabilinu 1732-1890 og 45 km² lands horfið
undir ís. Lengst mun jökuljaðarinn hafa náð fram árið 1894, eða 256 m frá sjó.
Eftir það tók hann að hopa, hægt í fyrstu en hratt eftir 1930. Árin 1934-1935
fór Jökulsárlón að koma í ljós við jökulsporðinn. Það hefur síðan stækkað ört
og dýpkað. Árið 1991 mun jökulsporðurinn hafa verið um 3 km frá sjó og hann
hefur síðan haldið áfram að hopa.
Með því sem að framan er rakið
er ljóst að þegar landamerkjabréf fyrir jörðina Fell var gert var stærstur
hluti þess landsvæðis sunnan Mávabyggða og Esjufjalla, sem hér er til
umfjöllunar, hulinn jökli. Svo sem fram er komið verður við það að miða að stór
hluti þessa svæðis hafi verið numinn í öndverðu. Þá eru ekki efni til annars en
að líta svo á að það hafi í sama mæli verið undirorpið beinum eignarrétti og
með það farið sem hvert annað eignarland á meðan framskrið Breiðamerkurjökuls
kom ekki í veg fyrir hefðbundna nýtingu þess.
Kröfugerð gagnstefnenda um
að norðurmörk jarðarinnar Fells verði dregin frá Kaplaklifi í Mávabyggðum og
til austurs í Esjufjöll og þaðan í Snæfell er í andstöðu við þann skilning sem
dómurinn hefur lagt í landamerkjabréf jarðarinnar og áður er gerð grein fyrir.
Standa heimildir ekki til þess að eignarland jarðarinnar verði afmarkað með
þeim hætti sem þessi kröfugerð gerir ráð fyrir og verður henni því hafnað. Hvað
sem þessari niðurstöðu dómsins líður þarf hér að taka afstöðu til þess hvernig
fara skuli með það land sem komið hefur undan Breiðamerkurjökli frá árinu 1922,
en hér er fyrir hendi sú aðstaða að sá jökuljaðar, sem samkvæmt framansögðu
telst hafa verið horft til þá er merkjum var lýst í jökul, hefur gengið til
baka. Má í samræmi við það sem áður er rakið ganga út frá því að það landsvæði
sé talsvert stærra en það land sem jökullaust var sunnan Breiðamerkurjökuls við
upphaf þessa tímabils.
Úr því hefur ekki verið
leyst í lögum eða dómum hvort og þá hvernig landamerki breytist þegar jökull
hverfur af svæði sem hann hefur áður hulið. Í þessu tiltekna máli hefur
dómurinn engar forsendur við að styðjast til að ákvarða legu jökuljaðarins árið
1922, enda hefur málatilbúnaður málsaðila í engu lotið að því að staða hans þá
geti ráðið mörkum eignarlands og þjóðlendu. Þá er það svo að fram að gildistöku
þjóðlendulaga 1. júlí 1998 fóru eigendur Fells með þetta svæði sem sína eign og
að stærstum hluta um áratugaskeið, athugasemdalaust eftir því sem næst verður
komist. Þykja ekki vera efni til annars
en að líta svo á og hvað sem öðru líður að gagnstefnendur og þeir sem þau leiða
rétt sinn frá hafi á greindu tímamarki haft umráð mikils hluta þess lands, sem
þá var komið undan jökli, í fullan hefðartíma, sbr. 1. mgr. 2. gr. laga nr.
46/1905 um hefð, og með þeim unnið beinan eignarrétt að því. Hins vegar eru
engar forsendur til að ákvarða mörk þess landsvæðis sem þannig yrði farið með.
Í úrskurði sínum í máli nr.
2/2001 hefur óbyggðanefnd komist að þeirri niðurstöðu að þegar merki jarðar eru
miðuð við jaðar jökuls og þeim því ekki lýst nema að takmörkuðu leyti í
landamerkjabréfi beri að miða við stöðu jökuljaðarins við gildistöku
þjóðlendulaga 1. júlí 1998. Í umfjöllun sinni um hugsanleg lagaleg viðmið í
þessu sambandi gerir óbyggðanefnd meðal annars grein fyrir reglum um merki
sjávarjarða til hafsins og þeirri niðurstöðu dómstóla að eigandi sjávarjarðar
eignist landauka til sjávar. Þá segir þar að nýlegri löggjöf um eignarrétt
íslenska ríkisins að auðlindum hafsbotnsins hafi ekki verið ætlað að hafa í för
með sér að merki sjávarjarða til hafsins væru endanlega fastsett. Það er hins
vegar niðurstaða nefndarinnar að gildistaka þjóðlendulaga hafi undir þeim
kringumstæðum, sem gerð er grein fyrir í úrskurðinum, haft það í för með sér að
um merki jarða gagnvart jökli fari svo sem að framan greinir. Sé það í eðlilegu
samræmi við markmið og tilgang löggjafarinnar að þessi merki verði fastsett
(hnitasett) og að þau ráðist þannig í engu af breytingum sem verða á stöðu
jökuljaðarins eftir það tímamark sem nefndin kýs að miða við.
Andstætt því sem á er byggt
af hálfu óbyggðanefndar fær dómurinn ekki séð að því verði fundin stoð í lögum
nr. 58/1998 að gildistaka laganna marki þau skil að því er varðar réttindi yfir
landi við jökul sem gengið er út frá í úrskurði nefndarinnar. Hefði í öllu
falli verið nauðsynlegt að kveðið yrði með skýrum hætti á um það ef
þjóðlendulögum hefði verið ætlað að hafa þessi réttaráhrif í för með sér og þá
ekki hvað síst með tilliti þeirrar réttarverndar sem eignarréttindum eru veitt
í 72. gr. stjórnarskrár. Breytir í þessu sambandi engu þótt þjóðlendulögin séu
á því reist að landinu verði skipt í eignarlönd annars vegar og þjóðlendur hins
vegar, né heldur það ákvæði 8. mgr. 3. gr. laganna að frá og með gildistöku
þeirra sé ekki unnt að öðlast eignarréttindi innan þjóðlendna fyrir nám eða
hefð. Er að mati dómsins nærtækast að við úrlausn um framangreint álitaefni
verði litið til þeirrar grunnreglu sem hefur verið talin gilda hér á landi
varðandi breytingu á fjöru og landauka sem þar verður til, enda sé ekki sýnt
fram á að hluti jökuls sé innan eignarlands. Landamerki færist þannig til í
samræmi við færslu jökuljaðarins og ráðist með því af skýrum náttúrulegum
aðstæðum. Er hér til þess að líta að þegar eignarmörk eru miðuð við sjó svipar
þeirri aðstöðu mjög til þess þegar merki jarðar eru miðuð við jökul. Verður
reyndar ekki annað ráðið af úrskurði óbyggðanefndar en að hún telji að þessi
regla hafi í reynd gilt um það land sem komið hefur undan jökli á síðari árum
og fram til 1. júlí 1998, en gildistaka þjóðlendulaga þann dag hafi markað þau
skil í þessum efnum sem áður er getið. Er enda vandséð að eigendur Fells hafi á
öðrum grunni getað eignast land allt að jaðri Breiðamerkurjökuls miðað við
stöðu hans á greindu tímamarki. Skal í þessu sambandi tekið fram að eins og
gerð er grein fyrir í dómi Hæstaréttar frá 21. október 2004 í málinu nr.
48/2004 var ekki stefnt að því með þjóðlendulögum að skerða eignarrétt eða
raska á annan hátt réttindum með því að eignir yrðu teknar af mönnum, heldur að
ganga með tilteknum hætti úr skugga um hvort hvort viðhlítandi eignarheimildir
væru fyrir eignarrétti. Enda þótt ljóst megi vera að framangreind niðurstaða um
merki við jökul sé vissum annmörkum bundin er það einfaldlega svo að mati
dómsins að önnur niðurstaða fái að óbreyttum lögum ekki staðist við þær
aðstæður sem hér eru uppi.
Gagnstefnendur hafa ekki
uppi í málinu sérstaka varakröfu að frágenginni þeirri kröfu þeirra að mörk
eignarlands Fells og þjóðlendu verði dregin frá Kaplaklifi í Mávabyggðum og til
austurs í Esjufjöll og þaðan í Snæfell. Með gagnstefnu er leitað endurskoðunar
á þeirri niðurstöðu óbyggðanefndar að þessi mörk liggi mun sunnar en kröfugerð
þeirra felur í sér og svo sem áður er gerð grein fyrir. Verður að telja að svo
sem hér hagar til hafi dómurinn heimild til að taka afstöðu til þess hvar mörk
eignarlands og þjóðlendu skuli með réttu dregin innan þess svæðis sem
ágreiningur er um samkvæmt kröfugerð aðilanna og að ekki hafi þannig verið þörf
á því að hún yrði sérstaklega þrengd í þessu skyni. Með því að ákvarða mörk
eignarlands og þjóðlendu með þeim hætti sem framangreind niðurstaða gerir ráð
fyrir telst dómurinn því ekki fara út fyrir dómkröfur aðilanna, sbr. 1. málsl.
1. mgr. 111. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Að öllu framansögðu virtu er
það niðurstaða dómsins að jaðar Breiðamerkurjökuls eins og hann er á hverjum
tíma skuli ráða mörkum eignarlands jarðarinnar Fells sunnan hans og þjóðlendu á
milli vestur- og austurmarka jarðarinnar svo sem þau hafa verið ákvörðuð með
dómi þessum.
4.
Með vísan til þeirrar
niðurstöðu dómsins, sem mælt er fyrir um í köflum 2 og 3 hér að framan, er
úrskurður óbyggðanefndar 14. nóvember 2003 að því er varðar mörk eignarlands
jarðarinnar Fells í Sveitarfélaginu Hornafirði og þjóðlendu, sbr. a. liður 7.
gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og
afrétta, felldur úr gildi. Skal um þessi mörk fara svo sem hér greinir og í
samræmi við framlagðan uppdrátt: Til austurs frá vesturmörkum jarðarinnar
Reynivalla í jökuljaðri Vatnajökuls, sem er punktur A. Þaðan er fylgt
landamerkjum Fells vestan Reynivalla í punkt B þar sem lína úr punkti á
Staðarfjallstindi (928 m) í Staðarfjalli liggur í punkt í Breiðamerkurjökli við
Þröng, vestan Fellsfjalls, punktur C. Telst land norðan þessarar markalínu vera
þjóðlenda, en sunnan hennar eignarland Fells. Frá punkti C og að vesturmörkum
jarðarinnar, sbr. hér síðar, skal jaðar Breiðamerkurjökuls eins og hann er á
hverjum tíma ráða mörkum eignarlands sunnan hans og þjóðlendu. Vesturmörk
eignarlands Fells ákvarðast af línu sem dregin er úr hlaðinni vörðu við hornið
á Nýgræðunum (P1) og þaðan í Kaplaklif í Mávabyggðum (P2).
Rétt þykir að málskostnaður
falli niður.
Allur gjafsóknarkostnaður
gagnstefnenda skal greiddur úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns
þeirra, Reynis Karlssonar hæstaréttarlögmanns, sem þykir hæfilega ákveðin
1.000.000 krónur.
Þorgeir Ingi
Njálsson héraðsdómari dæmir mál þetta.
D ó m s
o r ð :
Úrskurður óbyggðanefndar 14.
nóvember 2003 að því er varðar mörk eignarlands jarðarinnar Fells í
Sveitarfélaginu Hornafirði og þjóðlendu, sbr. a. liður 7. gr. laga nr. 58/1998
um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, er felldur
úr gildi. Skal um þessi mörk fara svo sem hér greinir og í samræmi við
framlagðan uppdrátt: Til austurs frá vesturmörkum jarðarinnar Reynivalla í
jökuljaðri Vatnajökuls, sem er punktur A. Þaðan er fylgt landamerkjum Fells
vestan Reynivalla í punkt B þar sem lína úr punkti á Staðarfjallstindi (928 m)
í Staðarfjalli liggur í punkt í Breiðamerkurjökli við Þröng, vestan
Fellsfjalls, punktur C. Telst land norðan þessarar markalínu vera þjóðlenda, en
sunnan hennar eignarland Fells. Frá punkti C og að vesturmörkum jarðarinnar,
sbr. hér síðar, skal jaðar Breiðamerkurjökuls eins og hann er á hverjum tíma
ráða mörkum eignarlands sunnan hans og þjóðlendu. Vesturmörk eignarlands Fells
ákvarðast af línu sem dregin er úr hlaðinni vörðu við hornið á Nýgræðunum (P1)
og þaðan í Kaplaklif í Mávabyggðum (P2).
Málskostnaður
fellur niður.
Allur
gjafsóknarkostnaður gagnstefnenda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun
lögmanns þeirra, Reynis Karlssonar hæstaréttarlögmanns, 1.000.000 krónur.