Mál nr. 65/2012
- Gjafsókn
- Þjóðlenda
- Fasteign
- Afréttur
- Eignarréttur
|
Fimmtudaginn 20. september 2012. |
Nr. 65/2012. |
Guðrún
M. Valgeirsdóttir Sigurður
J. Þorbergsson dánarbú
Þuríðar Sigurðardóttur Kristín
Ólafsdóttir Arnar
Ólafsson Bryndís
Jónsdóttir Sigurður
Baldursson Finnur
Baldursson Pétur
Gíslason Sigfús
Illugason Jón
Illugason Sólveig
Illugadóttir Héðinn
Sverrisson Daði
Lange Friðriksson Kristín
Sverrisdóttir Gísli
Sverrisson og Landeigendur Reykjahlíðar ehf. (Ólafur Björnsson hrl.) gegn íslenska
ríkinu (Indriði Þorkelsson) |
Eignaréttur. Fasteign. Þjóðlenda. Afréttur. Gjafsókn.
Eigendur jarðarinnar Reykjahlíðar í Skútustaðahreppi, G o.fl., höfðuðu mál gegn Í og kröfðust þess að ógilt yrðu ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar um að land innan nánar tiltekinna marka væri þjóðlenda sem að hluta væri í afréttareign jarðarinnar. Deila aðila laut að því hvernig draga skyldi mörk eignarlands Reykjahlíðar til suðurs gagnvart þjóðlendu á Mývatnsöræfum og í Ódáðahrauni. G o.fl. héldu því fram að suðurmörk Reykjahlíðar væru í Bræðraklifi, vestur af Herðubreið, sem lýst var í landamerkjaskrá jarðarinnar 8. apríl 1891, en Í taldi að Bræðraklif væri 25 km norðar í Hafragjá. Hæstiréttur vísaði til þess að af elstu heimildum um jörðina Reykjahlíð yrði ekkert ráðið um hvort henni hefði tilheyrt land handan fjallgarða sem liggja fyrir austan Mývatn og í málinu væri ekkert komið fram um að það landsvæði gæti hafa verið háð beinum eignarrétti annarra. Á hinn bóginn gæfu heimildir um Möðrudal frá 15. og 16. öld til kynna að sú jörð hefði haft tiltekin not af landi vestan Jökulsár á Fjöllum, þ. á m. í Herðubreiðartungum, án þess að nokkuð væri þar tiltekið um ítak í landi annarra jarða. Þá rakti Hæstiréttur efnislega samhljóða ummæli í heimildum frá 16. til 19. öld um tilkall Reykjahlíðar til ómerkinga á öræfum handan þeirra fjallgarða sem næstir liggja Mývatni að austanverðu og allt til Jökulsár á Fjöllum. Taldi Hæstiréttur að ef landið hefði verið háð beinum eignarrétti Reykjahlíðar hefðu ítrekuð ummæli um þetta tilkall jarðarinnar verið með öllu óþörf, enda hefði það leitt af lögum. Loks vísaði rétturinn til einnar þessara heimilda, úrskurðar frá árinu 1506, þar sem tilvísun var að finna til 26. kap. landsleigubálks Jónsbókar, og benti á að beinn eignarréttur að landi á grundvelli átölulausra afnota þess hefði ekki getað stofnast samkvæmt ákvæðinu, heldur væri um að ræða sönnunarreglu fyrir afnotarétti af fasteign án þess að slíkum afnotum fylgdi beinn eignarréttur, en að auki hefði verið ástæðulaust að styðja eignarrétt við slíka heimild ef landið hefði verið hluti af jörðinni frá öndverðu vegna landnáms. Samkvæmt þessu taldi Hæstiréttur að landsvæðið hefði ekki verið háð beinum eignarrétti fyrir 1506 og að fyrrgreindur úrskurður hefði í engu breytt um það, enda skyldu almenningar og afréttir vera svo sem að fornu hefði verið samkvæmt 52. kap. landsleigubálks Jónsbókar. Þar sem Í hefðu engu að síður fellt sig við niðurstöðu óbyggðanefndar um að hluti hins umþrætta landssvæðis teldist eignarland Reykjahlíðar, yrði á þeim grundvelli leyst úr ágreiningi um mörk þess gagnvart þjóðlendu. Um staðsetningu Bræðraklifs segir svo í dómi Hæstaréttar að til örnefnisins væri víða vísað í heimildum frá 16. til 19. öld, en af nokkrum þeirra yrðu ályktanir dregnar um hvorn hinna tveggja staða væri að ræða. Meðal annars með vísan til þess lagði Hæstiréttur til grundvallar að Bræðraklif væri í Hafragjá. Var niðurstaða óbyggðanefndar og héraðsdóms því staðfest um að suðurmörk Reykjahlíðar skyldu dregin eftir línu til austurs frá suðurenda Bláfjallshala til Bræðraklifs í Hafragjá og þaðan beint í Jökulsá á Fjöllum.
Dómur Hæstaréttar.
Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen, Ingibjörg Benediktsdóttir og Þorgeir Örlygsson.
Áfrýjendur skutu málinu til
Hæstaréttar 26. janúar 2012. Þau krefjast þess aðallega að fellt verði úr gildi
ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 6. júní 2008 í máli nr. 1/2007 um að land
innan eftirgreindra marka sé þjóðlenda í afréttareign jarðarinnar Reykjahlíðar
í Skútustaðahreppi: Úr Bræðraklifi í Hafragjá er farið í Veggjafell við
austurjaðar Herðubreiðarfjalla og þaðan til suðausturs, í stefnu á Hlaupfell,
þar til kemur að skurðpunkti við línu sem liggur frá ármótum Kreppu og Jökulsár
á Fjöllum í Herðubreið. Frá þessum skurðpunkti er síðastnefndu línunni fylgt
austur að ármótum Kreppu og Jökulsár á Fjöllum. Þaðan ræður Jökulsá á Fjöllum
til norðurs þar til komið er beint austur af Bræðraklifi í Hafragjá og þeirri
línu fylgt í Bræðraklif. Áfrýjendur krefjast einnig að fellt verði úr gildi
ákvæði í sama úrskurði um að land innan eftirgreindra marka sé þjóðlenda: Frá
upptökum Krossár er dregin lína beina stefnu í austsuðaustur í suðvesturhorn
Dyngjufjalla ytri. Síðan er farið í Fjallöldu við norðvesturhorn Dyngjufjalla
ytri. Frá þeim punkti er farið norðvestur í upptök Suðurár, þaðan beint í
austur þar til Bláfjallshalar eru í norðri, en úr þeim punkti beint í norður í
suðurenda Bláfjallshala. Þá er farið í austnorðaustur í Bræðraklif í Hafragjá.
Þaðan er farið í Veggjafell, við austurjaðar Herðubreiðarfjalla, og þaðan til
suðausturs í stefnu á Hlaupfell þar til kemur að skurðpunkti við línu sem
liggur frá ármótum Kreppu og Jökulsár á Fjöllum í Herðubreið. Frá þessum
skurðpunkti er síðastnefndu línunni fylgt austur að ármótum Kreppu og Jökulsár
á Fjöllum. Þaðan ræður Jökulsá á Fjöllum að meginupptökum sínum í Dyngjujökli.
Síðan er jökuljaðrinum fylgt til vesturs þar til komið er suður undir Gæsahnjúk
og miðað við stöðu jökuls eins og hann var 1. júlí 1998. Úr þeim punkti er
farið norður aftur í fyrstnefndan punkt í upptökum Krossár. Áfrýjendur krefjast
þess að viðurkennt verði að innan landamerkja jarðarinnar Reykjahlíðar, eins og
þau eru afmörkuð í landamerkjabréfi frá árinu 1891, sé engin þjóðlenda og sé
landið háð beinum eignarrétti eigenda jarðarinnar, þannig að merki milli
þjóðlendu að sunnan og eignarlands Reykjahlíðar að norðan fari um hnitasetta
punkta frá skurðpunkti við þjóðlendulínu sunnan Bláfjalls, þaðan eftir beinni
línu í Bræðraklif (Bræðrafell) fyrir vestan Herðubreið og þaðan eftir beinni
línu austur í Jökulsá á Fjöllum sunnan við Herðubreiðartungu, sem aðallega
liggi fyrir sunnan Herðubreið en til vara yfir tind fjallsins. Þá krefjast
áfrýjendur þess að ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar um málskostnað þeim til
handa verði fellt úr gildi og stefnda gert að greiða þeim samtals 7.986.857
krónur vegna meðferðar málsins fyrir nefndinni. Að þessu öllu frágengnu
krefjast áfrýjendur þess að viðurkenndur verði einkaréttur þeirra til beitar,
veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og annarrar nýtingar auðlinda í
jörðu, án endurgjalds, á því svæði, sem úrskurðað var þjóðlenda innan merkja
Reykjahlíðar samkvæmt landamerkjabréfi frá árinu 1891. Í öllum tilvikum
krefjast áfrýjendur málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar,
sem þeim hefur verið veitt.
Stefndi krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýjenda.
Fyrir Hæstarétti hafa
áfrýjendurnir Kristín Ólafsdóttir og Arnar Ólafsson tekið við aðild að málinu
af Ólafi H. Jónssyni og áfrýjandinn Daði Lange Friðriksson af Sigrúnu
Sverrisdóttur. Þá hefur látist Þuríður Sigurðardóttir, sem átti aðild að málinu
í héraði, og er dánarbú hennar komið í hennar stað.
Dómendur í málinu fóru á vettvang 6. september 2012.
I
Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka
eignarlanda, þjóðlendna og afrétta tók óbyggðanefnd 15. júní 2006 til meðferðar
landsvæði á austanverðu norðurlandi, sem réðist að vestan af Fnjóská frá ósi
hennar í Eyjafirði að þeim stað, sem hún sker vesturmörk Þingeyjarsveitar,
þaðan eftir þeim mörkum til suðurs í Fjórðungakvísl, síðan eftir henni til
austurs að Nýjadal, en þaðan eftir nánar tilteknum punktum inn á Vatnajökul.
Austurmörk svæðisins fylgdu Jökulsá á Fjöllum frá ósi hennar í Öxarfirði suður
að ármótum við Kreppu, þaðan var þeirri á fylgt að ármótum við Kverká, sem réði
síðan mörkunum til upptaka sinna í Brúarjökli. Að norðan náði svæðið að hafi.
Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 1. nóvember 2006, sem vörðuðu allt svæðið,
og birti hún þær samkvæmt 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 ásamt því að skora á
þá, sem teldu þar til eignarréttinda, að lýsa kröfum sínum. Nefndinni bárust
fjölmargar kröfur og athugasemdir. Hún ákvað síðan að fjalla um svæðið í fimm
aðskildum málum og var eitt þeirra nr. 1/2007, sem náði til Mývatnsöræfa og
Ódáðahrauns. Það mál tók meðal annars til landsvæðis suður til Vatnajökuls, sem
eigendur Reykjahlíðar töldu hluta af jörð sinni, en stefndi taldi það vera
þjóðlendu. Í úrskurði óbyggðanefndar 6. júní 2008 var komist að þeirri
niðurstöðu að syðri hluti þessa svæðis væri þjóðlenda, sem að hluta væri
afréttareign Reykjahlíðar samkvæmt 2. mgr. 5. gr. og c. lið 7. gr. laga nr.
58/1998, en afmörkun þjóðlendunnar kemur fram í áðurgreindum dómkröfum áfrýjenda.
Áfrýjendur höfðuðu mál þetta 15. desember 2008 og er ekki deilt um að það
hafi verið gert innan þess frests, sem um ræðir í 1. mgr. 19. gr. laga nr.
58/1998. Fyrir héraðsdómi gerðu þau í meginatriðum sömu kröfur og þau gera nú
fyrir Hæstarétti, en í hinum áfrýjaða dómi var stefndi sýknaður af þeim öllum.
Áfrýjendur, aðrir en Landeigendur Reykjahlíðar ehf., kveðast vera eigendur
Reykjahlíðar og leita þau í því skjóli dóms um kröfur sínar. Samkvæmt
málatilbúnaði áfrýjenda á fyrrnefnt félag aðild að málinu eingöngu varðandi
þann þátt þess, sem lýtur að endurskoðun á ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar um
málskostnað.
II
Í landamerkjaskrá Reykjahlíðar 8. apríl 1891 er norðurmerkjum jarðarinnar
lýst austan frá Dettifossi í Jökulsá á Fjöllum að Bóndhóli fyrir vestan
Gæsafjöll og fylgja þau nánar tilteknum kennileitum, sem samkvæmt uppdráttum,
sem óbyggðanefnd studdist við, mynda sem næst beina línu frá austri til
vesturs, rúmlega 28 km að lengd. Á þeirri leið liggja þessi merki að jörðunum
Svínadal, Ási og Þeistareykjum í sveitarfélaginu Norðurþingi. Frá hornpunkti að
norðvestan ná merki Reykjahlíðar að landi Grímsstaða í Skútustaðahreppi á um 12
km leið suður til Ytriflóa í Mývatni eftir nánar tilgreindum kennileitum. Síðan
nær land Reykjahlíðar að vatninu norðaustanverðu þar til komið er suður að
jörðinni Vogum í sama hreppi, um 2,5 km í beinni loftlínu frá merkjum
Reykjahlíðar og Grímsstaða á bökkum vatnsins, en á þessu svæði er bæjarstæði
Reykjahlíðar. Í landamerkjaskránni er merkjum jarðarinnar á móti Vogum lýst
þannig: „Að sunnan móti Vogum ræður fyrst Svínavogur og Kálfstjörn, þá Smáralág
er Reykjahlíð á hálfa. Þaðan bein lína austur í Námakollu hina syðri; þaðan
beint í þreingsli við Skessuhala, þrýtur þar Vogaland að austan.“
Syðri-Námakolla er um 5 km í austnorðaustur frá vatnsbakka, en þaðan eru síðan
tæplega 12 km suðaustur til Þrengsla við Skessuhala. Um merkin þaðan segir
eftirfarandi í landamerkjaskránni: „Fyrir sunnan Vogaland ráða fjallgarðar þeir
til suðurs, er næstir liggja Mývatnssveit og frá þeim bein stefna suður í
Bræðraklyf vestur af Herðibreið. Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna austur í
Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu.“ Samkvæmt framlögðum uppdrætti, sem
sýnir hluta af merkjum Reykjahlíðar eins og áfrýjendur telja þau vera eftir
landamerkjaskránni, stefna þau rúmlega 7 km til suðvesturs frá Þrengslum norður
fyrir Búrfell að Hvannfelli og þaðan um 3 km til suðurs í Stórahnjúk, en merkin
þannig dregin snúa að landi Voga. Síðan fara þau um 8 km til suðvesturs í
norðurenda Bláfjalls og þaðan um 4 km í tind þess. Á þessari leið liggja merki
Reykjahlíðar samkvæmt uppdrættinum að landi Grænavatns í Skútustaðahreppi, en
um merki jarðanna tveggja á þessu svæði mun standa ágreiningur, sem er máli
þessu óviðkomandi. Frá tindi Bláfjalls telja áfrýjendur merki Reykjahlíðar
samkvæmt landamerkjaskránni liggja um 30 km til suðausturs að þeim stað, sem
þau halda fram að nefndur sé Bræðraklif í henni, en á uppdráttum frá
Landmælingum Íslands er hann merktur heitinu Bræðrafell, sem er syðst í
Kollóttudyngju. Frá þessum stað draga áfrýjendur merki Reykjahlíðar eftir
beinni línu um 18 km austsuðaustur að Jökulsá á Fjöllum og liggja þau samkvæmt
því rétt sunnan við Herðubreið. Á leiðinni frá tindi Bláfjalls til Jökulsár
snúa merki Reykjahlíðar, eins og áfrýjendur telja þau vera samkvæmt
landamerkjaskránni, að nokkru leyti að landi, sem ágreiningur er um hvort heyri
til Grænavatns, en annars ekki að landi annarra jarða. Loks er austurmörkum
Reykjahlíðar lýst þannig í landamerkjaskránni að Jökulsá ráði „alla leið norður
að Dettifossi.“ Í beinni stefnu er fossinn um 77 km norðan við þann stað, sem
áfrýjendur telja vera hornmark Reykjahlíðar til suðausturs á bökkum Jökulsár.
Handan árinnar liggur syðst á um 5 km bili hluti af landsvæðinu Krepputungur,
sem er þjóðlenda samkvæmt dómi Hæstaréttar 16. september 2010 í máli nr.
473/2009, en norðan við það svæði telst land austan Jökulsár til eignarlanda
ýmissa jarða samkvæmt úrskurðum óbyggðanefndar 29. maí 2007 í málum hennar nr.
2/2005 og 5/2005.
Fyrir óbyggðanefnd krafðist stefndi þess aðallega að mörk eignarlands
Reykjahlíðar og þjóðlendu yrðu dregin um línu frá Tófuöxl í landi Grímsstaða að
punkti í Hlíðarfjalli í landi Reykjahlíðar, þaðan í Námafjall og loks í Lúdent
í landi Voga. Eigendur Reykjahlíðar kröfðust þess á hinn bóginn að land, sem
þau töldu falla innan merkja jarðarinnar samkvæmt landamerkjaskránni frá 8.
apríl 1891 og lýst var hér að framan, yrði talið til eignarlands jarðarinnar og
að auki land, sem er austan við beina línu til suðurs frá tindi Bláfjalls til
Vatnajökuls og vestan við Jökulsá á Fjöllum allt frá jökli og norður fyrir
Herðubreið. Að þessu síðastnefnda leyti studdu eigendur Reykjahlíðar kröfur
sínar við dóm frá 17. maí 1506, sem greint verður frá hér á eftir. Í úrskurði
óbyggðanefndar var hafnað að draga mörk eignarlands jarðarinnar og þjóðlendu á
áðurgreindan hátt, sem stefndi krafðist. Því var einnig hafnað að dómurinn 17.
maí 1506 fengi því breytt að suðurmörk Reykjahlíðar yrðu talin í Bræðraklifi,
svo sem lýst var í landamerkjaskrá jarðarinnar 8. apríl 1891. Í úrskurðinum var
ekki fallist á að Bræðraklif væri á þeim stað, sem áfrýjendur halda fram
samkvæmt áðursögðu, heldur var á því byggt að það væri að finna um 25 km
norðar, í Hafragjá, eins og sýnt er á uppdráttum frá Landmælingum Íslands.
Óbyggðanefnd taldi fyrrgreint orðalag landamerkjaskrárinnar um að hluti
vesturmerkja Reykjahlíðar ráðist af þeim fjallgörðum „til suðurs, er næstir
liggja Mývatnssveit“ leiða til þeirrar niðurstöðu að þau næðu til suðurenda
Bláfjallshala, um 7 km fyrir sunnan tind Bláfjalls. Frá því hornmarki taldi
nefndin merkin eiga að liggja um 20 km í austnorðaustur að Bræðraklifi, eins og
hún hafði staðsett það, og þaðan 14 km beint austur í Jökulsá á Fjöllum.
Samkvæmt þessari niðurstöðu taldist hornpunktur á merkjum Reykjahlíðar til
suðausturs við Jökulsá vera því sem næst 30 km í beinni loftlínu fyrir norðan
þann stað, sem áfrýjendur telja landamerkjaskrá jarðarinnar vísa til. Í
úrskurði óbyggðanefndar var land innan þessara merkja talið vera háð beinum
eignarrétti eigenda Reykjahlíðar. Að auki var þar komist að þeirri niðurstöðu
að jörðin ætti fyrir sunnan þetta eignarland afrétt í þjóðlendu í svonefndum
Grafarlöndum austari og Herðubreiðarlindum, sem að austanverðu næði að Jökulsá
á Fjöllum allt til ármóta við Kreppu um 25 km fyrir sunnan mörk eignarlandsins,
en að vestan voru mörk afréttarins dregin úr Bræðraklifi í Hafragjá suðaustur í
Veggjafell og þaðan í stefnu suður að Hlaupfelli þar til komið var að línu
beint í vestur frá ármótum Jökulsár og Kreppu, sem taldist ráða suðurmörkum
afréttarins.
Í máli þessu unir stefndi við framangreindar niðurstöður óbyggðanefndar.
Það gera áfrýjendur einnig að því er varðar land, sem ekki fellur innan
landamerkjaskrár Reykjahlíðar 8. apríl 1891 eins og þau telja hana verða réttilega
skýrða samkvæmt áðursögðu. Ágreiningur aðilanna tekur á hinn bóginn til
landsvæðis, sem óbyggðanefnd féllst ekki á með eigendum Reykjahlíðar að talist
gæti innan merkja jarðarinnar samkvæmt landamerkjaskránni, og lúta fyrrgreindar
dómkröfur áfrýjenda að því.
Landsvæðið, sem deilt er um í málinu samkvæmt framansögðu, er á
Mývatnsöræfum og í Ódáðahrauni. Frá norðvesturhorni þess sunnan við
Bláfjallshala eru í beinni línu um 30 km að bæjarstæði Reykjahlíðar og liggur
þar á milli fjallgarður, sem nær meira en 1.200 m hæð í Bláfjalli. Innan
svæðisins eru meðal annars Hvammfjöll, Kerlingardyngja og Gjáfjöll, sem eru
yfir 800 m að hæð, Herðubreiðarfjöll og Hrúthálsar, sem eru yfir 1.000 m,
Kollóttadyngja yfir 1.100 m og Eggert meira en 1.200 m, svo og Herðubreið, sem
er nærri 1.700 m að hæð. Frá suðausturhorni svæðisins eru um 65 km að
bæjarstæði Reykjahlíðar. Á svæðinu er nánast allt land í meira en 500 m hæð
yfir sjávarmáli. Í úrskurði óbyggðanefndar segir að það sé að mestu
gróðursnautt og sé mikið jarðvegsrof, en helstu gróðursvæði séu í Grafarlöndum
og Herðubreiðarlindum. Samkvæmt gögnum málsins eru ekki heimildir fyrir því að
byggð hafi verið á þessu landsvæði að frátalinni búsetu Fjalla-Eyvindar í
Herðubreiðarlindum.
III
Í Landnámabók greinir frá því að Þorsteinn Sigmundarson, sonarsonur
landnámsmannsins Gnúpa-Bárðar, hafi fyrstur búið að Mývatni, en Þorkell hávi að
Grænavatni. Sonarsonur Þorsteins, Arnór Þorgrímsson, er þar kenndur við
Reykjahlíð, en samkvæmt gögnum málsins hefur getum verið leitt að því að hún
hafi jafnframt verið landnámsjörð Þorsteins. Samkvæmt máldögum Auðunar biskups
rauða Þorbergssonar fyrir Hólabiskupsdæmi frá 1318 átti kirkjan í Reykjahlíð þá
hálft heimaland jarðarinnar og var þess sama getið í máldögum Péturs biskups
Nikulássonar fyrir kirkjum í Hólabiskupsdæmi frá 1394 og síðar, en í hvorugum
var greint frekar frá jörðinni svo að máli skipti eða merkjum hennar.
Í Íslensku fornbréfasafni er birt efni skjals með heitinu: „Gjörningr“ um
máldaga og landamerki Möðrudals á Fjalli, dagsett 1. september 1408, og sú
athugasemd gerð að það sé fengið úr gögnum í landamerkjamáli milli eigenda
Möðrudals og Arnórsstaða á Jökulsdal, sem rekið hafi verið fyrir Landsyfirrétti
1891 til 1892, svo og að þetta bréf sé „að öllu formi og orðalagi falsbréf.“ Í
bréfinu var meðal annars lýst merkjum Möðrudals, sem var að fullu í eigu
kirkjunnar á staðnum, og réttindum utan þeirra, þar á meðal að kirkjan ætti
„vij. hrossa gaungu yfir um Jỏkulsa og taka Єij folỏld
undann, Omerkinga alla i Herdubreidstungum“. Í máldaga Stefáns biskups
Jónssonar fyrir kirkjuna í Möðrudal frá 1493 var þess meðal annars getið að hún
ætti „vij kapla gongv: oc taka eigi vndan fololld. yfver vm
jokvlsἁἁ.“
Snemma á 16. öld voru gefnir vitnisburðir um landareign og merki Reykjahlíðar. Í vitnisburði Jóns Magnússonar 26. september 1505 sagði meðal annars að hann hafi verið „heimilisfastur i reikiadal og vid mýuatn og j odrum hreppum j Þijngeýarþijngi meir enn lx vetra og hefer eg vitad fyrir full sannindi ad þeir dandimenn sem att hafa jordina reikiahlijd er liggur vid mývatnn hafa haft og halldid og sier eignad med jordunni og kirkiunni i reykiahlijd auræfi oll atolulaust fyrir austann fiallgarda þa sem næsta liggia vid mývatn fyrir austann vatnid ad jokulsἁἁ og omerkinga alla millumm Jlifsvatna og brædraklifs fyrir vtann herddibreid. hefi eg og heyrt mier marga skilvijsa ellre menn so seigia. ad þessi landareignn hafi fylgt jordunni reẏkiahlijd langt fyrir mijna daga.“ Kvað hann föður sinn jafnframt hafa sagt „þetta jtolulaust verid hafa vtann þær kaplagongur sem bref og mἅldagar thil seigia er aa melana hefur hafft verid.“ Í vitnisburði Þórólfs Hranasonar 6. maí 1506 kvaðst hann hafa verið „heimilisfastur i þijngeẏarþijngi meir enn .l. vetra og veit eg fyrir full sannendi ad þeir dandimenn sem att hafa jordina reikiahlijd er liggur uid uatn hafa haft og halldid og sier eignnad j allann þennann tijma auræfi þau oll er liggia fyrir austann mẏuatn ad Jokulsaa og alla omerkinga a milli Jlifsvatna og brædrakliffs er liggur sudur a auræffumm.“ Þessi landamerki og eign jarðarinnar hafi hann heyrt sér eldri og skilríka menn segja að hafi verið eignuð jörðinni langt fyrir sinn aldur „af þeim sem þa attu reikiahlijd atolulaust vtann þær beitar jtolur sem skilrijki ad ganga er a melana hefur haft verid.“ Finnbogi Jónsson lögmaður, Magnús Þorkelsson og Gamli Þorsteinsson gáfu jafnframt efnislega sams konar vitnisburð 8. maí 1506, en þeir kváðust hafa verið heimilisfastir í Þingeyjarþingi meira en 40 vetur.
Finnbogi Jónsson lögmaður útnefndi Magnús Þorkelsson, Gamla Þorsteinsson, Höskuld Runólfsson, Björn Hákonarson, Eirík Ívarsson og Hall Ketilsson 15. maí 1506 til „at skoda og Ransaka. dom a at leggia vm þau Bref. prof. vitni og skilriki Єʀ Þorsteinn Finbogason þar leiddi og framlagdi vndir vornn dom og løgmannsins laga skijpan huort hann skylldi at laugum hallda mega med jordinni Reykiahlid oll auræfi þau er liggia fyrir austann myvatnn og hann reiknade greindre jordu hefdi at fornnu fylt.“ Fyrir liggur að lögmaðurinn Finnbogi var faðir Þorsteins Finnbogasonar. Í dómi þessara sex útnefndra manna 17. maí 1506 var meðal annars vísað til þess að fram hafi komið „fimm godra manna Bref med þeirra skilrijkustu manna jnnsiglumm sem i þui heradi hofdu i langann tijma heimilisfastir verid. so hliodanda. ad þeir vissu fyrir fvll sannindi ad þeir dandimenn. sem att hafa jordina Reikiahlijd sem liggur vid mýuatn hefdi haft og halldid og sier eignad meir enn xl vetra atolulaust i allann þennann tijma auræfi þau er liggia fyrir austann mýuatn ad Jökulsἁἁ og alla omerkinga i millumm Jleifsvatna og brædraklijfs er liggur sudur a auræfumm.“ Einnig hafi tveir skilríkir menn svarið „med fullum bokareidi þessi somu greind øræfi og landamerki hefdi verid hofd og halldinn eignn fyrr greindrar jardar reikiahlijdar. meir enn lx vetra atolulaust so onguann vissu þeir sier kalla annann nie akiæru veita j millumm Jokulsáá og fiallgardz þess er geingur næst fyrir austann mýuatnn og ei nemur bufiar haga med omerkingum fra Jlifsvottnum og thil brædraklijfs fyrir vtann herdibreid.“ Hafi þeir svarið að þeir hafi heyrt marga skilríka menn segja þessa landareign hafa fylgt jörðinni Reykjahlíð átölulaust langt fyrir þeirra daga „vtann þær kaplagaungur sem breff og maaldagar thil seigia er a melana hefur haft verid.“ Á þessum grunni kváðust sexmenningarnir dæma „med fullu doms adkuædi jordunni reikiahlijd thil fullrar Єignnar auræfi oll fyrir austann myvatn med þeirra ollumm Єndimaurkum sem þar hafa vitni vmm borit og eidar vmm geingid og hier i dominum standa og jordina fẏrr greinda obrigdugliga eiga og att hafa so hiedan af sem hijngad thil. vtan leidist med profum eda logligum vitnum ad nockura manna jtolur thil eignar verdi i sagda landareignn nema þær kaplagongur sem maldagar thil seigia.“
Með úrskurði 23. maí 1506 samþykkti og staðfesti Finnbogi lögmaður framangreindan dóm. Í úrskurðinum kvaðst hann hafa séð dóminn og lesið yfir og litist hann „loglegur og skiælegur j allann handa mata med ollum sijnum greinum og articulis eptir þeim hefdarvitnumm sem leitt var med skilrijkustu manna brefum og jnnsiglum og suordum bokareidum.“ Vísað var til þess að í dóminum hafi verið sagt til um að jörðinni Reykjahlíð hafi í meira en 40 vetur fylgt átölulaust öll öræfi, sem liggi fyrir austan Mývatn að Jökulsá, og allir ómerkingar milli Eilífsvatna og Bræðraklifs, sem liggi suður á öræfum. Í úrskurðinum sagði síðan: „Stendur svo skriffad i vorri landzlaga bok. Єf madur hefur skog eing eda haga eda adrar landznẏtiar xx vetur edur leingur atolulaust þa ἅ sa er haft hefur vtann annar leidi thil þess loglig vitni ad hann a ef hann skal oræntur vera. Seigir og so ad med skapti og taugu skulu menn jordu skipta jnnann gardz enn sionhending vtan gardz. Er oc eigi skillt ad ganga a merki a fioll upp vr bufiarhogum þar sem vattnsfoll deilast i millumm herada. Þui fyrir allar þessar greinir og fleiri adrar sem hier aa laganna vegna ad luta og ad so profudu mἅli sem þa kom frjir mig og med þeirra bestu manna radi og samþycki sem þa voru hia mier sagda eg greindur finnbogi Jonsson logmann jn nomine domini amen. med fullum laga vrskurdi adur nefndann dom logligan og fullmegtugan med ollum sijnum greinum og articulis og nefndann Þorstein finnbogason sinna vegna og firrnefndrar Setceliu torfadottur eiga og att hafa og logliga hallda meiga med jordunne reikiahlijd alla fyrskrifada jardar eignn og hier fyrir greinir ad ollum oræfum thil greindumm þeim er liggia j millum Jokulsar og bufiarhaga þeim er liggia austur fra þeim jordum er vid myuatn standa. og sionhending fyrir austann bufiarhaga fyrrnefnda sudur i oræfi so langt sem vatzfoll deilast og votn ad draga. eptir þui sem logbok utuijssar vtann þad synist med mἅldogum og logligum vitnum sem i dominum greinir ad nauckrer eigi hier vti þær jtolur eda itok sem logbok skipar j mot riettumm hefdarvitnum eiga ad koma epter logumm.“
Þremur dögum eftir að framangreindur úrskurður Finnboga lögmanns gekk, 26. maí 1506, var kveðinn upp dómur sex manna, sem hann hafði kvatt til að rannsaka, skoða og leggja dóm á sakir, sem Þorsteinn Finnbogason hafði borið á Magnús Pálsson. Sakir þessar lutu að því að Magnús hafi ekki sjaldnar en tíu skipti grafið í landi Reykjahlíðar og tekið þaðan án heimildar að minnsta kosti sjö tunnur af brennisteini í hvert sinn. Af þessu tilefni hafi Magnúsi verið stefnt fyrir dóm, en ekki sótt þing. Í dóminum var Magnúsi gert að vinna að því eið innan sjö nátta að hann hafi hvorki grafið í jörð Þorsteins né flutt þaðan brennistein, en yrði honum eiðfall bæri honum að greiða konungi þrjár merkur í sekt og flytja til Reykjahlíðar innan fjórtán nátta svo mikinn og góðan brennistein, sem hann hafi tekið brott. Fyrir þær sakir að Þorsteinn hafi „lỏgfesting a lagt fyrr neffnda jord reikiahlijd“ bæri Magnúsi jafnframt að gjalda Þorsteini „fullretti hans fyrir huoria þa thilferd er hann thil giordi ad taka sagdan Brennistein“ nema því aðeins að Magnús ynni að því eið að hann hafi talið sér þetta „heimillt vera eptir þui heimilldartaki sem lỏgbok skipar“ og leiddi tvö vitni til staðfestingar því að hann hafi „so heimilldina tekid sem login skipa“, en þá skyldi hann bæta „jardar spioll ad Єins.“ Kveðið var á um þá greiðslu, sem Magnúsi bæri að inna af hendi til Þorsteins, ef honum yrði eiðfall að þessu síðarnefnda leyti. Í gögnum málsins kemur ekki fram hver frekari afdrif þessa máls hafi orðið.
Þrír menn gáfu vitnisburð 6. desember 1532 um að þeir hafi heyrt Jón nokkurn Guðmundsson lýsa landamerkjum Möðrudals á Fjalli á nánar tiltekinn veg, svo og að sú jörð ætti „atta hrossa gỏngu beit i Vegge ok Krokmel. ok taka ecke undan fololld. a Myvats auræfe fyrer nordan Jokulsἅ. ok halfar Herdebreidstungur.“
Hinn 2. maí 1562 gáfu þrír menn vitnisburð um að Kolbeinn Arngrímsson, bóndi á Grænavatni, hafi 28. apríl sama ár lýst fyrir þeim „ad hann hefdi soddan ojofnud feingid. lidid og vmbera ordit Þorsteine heitnum Fimbogasyni huors sal Gud nadi. hans monnum og sonum nu epter hann frafallinn. nær og botalaust. sem hier epter skrifat stendur et cetera.“ Var síðan lýst níu slíkum tilvikum, þar sem meðal annars hafi verið sótt að Kolbeini eða mönnum hans með vopnum og þeim veittir nánar tilteknir áverkar. Að þeirri lýsingu lokinni sagði meðal annars eftirfarandi: „Yferlysti hann fyrir oss at hann hefdi Grænavatn optsinis logfest medan Þorsteirn lifdi og þar med fremre nama. og hefdi hann og hans sẏner haft samt vijsvitandi. Opt sagdist hann laga bedist hafa a fremre namum og annari landareign Grænavatz af Ara Jonssyni logmanni og eigi feingid hafa. Sagdi hann Þorsteirn Fimbogason hefdi stefnt Magnusi Palssyni omaga fiar sins fyrir Brennisteininn j fremre namum. hier med sagdi hann at lẏst hefdi fyrer sier Jon liotur Magnusson og Halldor Sigmundsson þeir sem vm oræfin soru. at þeir hefdo alldre annat suarit. enn þad Hlijdar kẏrkiu hefdi verid eignader aller omerkingar fẏrer austan fiallgarda j mille Jlijfsvatna og Brædraklifs. þeir sem mædur helgudu sier eij. enn eij vissu þeir huort kirkian ætti edur eij.“
Mennirnir þrír, sem gáfu síðastgreindan vitnisburð, gerðu annan slíkan sama dag, þar sem þeir kváðust hafa hlýtt á Kolbein Arngrímsson og Magnús Jónsson staðfesta „allan þan kaupskap og skildaga“, sem nafngreindur stjúpsonur Kolbeins hafi gert við Magnús um jörðina Grænavatn, svo og önnur skipti þeirra. Í þessum vitnisburði var lýst merkjum Grænavatns og sagði meðal annars að þau lægju „austur i gard þann er skilur lond i milli Briamsnes og Grænavatz: og ur þeim gardi austur i sẏdri Burfellskord. þadan og austur i Hafragia. rædur þa giain og fram at Brædraklife og þadan sudaustur ȕnder Herdibreid og allan Heilagsdal. Rett vr Herdibreid og vestur i Sudurarbotna.“ Einnig hafi Kolbeinn sagt „Grænauatn eiga gielldfiarrekstur a Hlidar auræfi.“ Í vitnisburðinum var þess ekki getið að landi hvers þau merki kynnu að liggja, sem að framan greinir.
Í dómi sex manna 6. maí 1562 var því lýst að Magnús Jónsson, sýslumaður í Þingeyjarþingi, hafi sama dag nefnt þá til að skoða, rannsaka og fella dóm á kaupbréf, sem hann hafi gert við Kolbein Arngrímsson um jörðina Grænavatn, svo og hvort Magnús mætti ekki hafa, halda, byggja, selja og alla notkun hafa af henni innan þeirra landamerkja, sem „Kolbeirn tilskillde. einkade og ἅnafnade Magnuse Jonssẏne i þeirra kaupbrefe. og med þessum ỏrnefnum og ummmerkium.“ Þessi merki voru síðan tilgreind meðal annars á eftirfarandi hátt: „þadann og austur i gard þann. sem skilur land mille Briamsness og Grenavatns. þadann riettsynis ür þeim garde og ustur i Burfellsskòrd hin sidre. þadann og austur i Hafragiȁ. rædur þȁ giȁin og framm ad Brædraklife. og þadann og austur under Herdebreid. og allann Heilagsdal. riett ur Herdebreid til vesturs. og so ȕt i Sudurἅrbotna.“ Þess var og getið að „Grenavatn ætte gielldfiἅrrekstur ἅ Hlijdar ỏræfe.“ Í dóminum sagði að enginn hafi komið fram á þingi, sem rengdi eða vildi rjúfa þessi kaup, eða „til greijndum landamerkiumm i mőte mælte.“ Var dæmt að Magnús hefði „loglegt lagahalld a þeijrre iordu og ollu þui henne hefur fremst eijgnad verid og skrijfad stendur i þeijrra kaupbriefe þar med alla firskrifada landareijgn“.
Fjórir menn staðfestu með skjali 30. ágúst 1562 að þeir hafi þann dag séð handsöl og heyrt orð Magnúsar Jónssonar og Kolbeins Arngrímssonar um að efndir hafi verið skilmálar í kaupum þeirra um jörðina Grænavatn. Kolbeinn hafi þar á meðal handfest Magnúsi að hann myndi sverja hvenær sem Magnús vildi að hann vissi ekki betur en að Grænavatn „ætti alla þa landareign. vmmerki. og jtölur“, sem greint hafi verið frá í kaupbréfi þeirra. Einnig hafi Kolbeinn lýst að „Þorsteirn heitinn Fimbogason hefdi medur ongum logum sokt af sier fremri nama. Þui hann sagdist þἅ vngur og omagi nær verid hafa: og gamlir menn hefdi sier sagt. þad Kolbeirn Þorgrimsson sinn afi hefdi haft og halldit og sier eignat og jordunni Grænavatni alla fremri nama: og þar hefdi einginn vpp a talat fra heidnum haug. suo nockur hefdi þad heyrt fẏri enn Þorsteirn Fimbogason: og sagdur Kolbeirn Þorgrimsson hefdi flutt Brennistein vr fremri namum og sudur i Straum. og vt til Flateyar þa ᴇingelsker hefdi þar leigit. og sellt i þessum badum stodum og heidarligur mann Jon Bondi Þorsteinsson og Magnus Palsson hefdi bodit Fimboga logmanni at sueria suo felldan eid og eigi feingit. Hier eptir gaf Kolbeirn Magnusi Jonssyni sok og sokn. at helmingi vid sig: edur sina erfingia. ef hann eigi til entist af ollum þeim oretti sem Þorsteirn heitin Fimbogason hefdi sier giort. og hans syner Fusi og Nichulas epter hann frafallin huort þad væri i ordum edur verkum άά sinni personu. fremri namum edur eingium. edur huoriu nafni nefndist þad orietti vid kiæmi.“ Kolbeinn vann síðan 18. september 1562 þann eið fyrir Magnúsi, sem hann hafði heitið honum samkvæmt framansögðu, um landareign Grænavatns, ummerki og ítölur.
Máldagi var gerður fyrir Reykjahlíðarkirkju 17. febrúar 1573 og sagði þar að hún ætti hálft heimaland jarðarinnar. Merkjum hennar var lýst meðal annars sem hér segir: „Lanndarmerki J austan verdan SeliaDal og suo langt vt J mo sem Jlijfs fiall kemur fram vndan gasa Dals fiollum oc suo þadann j Jlijfs fiall og harfragil sem er Austur vid Jokuls a Enn hid fremra J þa fiall garda Sem næstir eru fyri austan Myvatn og eckj snertir bufiar ägaungu oc suo Lanngt fram J oræfi sem vatnzfoll Deilast. Og alla Omerkinga Milli Jlijfs vatna og Brædra Klijfs“.
Jón Þórðarson gaf vitnisburð 28. febrúar 1675, þar sem hann lýsti meðal annars merkjum Grænavatns á eftirfarandi hátt: „þadann Austur J þann gard, sem skilur Land millumm Grænavatnz og Briánzness, þadann riettsÿniss vr þeim garde Austur j Búrfellz Skörd, þadann Austur J Hafragiá, Rædur So hin Sama giá framm ad Brædrakliffe, og allt Austur vnder Herdebreÿd. á mótz vid KÿkiunnarLand J Reikiahlÿd Sem þar mæter Grænavatnz Lande ad vtanverdu vr Herdebreid og Austur J Jökulzá á Öræffumm. Jtem á Grænavatn allan Heilax dal og Fremre Náma (Grænavatnz Náma) alla. Sem Jnnefelast J greÿndu takmerke. Vr Herdebreid riett Siónhendÿng til ... Sudurárbotna“.
Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín, sem gerð var á árunum frá 1702 til 1714, sagði meðal annars um Reykjahlíð að hestaganga á öræfum væri sæmileg og brygðist sjaldan í meðalárum, en þess á milli féllu þeir í harðindum. Oft hafi sveitarmönnum í Mývatnssveit og einnig úr Kelduhverfi verið leyfð hestaganga á öræfunum á veturna og „hefur tekið 5 álnir undir hvörn, so sem gömul venja er til.“
Í vísitasíu prófasts til kirkjunnar í Reykjahlíð á árinu 1735 var meðal annars greint frá því að þar hafi verið framvísað bréfi um vísitasíu 23. maí 1706 með upplýsingum um eignir hennar. Þar hafi komið fram að kirkjan ætti hálft heimaland jarðarinnar og væru merki hennar meðal annars „j austann verdann Seliadal og so langt uti mó sem Ýlýfs fiall kiemur framm undann Gásadals fiollum og so þadann j Ýlýfsfiall og Hafragil, sem er austur vid Jökulsá Enn hid fremra j þa fiallgarda sem næstir eru firir austann Mývatn og echie snerter búfiar gaungu, og so langt frammi Öræfe sem vatnzföll deilast og alla omerkingia j millum Ýlýfsvatna og Brædraklifs“.
Í úrskurði óbyggðanefndar er greint frá því að lögfesta fyrir Reykjahlíð hafi verið lesin upp á manntalsþingi 5. júní 1758. Lögfesta þessi hefur ekki verið lögð fram í málinu, en í úrskurðinum segir að landamerkjum jarðarinnar hafi þar verið lýst meðal annars sem hér segir: „Reykjahlídar Landamerki lögfesti eg i austanverdann Seljadal, og solángt úti mó, sem Ilýfs fiall kémur framm undan Gásadalsfjöllum, þadan I Ilýfs fiall og Hafragil sem er austr vid Jökulsá; en hid fremra Lögfesti eg Reykjahlídar Landeign í þá fiallgarda sem næstir eru fyrir austan Mývötn, en ecki snerta búfiárgaungu, og solángt frammí Öræfi sem vatnsföll deilast.“ Þess var og getið að „Reykjahlídar kyrkja epter hennar máldögum á alla Omerkínga sem hittast kunna milli Ilýfs vatna og Brædraklifs.“
Á manntalsþingi 15. júní 1767 var lesin upp lögfesta fyrir Grænavatn frá 21. júlí 1766, en í henni sagði meðal annars um merki jarðarinnar: „þadann og austur J Gard þann sem skilur Land mille Briamsness og Grænavatns, riettsÿnes, ur þeim Garde austur J Burfells Skörd hin Sydre, þadann og austur J Hafra-gia, sem Merkium rædur framm ad Brædraklife, þadann austur under Herdebreid, og allann Heilagsdal riettur Herdebreid til Vesturs, og so uti Sudurár-botna“. Þá var tekið fram að undanskilið væri „Eingia Take, sem svare þriggia Kua Fódre frá Jördunne Hrakströnd J Grænavatns Lande mót Gield-fiar rekstre á Hlydar Öræfe frá Grænavatne“.
Í vísitasíu biskups í Reykjahlíð 8. ágúst 1828 var vísað til fyrrnefnds skjals frá 23. maí 1706 um merki jarðarinnar og var lýsing þeirra tekin upp í vísitasíubók með sama efni og áður greinir.
Lögfesta fyrir Grænavatn frá 17. maí 1830 var lesin upp á manntalsþingi 25. sama mánaðar. Í henni var merkjum jarðarinnar meðal annars lýst þannig að þau færu um „sokallad Sidrajardfall á Flataskógarrönd þadann beint i Burfells-skördinn sidre, þadann austur i Hafragia, rædur þá giainn fram ad Brædraklifi, þadann austurunder Herdabreid, þadann til vesturs og i Sudurárbotna“. Einnig var tekið fram að jörðin ætti „géldfiárrekstur á Hlydar-Öræfi“.
Í gögnum til undirbúnings jarðamati frá 1849 til 1850 sagði meðal annars um Reykjahlíð að þar væri mikið fjallaland til hestagöngu sumar og vetur og áreiðanleg vetrarbeit fyrir fénað í heimahögum og hross í selhögum og á fjöllum. Einnig væri dálítil grasatekja.
Eins og áður segir var gerð landamerkjaskrá fyrir Reykjahlíð 8. apríl 1891 og var hún þinglesin 29. maí sama ár. Að því leyti, sem hér skiptir máli, voru ummæli um merki jarðarinnar svofelld: „Fyrir sunnan Vogaland ráða fjallgarðar þeir til suðurs, er næstir liggja Mývatnssveit og frá þeim bein stefna suður í Bræðraklyf vestur af Herðibreið. Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna austur í Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu.“ Landamerkjaskráin var árituð um samþykki af hálfu Áss, Svínadals, Þeistareykja, Ytri- og Syðri-Neslanda, Grímsstaða og Voga, en ekki fyrir hönd Grænavatns.
Eigandi Reykjahlíðar gerði samning 14. ágúst 1899 um að selja „á leigu alla fossa í landareign eignarjarðar minnar Reykjahlíðar“. Þessum réttindum var síðan afsalað til Einars Benediktssonar 22. nóvember 1907.
Í gögnum til undirbúnings fasteignamati 1916 til 1918 var meðal annars rætt um að land Reykjahlíðar væri „geysimikið að víðáttu“ og ætti jörðin „víðlenda afrétt á Mývatnsfjöllum, vestan Jökulsár“, þar sem margt sauðfé gengi að sumri og hross að vetri. Jörðinni fylgdi andavarp í eyjum og hólmum í Mývatni og „gæsavarp í Grafarlöndum, skammt frá Herðibreið.“
Samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar var landamerkjabréf gert fyrir Grænavatn 20. maí 1921 og þinglesið á sama ári. Í bréfi þessu, sem ekki hefur verið lagt fram í málinu, mun merkjum jarðarinnar meðal annars hafa verið lýst þannig: „Að austan ræður fjallgarðurinn merkjum suður og svo Bláfjall. Úr suðaustur horni Bláfjalls liggur merkjalínan í hásuður þar til Suðurárbotnar efri eru í vestri. Að sunnan eru merkin frá nefndum punkti beint vestur í austustu upptök Suðurár.“
IV
Sem fyrr segir var í Landnámabók greint frá landnámi á Mývatni og Grænavatni, en í hvorugu tilviki var getið um svæðin, sem það tók til. Af áðurnefndum máldögum Hólabiskupa 1318 og 1394 er ljóst að kirkjan í Reykjahlíð átti þá orðið hálfa jörðina, en merkjum hennar var ekki lýst. Af þessum elstu heimildum um jörðina verður því ekkert ráðið um hvort henni hafi tilheyrt land handan þeirra fjallgarða, sem liggja fyrir austan Mývatn. Í málinu er heldur ekkert komið fram um að það landsvæði geti hafa verið háð beinum eignarrétti annarra. Áðurgreindar heimildir um Möðrudal frá 15. og 16. öld gefa á hinn bóginn til kynna að sú jörð hafi haft tiltekin not af landi vestan Jökulsár á Fjöllum, þar á meðal í Herðubreiðartungum, en ekki var þar rætt um ítak í landi annarra jarða.
Í fyrrnefndum vitnisburðum um Reykjahlíð frá árunum 1505 og 1506 var meðal annars rætt um að eigendur jarðarinnar hafi átölulaust eignað henni og kirkjunni þar öll öræfi handan við þá fjallgarða, sem næstir liggja Mývatni að austanverðu, allt til Jökulsár á Fjöllum. Í vitnisburðunum var þess og getið að eigendur jarðarinnar hafi átölulaust eignað henni og kirkjunni alla ómerkinga milli Eilífsvatna og Bræðraklifs. Ummæli um þetta tilkall til ómerkinga voru síðan endurtekin í fyrrnefndum máldaga Reykjahlíðarkirkju 1573, vísitasíum 1706, 1735 og 1828 og lögfestu 1758. Eilífsvötn eru um 2 km sunnan við norðurmerki Reykjahlíðar í fjallinu Eilífi samkvæmt landamerkjaskrá jarðarinnar 8. apríl 1891, þar sem hún mætir landi Svínadals að austan og Áss að vestan, en frá fjallinu eru um 11 km að Dettifossi, sem er austast á norðurmerkjunum, og um 17 km til Bóndhóls vestast á þeim. Frá Eilífsvötnum eru um 43 km til suðsuðausturs að Bræðraklifi, eins og það var staðsett í úrskurði óbyggðanefndar, en um 67 km suður að þeim stað, þar sem áfrýjendur telja Bræðraklif vera. Svæðið frá Eilífsvötnum í norðri til Bræðraklifs í suðri nær þannig yfir stóran hluta landsins, sem deilt er um í málinu. Að því verður að gæta að samkvæmt 47. kap. landsleigubálks Jónsbókar mátti bóndi, sem fann ómarkað fé í landi sínu eftir að átta vikur voru liðnar af sumri, leggja á það sitt mark og eigna sér það. Hefði land þetta með réttu verið háð beinum eignarrétti Reykjahlíðar hefðu ítrekuð ummæli um þetta tilkall jarðarinnar, sem hefði leitt beinlínis af lögum, verið með öllu óþörf, bæði í vitnisburðunum 1505 og 1506 og í yngri heimildum allt fram á 19. öld. Til þess verður einnig að líta að í úrskurði Finnboga Jónssonar lögmanns 23. maí 1506, þar sem kveðið var á um eignarrétt Reykjahlíðar að öllum öræfum handan fjallgarðsins austan Mývatns að Jökulsá á Fjöllum og svo langt í suður sem vatnsföll deilast, var vísað til þess að fram hafi komið að jörðinni hafi í meira en 40 vetur átölulaust fylgt öræfin frá fjallgarðinum að vestan til Jökulsár að austan og allir ómerkingar frá Eilífsvötnum í norðri til Bræðraklifs í suðri, en skrifað væri í „vorri landzlaga bok. Єf madur hefur skog eing eda haga eda adrar landznẏtiar xx vetur edur leingur atolulaust þa ἅ sa er haft hefur vtann annar leidi thil þess loglig vitni ad hann a ef hann skal oræntur vera.“ Lagaheimildin, sem með þessu var vísað til, var í 26. kap. landsleigubálks Jónsbókar og hljóðaði svo: „Nú hefir maðr skóg, eng eða haga, reka eða aðrar landsnytjar .xx. vetr eða lengr átǫlulaust, þá á sá er haft hefir, nema hinn hafi lǫglig vitni til, at hann á, ef hann skal úræntr vera.“ Samkvæmt þessu ákvæði varð ekki til beinn eignarréttur að landi á grundvelli átölulausra afnota þess um tuttugu ára skeið, heldur geymdi ákvæðið einungis sérstaka reglu um sönnun fyrir rétti til tiltekinna nota af fasteign án þess að þeim fylgdi beinn eignarréttur að henni, sbr. meðal annars dóm Hæstaréttar 7. október 2010 í máli nr. 379/2009. Auk þess sem úrskurðurinn 23. maí 1506 var þannig reistur á röngum grunni verður að gæta að því að ástæðulaust hefði verið að vísa þar til átölulausra nota eigenda Reykjahlíðar af öræfalandinu um áratugaskeið ef það hefði þá þegar verið hluti af jörðinni á grundvelli landnáms eða afsals úr hendi þess, sem leiddi beinan eignarrétt sinn að landinu fyrir nám. Af þessu verður ekki annað ályktað en að landsvæði þetta hafi ekki verið háð beinum eignarrétti fyrir 1506 og gat dómurinn 17. maí á því ári, sem var staðfestur með úrskurðinum 23. sama mánaðar, engu breytt um það, enda skyldu almenningar og afréttir vera svo sem að fornu hafði verið, sbr. 52. kap. landsleigubálks Jónsbókar.
Samkvæmt málatilbúnaði stefnda fellir hann sig eins og áður segir við þá niðurstöðu óbyggðanefndar að nánar tiltekinn hluti landsins á svæðinu, sem að framan er getið, teljist til eignarlands jarðarinnar Reykjahlíðar. Af þessum sökum verður án tillits til þess, sem áður segir, að leysa úr ágreiningi aðilanna í málinu um mörk þessa eignarlands gagnvart þjóðlendu á þeim grundvelli. Sá ágreiningur lýtur einkum að því hvar sé að finna Bræðraklif, sem vísað er til í ýmsum heimildum um jörðina.
Eins og ráðið verður af því, sem áður greinir, virðist fyrst hafa verið rætt um Bræðraklif í heimildum um Reykjahlíð í vitnisburði 26. september 1505, þar sem sagt var að það væri fyrir utan Herðubreið. Í vitnisburðum 6. og 8. maí 1506 var sagt að Bræðraklif lægi suður á öræfum og kom það sama fram í dómi og úrskurði 17. og 23. sama mánaðar. Bræðraklifs var getið í vitnisburði 2. maí 1562, en ekkert var frekar sagt um hvar það væri. Í öðrum vitnisburði frá síðastnefndum degi var lýst landamerkjum Grænavatns og hermt að þau lægju úr Syðri Búrfellsskörðum austur í Hafragjá, þaðan réði „giain og fram at Brædraklife“, en frá því færu merkin suðaustur undir Herðubreið. Sömu lýsingu var að finna í dómi 6. maí 1562 um kaupbréf um Grænavatn, en þó þannig að rætt var um að merkin færu úr Bræðraklifi austur undir Herðubreið. Í máldaga Reykjahlíðarkirkju frá 1573 var getið um Hafragjá í lýsingu á norðurmerkjum jarðarinnar og sagt að hún væri austur við Jökulsá, en Bræðraklif var einnig nefnt án þess að staðsetningu þess væri lýst frekar. Sama gegndi um vísitasíur 1706, 1735 og 1828, svo og lögfestu fyrir Reykjahlíð frá 1758. Í vitnisburði frá 1675 var merkjum Grænavatns lýst austur í Hafragjá og réði síðan „hin Sama giá framm ad Brædrakliffe, og allt Austur vnder Herdebreÿd. á mótz vid KÿkiunnarLand J Reikiahlÿd Sem þar mæter Grænavatnz Lande ad vtanverdu vr Herdebreid og Austur J Jökulzá á Öræffumm.“ Í lögfestum fyrir Grænavatn frá 1766 og 1830 var sagt að merki jarðarinnar lægju úr Syðri Búrfellsskörðum austur í Hafragjá, sem réði þeim fram að Bræðraklifi, en þaðan færu þau austur undir Herðubreið. Loks er þess að geta að í landamerkjaskrá fyrir Reykjahlíð frá 1891 sagði að merki jarðarinnar réðust af fjallgörðunum til suðurs, sem næstir liggi Mývatnssveit, frá þeim bein stefna suður í Bræðraklif, vestur af Herðubreið, og þaðan bein stefna austur í Jökulsá sunnan við Herðubreiðartungu. Í þessum heimildum er einna nákvæmast greint frá staðsetningu Bræðraklifs í tilvikum, þar sem rætt var um það í samhengi við Hafragjá, en sem fyrr segir komst óbyggðanefnd að þeirri niðurstöðu að Bræðraklifi yrði réttilega fundinn staður í þeirri gjá. Í úrskurði nefndarinnar er gjánni lýst sem miklu jarðfalli með háum veggjum, um 5 til 6 km langri og á annan kílómetra að breidd, en hún nær suður að norðurenda Herðubreiðarfjalla og var því rangt farið með stað hennar í framangreindum heimildum um Reykjahlíð frá 16., 18. og 19. öld, þegar rætt var um að hún væri austur við Jökulsá. Í fyrrnefndum vitnisburði 2. maí 1562 og dómi 6. sama mánaðar sagði að merki Grænavatns færu um Hafragjá og fram að Bræðraklifi, en í vitnisburði og lögfestum frá 17., 18. og 19. öld sagði að gjáin réði þessum merkjum fram að klifinu. Þannig er vafalaust samkvæmt síðastnefndu heimildunum að Bræðraklif sé í Hafragjá, en þetta gæti á hinn bóginn orkað tvímælis eftir orðalagi heimildanna tveggja frá 1562. Af lýsingu á stefnum milli Bræðraklifs og annarra kennileita í framangreindum heimildum verða að öðru leyti vart dregnar haldbærar ályktanir, enda er rætt meðal annars í vitnisburðinum og lögfestunum, sem staðsetja Bræðraklif svo að víst sé í Hafragjá, að merkin fari þaðan austur í Herðubreið, en hún er sem næst beint í suður frá gjánni. Er því ekki unnt að byggja frekar á því að aðrar heimildir miði við að Bræðraklif sé suður á öræfum, fyrir utan Herðubreið eða norðvestan eða vestan við það fjall.
Þegar leyst er úr því hvar Bræðraklif sé réttilega að finna verður að öðru leyti að horfa til þess að fyrrgreindir vitnisburðir og dómsúrlausnir frá árunum 1505, 1506 og 1562 eiga augljósar rætur að rekja til deilna milli eigenda Reykjahlíðar og Grænavatns um heimildir yfir brennisteini í Fremrinámum, en þær eru skammt frá Ketilhyrnum, rúmlega 10 km austnorðaustan við suðurenda Bláfjallshala, sem er syðst í fjallgarðinum austan við Mývatn, og rúmlega 11 km vestnorðvestan við Bræðraklif, eins og óbyggðanefnd fann því stað syðst í Hafragjá. Með því að draga merkjalínu fyrir Reykjahlíð til austurs frá suðurenda Bláfjallshala til Hafragjár voru Fremrinámur í landi jarðarinnar. Samkvæmt fyrrgreindum vitnisburði 30. ágúst 1562 taldi eigandi Grænavatns námurnar með réttu vera í landi sinnar jarðar, sem samkvæmt öðrum vitnisburði 28. febrúar 1675 réðist af merkjum meðal annars eftir línu frá Búrfellsskörðum til Bræðraklifs. Væri Bræðraklif á þeim stað, sem áfrýjendur halda fram, gætu Fremrinámur hafa fallið utan merkja Grænavatns með því að draga þau að klifinu frá Búrfellsskörðum, en af gögnum málsins er ekki ljóst hvar merkjapunktur gæti hafa verið í þeim skörðum. Fram hjá því verður heldur ekki litið að í vitnisburði 26. september 1505 og dómi 17. maí 1506 var rætt um að eigendur Reykjahlíðar hafi átölulaust haft not af öræfalandi handan fjallgarðanna, sem næstir liggja Mývatni að austan, og allt austur að Jökulsá á Fjöllum. Með þessari afmörkun á landinu, sem þar var kallað til, var ekki lýst neinum vesturmerkjum lands þegar komið yrði suður fyrir Bláfjallshala, en þeir eru sem næst beint í vestur frá þeim stað í Hafragjá, sem óbyggðanefnd taldi vera Bræðraklif. Enn er til þess að líta að eins og ítarlega er rakið í hinum áfrýjaða dómi hefur verið álitið að landsvæðið í Ódáðahrauni, þar sem áfrýjendur telja Bræðraklif vera, hafi verið lítið þekkt af íbúum í Mývatnssveit fyrr en komið var fram á 19. öld. Hljóta þannig líkur að standa gegn því að merki Reykjahlíðar hafi átt að ráðast af örnefni á þessu svæði, en svo sem fram kemur í héraðsdómi hefur á hinn bóginn verið talið að forn ferðaleið hafi legið yfir Ódáðahraun um Hafragjá, þar sem klif hafi verið í gjárbarminum að vestanverðu, og hafi það verið nefnt Bræðraklif.
Samkvæmt öllu framangreindu verður að leggja til grundvallar við úrlausn málsins að Bræðraklif sé með réttu að finna í Hafragjá á þeim stað, sem óbyggðanefnd taldi í úrskurði sínum. Að því leyti, sem Reykjahlíð er eignað land sunnan við þennan stað með landamerkjaskrá jarðarinnar 8. apríl 1891, verður ekki fundin viðhlítandi stoð fyrir því í fyrrgreindum heimildum um land hennar frá árunum 1505 og 1506, en við þær verður að styðjast sem grunnheimildir þegar dómur er felldur á mál þetta. Með því að lýsingu á vesturmörkum lands jarðarinnar til suðurs í þessum heimildum þraut við suðurenda fjallgarðsins austan Mývatns í Bláfjallshölum og þar var jafnframt rætt um að tilkall eigenda jarðarinnar til ómerkinga næði suður til Bræðraklifs eru ekki efni til annars en að draga suðurmörk hennar eftir línu til austurs frá suðurenda Bláfjallshala til Bræðraklifs í Hafragjá og þaðan beint í Jökulsá á Fjöllum. Samkvæmt þessu verður hafnað kröfum áfrýjenda um að ógilt verði ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar um mörk eignarlands Reykjahlíðar og þjóðlendu.
Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður staðfest niðurstaða hans um kröfu áfrýjenda um endurskoðun ákvæðis í úrskurði óbyggðanefndar um málskostnað.
Krafa áfrýjenda um að viðurkenndur verði einkaréttur þeirra til endurgjaldslausrar beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar auðlinda í jörðu innan þjóðlendu á sér ekki viðhlítandi stoð í lögum. Héraðsdómur verður því jafnframt staðfestur að þessu leyti.
Ákvæði hins áfrýjaða dóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað verða óröskuð. Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður, en um gjafsóknarkostnað áfrýjenda fyrir Hæstarétti fer samkvæmt því, sem í dómsorði greinir.
Dómsorð:
Héraðsdómur skal vera óraskaður.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.
Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda, Guðrúnar M. Valgeirsdóttur, Sigurðar J. Þorbergssonar, dánarbús Þuríðar Sigurðardóttur, Kristínar Ólafsdóttur, Arnars Ólafssonar, Bryndísar Jónsdóttur, Sigurðar Baldurssonar, Finns Baldurssonar, Péturs Gíslasonar, Sigfúsar Illugasonar, Jóns Illugasonar, Sólveigar Illugadóttur, Héðins Sverrissonar, Daða Lange Friðrikssonar, Kristínar Sverrisdóttur, Gísla Sverrissonar og Landeigenda Reykjahlíðar ehf., greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, 3.000.000 krónur.
Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 27. október 2011.
Mál þetta, sem dómtekið var 17.
október sl., hafa Guðrún María Valgeirsdóttir, kt. 100464-2179, Sigurður Jónas
Þorbergsson, kt. 170849-3969, Þuríður Sigurðardóttir, kt. 191213-2629, Ólafur
H. Jónsson, kt. 071249-2719, Bryndís Jónsdóttir, kt. 140647-3659, Sigurður
Baldursson, kt. 150256-2679, Finnur Baldursson, kt. 100652-3669, Pétur
Gíslason, kt. 040168-3899, Finnur Sigfús Illugason, kt. 261148-7819, Jón
Illugason, kt. 050638-4729, Sólveig Illugadóttir, kt. 210739-2389, Gísli
Sverrisson, kt. 180561-7069, Héðinn Sverrisson, kt. 200949-3319, Sigrún
Sverrisdóttir, kt. 090553-5349, Kristín Þ. Sverrisdóttir, kt. 061259-3849, og
Landeigendur Reykjahlíðar ehf., kt. 550402-3860, höfðað hér fyrir dómi á hendur
íslenska ríkinu, Arnarhvoli í Reykjavík, með stefnu birtri 15. desember 2008
til ógildingar á úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2007.
Dómkröfur stefnenda eru:
Aðallega að felldur verði úr gildi
úrskurður óbyggðanefndar frá 6. júní 2008 í máli nr. 1/2007, þess efnis að
hluti jarðarinnar Reykjahlíðar í Skútustaðahreppi sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalin
úrskurðarorð: Landsvæði það sem afmarkað
er hér á eftir, þ.e. Grafarlönd austari og Herðubreiðarlindir, er þjóðlenda í
skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998:
Úr Bræðraklifi í Hafragjá (G) er farið í Veggjafell (H), við austurjaðar
Herðubreiðarfjalla, og þaðan til suðausturs, í stefnu á Hlaupfell, þar til
kemur að skurðpunkti (I) við línu sem liggur frá ármótum Kreppu og Jökulsár á
Fjöllum í Herðubreið. Frá þessum
skurðpunkti (I) er síðastnefndu línunni fylgt austur að ármótum Kreppu og
Jökulsár á Fjöllum (J). Þaðan ræður
Jökulsá á Fjöllum til norðurs þar til komið er beint austur af Bræðraklifi í Hafragjá
(M) og þeirri línu fylgt í Bræðraklif (G).
Sama
landsvæði er í afréttareign eigenda Reykjahlíðar, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið
7. gr. sömu laga.
Landsvæði
það sem afmarkað er hér á eftir, þ.e. sá hluti Ódáðahrauns sem liggur sunnan
Bræðraklifs og norðan Dyngjujökuls, innan kröfusvæðis eigenda Reykjahlíðar, auk
Ódáðahrauns vestan Öskju og á Trölladyngjusvæðinu, innan kröfusvæðis
Skútustaðahrepps, er þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr.,
laga nr. 58/1998. Þjóðlenda í
Ódáðahrauni afmarkast í heild sinni svo:
Frá upptökum Krossár (A) er dregin lína beina stefnu í austsuðaustur í
suðvesturhorn Dyngjufjalla ytri (B).
Síðan er farið í Fjallöldu sem er við norðvesturhorn Dyngjufjalla ytri
(C). Frá þeim punkti er farið norðvestur
í upptök Suðurár (D). Þaðan er farið beint í austur þar til Bláfjallshalar eru
í norðri (E) en úr þeim punkti er farið beint í norður í suðurenda Bláfjallshala
(F). Þá er farið austnorðaustur í
Bræðraklif í Hafragjá (G). Þaðan er farið í Veggjafell, við austurjaðar
Herðubreiðarfjalla (H), og þaðan til suðausturs, í stefnu á Hlaupfell, þar til
kemur að skurðpunkti (I) við línu sem liggur frá ármótum Kreppu og Jökulsár á
Fjöllum í Herðubreið. Frá þessum
skurðpunkti (I) er síðastnefndu línunni fylgt austur að ármótum Kreppu og
Jökulsár á Fjöllum (J). Þaðan ræður
Jökulsá á Fjöllum að meginupptökum sínum í Dyngjujökli (K). Síðan er
jökuljaðrinum fylgt til vesturs þar til komið er suður undir Gæsahnjúk (L) og
miðað við stöðu jökuls eins og hann var við gildistöku þjóðlendulaga 1. júlí
1998, sbr. 22. gr. þjóðll. Úr þeim
punkti er farið norður aftur í fyrstnefndan punkt í upptökum Krossár (A).
Þess í stað er þess krafist að viðurkennt verði að
merki milli þjóðlendu að sunnan og eignarlands Reykjahlíðar að norðan séu frá
skurðpunkti við þjóðlendulínu sunnan Bláfjalla (p.1) þaðan bein lína í
Bræðraklif (Bræðrafell) fyrir vestan Herðubreið (p.2) og þaðan beint austur í
Jökulsá (p.3) fyrir sunnan Herðubreiðartungu, sbr. framlagðan uppdrátt, og þar
með að enga þjóðlendu sé að finna innan réttra landamerkja Reykjahlíðar.
Þá er þess krafist að málskostnaðarákvörðun
nefndarinnar gagnvart stefnendum um að greiða þeim 2.200.000 krónur í
málskostnað verði felld úr gildi, og þess í stað dæmt að stefnda beri að greiða
stefnendum kr. 4.327.500 auk vsk. kr. 1.060.235 eða samtals kr. 5.387.737 í
málskostnað vegna lögmannsþjónustu auk kr. 2.599.120 vegna útlagðs kostnaðar
landeigenda sjálfra vegna vinnu þeirra við gagnasöfnun, rannsóknir, fundi auk
ferðakostnaðar, eða samtals kr. 7.986.857, vegna meðferðar málsins fyrir
óbyggðanefnd.
Varakrafa stefnenda er, verði
niðurstaða óbyggðanefndar staðfest, að viðurkennt verði að stefnendur eigi
einkarétt til beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og annarrar
nýtingar á auðlindum í jörðu, án endurgjalds, á því svæði sem úrskurðað var
þjóðlenda innan landamerkja Reykjahlíðar, þ.e. norðan sömu kröfulínu og í aðalkröfu
stefnenda greinir, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga, þótt landið
teljist þjóðlenda sunnan úrskurðarlínu óbyggðanefndar.
Stefnendur krefjast málskostnaðar úr
hendi stefnda líkt og málið væri eigi gjafsóknarmál, en með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis,
dagsettu 9. febrúar 2009, var þeim veitt gjafsókn.
Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum
stefnenda svo og málskostnaðar að skaðlausu, en til vara að aðilar beri sinn
kostnað af málinu.
Stefnendur eru þinglýstir eigendur
Reykjahlíðar í Skútustaðahreppi.
I.
1. Tildrög þessa máls eru þau, að
með bréfi, dagsettu 15. júní 2006, tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra þá
ákvörðun sína að taka til umfjöllunar landsvæði á austanverðu Norðurlandi, sbr.
8. gr., 11. gr. og 1. mgr. 10. gr. laga nr. 58, 1998, um þjóðlendur og ákvörðun
marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta.
Afmarkaðist svæðið nánar, að austan af meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum,
frá Jökulsárósi í Öxarfirði og að ármótum við Kreppu. Þaðan er Kreppu fylgt þar til komið er að
ármótum við Kverká og hinni síðarnefndu fylgt að upptökum í Brúarjökli. Þaðan er dregin lína til suðvesturs, til
skurðar við línu þá í Vatnajökli sem afmarkar svæðið til suðurs, þar er
hornmark. Framangreind afmörkun til
vesturs endar í Fjórðungskvísl. Að
sunnan fylgja mörkin miðjum farvegi Fjórðungskvíslar til austurs í punkt við
Nýjadal/Jökuldal. Þaðan eftir dalnum,
beina línu milli fimm punkta sem staðsettir eru í miðjum farvegi
Fjórðungskvíslar. Þaðan úr austasta
punkti í hæðarpunkt 1115 m. Þaðan í
Deili, hæð 1125 m, og áfram, inn á Vatnajökul, í Bárðarbungu, hæð 2009 m, þaðan
í Svínahnjúk eystri og loks í stefnu á miðja Breiðubungu, þar til kemur að
hornmarki við austurmörk. Að norðan
afmarkast svæðið af hafi.
Kröfulýsingar fjármálaráðherra fyrir
hönd stefnda, íslenska ríkisins, á umræddu landsvæði bárust 1. nóvember
2006. Óbyggðanefnd birti tilkynningu um
meðferð sína á svæðinu og útdrátt úr kröfu stefnda ásamt uppdrætti í
Lögbirtingablaðinu 10. nóvember 2006, en einnig í dagblöðum, sbr. ákvæði 2.
mgr. 10. gr. laga nr. 58, 1998. Í
tilkynningunni var m.a. skorað á þá, sem teldu til eignarréttinda á því
landsvæði sem félli innan kröfusvæðisins, þ.m.t. stefnendur, að lýsa kröfum
sínum fyrir óbyggðanefnd í síðasta lagi 12. febrúar 2007. Var sá frestur framlengdur og bárust síðustu
kröfulýsingar í júlí nefnt ár. Umræddu þjóðlendukröfusvæði
stefnda var skipt niður í fimm mál, þ. á m. mál nr. 1/2007 Mývatnsöræfi og
Ódáðahraun. Gefið var út yfirlit yfir
allar lýstar kröfur og þær færðar inn á uppdrátt. Þá fór fram lögboðin kynning og var frestur
til athugasemda veittur til 27. júlí 2007.
Engar athugasemdir bárust og þá ekki við fyrirtökur málsins þann 26.
apríl, 11. júní, 9. ágúst og 29. ágúst 2007.
Að lokinni aðalmeðferð hjá óbyggðanefnd 3.-5. september 2007, þar sem
m.a. var farið í vettvangsferð, var málið tekið til úrskurðar. Málsmeðferðin var endurupptekin 29. maí 2008,
en þá voru lögð fram ný gögn, en málið að því loknu tekið til úrskurðar á ný.
Hinn 6. júní 2008 kvað óbyggðanefnd
upp úrskurð sinn. Var það m.a.
niðurstaða nefndarinnar, að það landsvæði, sem lýst er í aðalkröfu í stefnu,
sem nefnt hefur verið Grafarlönd austari og Herðubreiðarlindir og landsvæði
innan kröfusvæðis Reykjahlíðar, þ.e. sá hluti Ódáðahrauns sem liggur sunnan
Bræðraklifs í Hafragjá og norðan Dyngjujökuls, væri þjóðlenda í skilningi 1.
gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998, auk Ódáðahrauns vestan Öskju
og á Trölladyngjusvæðinu, innan kröfusvæðis Skútustaðahrepps. Einnig var hafnað kröfum Grænavatns á nefndu
landsvæði, norðan Bræðraklifs í Hafragjá.
Þá taldi nefndin að sá hluti Vatnajökuls sem liggur innan kröfusvæðis
eigenda Reykjahlíðar væri þjóðlenda í skilningi fyrrgreindra ákvæða. Aftur á móti var það niðurstaða óbyggðanefndar
að fyrrnefnd Grafarlönd austari og Herðubreiðarlindir væru afréttareign
Reykjahlíðar, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga, og að sá hluti Ódáðahrauns
sem liggur sunnan nefnds Bræðraklifs og norðan Dyngjujökuls, innan kröfusvæðis
eigenda Reykjahlíðar, væri háður sérstökum eignarréttarlegum takmörkunum
samkvæmt lögum um náttúruvernd, nr. 44, 1999, sbr. náttúruminjaskrá og
auglýsingu nr. 194, 1978.
Samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar í
máli nr. 3/2007 var það niðurstaðan að landsvæði inn af austanverðum Bárðardal,
svonefndur Framdalaafréttur, væri þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. a-lið 7.
gr., laga nr. 58, 1998, en að það væri afréttareign þinglýstra eigenda
Einarsstaða og Jaðars í Reykjadal, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu
laga. Á sama hátt var það niðurstaða
óbyggðanefndar í nefndu máli að landsvæði norðan og austan landsvæðis, sem
nefnt er Selland og afréttarland Skútustaða í Skútustaðahreppi, væri þjóðlenda
og afréttur.
Útdráttur úr úrskurði óbyggðanefndar
var birtur í Lögbirtingablaðinu eins og mælt er fyrir um í 1. mgr. 18. gr. laga
nr. 58, 1998.
Stefnendur undu ekki niðurstöðu
óbyggðanefndar og leitast þeir við með málsókn sinni hér að fá henni hnekkt og
krefjast því ógildingar úrskurðarins að því er hið umþrætta landsvæði varðar.
Málið er höfðað innan þess frests,
sem veittur er í 19. gr. laga nr. 58, 1998 til þess að bera úrskurðinn undir
dómstóla, en fjármálaráðherra er í fyrirsvari fyrir stefnda, íslenska ríkið,
skv. 11. gr. laganna.
Við meðferð málsins fyrir dómi var
tvívegis farið á vettvang. Þann 27.
ágúst 2009 var m.a. farið um landsvæði vestan Jökulsár, um Grjót, við Miðfell
og Fremstafell, en þaðan um landsvæði í nágrenni Veggjafells og að Hafragjá norðan
við Gjáfjöll í Herðubreiðarfjallgarði.
Þann 27. ágúst 2010 var m.a. farið um landsvæði vestan Jökulsár og um Grafarlönd
austari, Herðubreiðarlindir og að Gljúfrasmið, en síðan suðvestur með
Herðubreið, um Flötudyngju, og að Bræðrafelli sunnan Kollóttudyngju.
2. Í úrskurði
óbyggðanefndar, í máli nr. 1/2007, er samkvæmt framangreindu, m.a. kveðið á um
eignarréttarlega stöðu fyrrgreindra landsvæða í Ódáðahrauni og á
Mývatnsöræfum. Verður hér á eftir gerð
grein fyrir helstu atriðum úrskurðarins eins og nauðsynlegt er til úrlausnar
málsins.
Úrskurðurinn skiptist í sjö kafla og er 196 blaðsíður. Í fyrstu köflunum er lýst málsmeðferð fyrir
óbyggðanefnd, kröfugerð og gagnaöflun aðila svo og þeim sjónarmiðum sem þeir
byggja á. Í síðari köflum úrskurðarins
er lýst landnámi, sveitarmörkum, afnotum og sögu einstakra jarða. Þá er gerð grein fyrir niðurstöðum, en að
lokum eru úrskurðarorð. Með úrskurðinum
fylgir sérstakur uppfærður viðauki þar sem lýst er almennum niðurstöðum
óbyggðanefndar, en þær eru m.a. ítarlega raktar í dómi Hæstaréttar í máli nr.
48/2004, en einnig í síðari dómum réttarins á þessu réttarsviði.
3. Í úrskurði
óbyggðanefndar og öðrum framlögðum skjölum, m.a. þeim sem Þjóðskjalasafn tók
saman, segir frá því að í Landnámabók segi að Þorsteinn sonur Sigmundar
Gnúpa-Bárðarsonar hafi búið fyrst að Mývatni, að Þorkell hinn hávi hafi komið
ungur til Íslands og byggt að Grænavatni er gengur að Mývatni og að Geiri sem
kom af Noregi hafi fyrstur byggt á Geirastöðum í Mývatnssveit.
Í úrskurðinum er landi norðan, austan
og sunnan Mývatns, á Mývatnsöræfum og í Ódáðahrauni lýst að nokkru, en þar
segir m.a.:
„Landsvæði það sem hér um ræðir er mjög
víðfeðmt og hefur leguna norður suður.
Nyrsti hluti þess er fjalllendur og liggur í yfir 400 m hæð. Nokkuð er
um hóla, hæðir og fjöll og ber helst að nefna Gæsafjöll (882 m) sem eru mikil um
sig og liggja norðvestast á svæðinu. Austan þeirra liggja Hágöng (795 m). Krafla (818 m) liggur suðvestan Háganga og
Jörundur (811 m) er suðaustan Kröflu.
Eilífsvötn (354 m) liggja nyrst á svæðinu. Austan til á norðurhlutanum
er land hallalítið.
Sunnan þjóðvegar nr. 1 liggur land í
yfir 500 m hæð og er víðfeðmt og hallalítið með fjölda fjalla og stapa sem rísa
upp úr Ódáðahrauni. Nyrst ber þar að
nefna Skógamannafjöll (681-599 m) og vestan þeirra liggur Búrfell (953
m), rismikill stapi. Þar suðvestan af
liggur Heilagsdalsfjall (904 m). Nokkru
sunnan þessara fjalla liggja rismiklar dyngjur, fell og fjöll um stórbrotið
svæði. Ber þar að nefna
Herðubreiðarfjöll (1094), Kollóttudyngju (1180 m), Herðubreið (1682 m), Herðubreiðartögl
(1070 m) og Upptyppinga (927-1084 m).
Vestan Upptyppinga liggur eldfjallakerfi Dyngjufjalla (1510 m) með Öskju
og Öskjuvatni sem er 11 km² að stærð.
Landsvæðið er að mestu gróðursnautt
en þar er mikið rof. Helstu gróðursvæðin
eru í Grafarlöndum og Herðubreiðarlindum sem liggja á vesturbökkum Jökulsár á
Fjöllum. Land mætir jökli í um 800 m hæð
upp af Holuhrauni. Frá Gæsafjöllum suður
í jökul við Holuhraun eru um 106 km, og úr Herðubreiðarlindum til vesturs í
Víti, norðan Öskjuvatns, eru tæpir 29 km, mælt í beinni loftlínu.“
Í
úrskurðinum segir nánar um gróðurfarið að talið sé að við upphaf landnáms hafi
gróðurþekja á afréttum suður af Mývatni, svo sem á Íslandi í heild, verið mun meiri
að víðáttu og grósku en nú er.
4. Um sögu
einstakra jarða og landsvæða austan og sunnan Mývatns vísa aðilar í
málatilbúnaði sínum m.a. til samantektarkafla í úrskurði óbyggðanefndar, en
einnig til þeirra fjölmörgu gagna og heimilda sem lögð voru fram við meðferð
málsins hjá óbyggðanefnd og síðar fyrir dómi.
Eru þar á meðal vitnisburðir og dómar frá 16. öld, jarðamöt, lögfestur,
máldagar, vísitasíubækur biskupa og skjalasöfn prófasta, Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712, afréttarskrá fyrir Skútustaðahrepp frá
1878, landamerkjabréf Reykjahlíðar frá 1891 og Grænavatns frá 1921. Einnig hafa aðilar lagt fram fjölmörg rit um
nefnt landsvæði. Eru þar á meðal Ásverjasaga,
rit Ferðafélags Íslands, gögn sem Þjóðskjalasafn Íslands hefur tekið saman,
Göngur og réttir eftir Braga Sigurjónsson og bókaflokkur Ólafs Jónssonar um
Ódáðahraun. Auk þess hafa verið lagðir
fram kaflar úr fræðiritum og ferðabókum eftir náttúrufræðinga, þar á meðal
Þorvald Thoroddsen, Pálma Hannesson og Orra Vésteinsson.
Samkvæmt
nefndum gögnum er jarðarinnar Reykjahlíðar getið í máldögum Auðunar rauða frá
1318. Segir þar að Reykjahlíðarkirkja eigi
hálft heimaland með öllum gögnum og gæðum.
Hið sama segir í máldögum Péturs Nikulássonar frá 1394. Samkvæmt heimildum komst Reykjahlíð í byrjun
16. aldar í eigu svonefndra Ásverja frá Kelduhverfi, en upp frá því var farið
að safna vitnisburðum um réttindi jarðarinnar austan og sunnan Mývatns, þ. á m.
á Mývatnsöræfum, og dæma um það dóma.
Virðist tilefnið hafa verið deilur um námuréttindi, þ. á m. í svonefndum
Fremri-Námum við fjallið Ketil, austan Heilagsdals, Heilagsdalsfjalls og
Bláfjalls (1222 m).
Í
vitnisburði Jóns Magnússonar frá 26. september 1505 um landareign Reykjahlíðar,
en hann er sagður hafa verið heimilisfastur í Þingeyjarsýslu, þ. á m. við
Mývatn, í 60 ár, segir m.a.: „ad þeir dandimenn
sem att hafa jordina reikiahlijd er liggur vid myvatnn hafa haft og halldid og
sier eignad med jordunni og kirkiunni i reykiahlijd auræfi oll atolulaust fyrir
austann fiallgarda þa sem næsta liggia vid myvatn fyrir austann vatnid ad jokulsä
og omerkinga alla millum Jlifsvatna og brædraklifs fyrir vtann herddibreid.
hefi eg og heyrt mier marga skilvijsa elldre menn so seigia. ad þessi landareignn
hafi fylgt jordunni reykiahlijd langt fyrir mijna daga. so sagdi mier minn fader
ad hann hefdi hier skilrikji thil lesid vmm fyrr sagda landareign. og þeir hefdi
þessa landareign haft og halldit sem reikiahlijd hefdi att vmm hans daga. ... sagdi
hann þetta jtolulaust verid hafa vtann þær kaplagongur sem bref og mäldagar thil
seigia er aa melana hefur haftt verid.“
Í
vitnisburði Þórólfs Hranasonar frá 6. maí 1506 um landareign Reykjahlíðar, en
hann er sagður hafa verið heimilisfastur í Þingeyjarþingi í meira en 50 vetur,
segir að hann hafi: „full sannindi, að
þeir sem átt hafa jörðina Reykjahlíð hafa haft og halldid og sier eignnad j
allann þennann tijma auræfi þau oll er liggia fyrir austann myuatn ad Jokulsaa og
alla omerkinga a milli Jlifsvatna og brædrakliffs er liggur sudur a auræffumm.“ Þórólfur
bætir því við að nefnda jarðeign hafi hann heyrt skilríka menn sér eldri segja
að hafi verið eign Reykjahlíðar langt fyrir sinn aldur átölulaust fyrir utan beitarítölur
á melana, sem skilríki séu fyrir.
Er
framangreindar vitnaskýrslur voru gefnar var eigandi Reykjahlíðar Þorsteinn Finnbogason
sýslumaður, en faðir hans Finnbogi Jónsson, sem þá var lögmaður, gaf einnig
vitnisburð um landareign jarðarinnar, ásamt Magnúsi Þorkelssyni og Gamla
Þorsteinssyni, hinn 8. maí 1506. Voru
skýrslur þeirra efnislega samhljóða vitnisburðum Þórólfs og Jóns. Liggur fyrir að í beinu framhaldi af
vitnaleiðslum þessum útnefndi nefndur Finnbogi lögmaður sex manna dóm til að
skoða, rannsaka og leggja á dóm um bréf, prófa vitni og skilríki, sem Þorsteinn
Finnbogason hafði lagt fram, og um það: „huort
hann skylldi at laugum hallda mega med jordinni Reykiahlid oll auræfi þau er liggia
fyrir austann myvatnn og hann reiknade greindre jordu hefdi at fornnu fylt.“ Var
í kjölfarið lagður fram vitnisburður fimm góðra manna, sem lengi höfðu verið
heimilisfastir í héraðinu, um að þeir vissu fyrir full sannindi, að þeir, sem
átt hefðu Reykjahlíð, hefðu haft og haldið og sér eignað meir en 40 vetur,
átölulaust allan þann tíma, öræfi fyrir austan Mývatn að Jökulsá og alla
ómerkinga í milli Eilífsvatna og Bræðraklifs suður á öræfum. Þetta hefðu skilríkir menn þeim eldri
sagt. Þess er og getið að tveir „skilríkir
menn sóru með fullum bókareiði, að þessi öræfi og landamerki hefðu verið haldin
átölulaus eign Reykjahlíðar meir en 60 vetur: ,,so onguann vissu þeir sier kalla annann nie akiæru veita j millum Jokulsáá
og fiallgardz þess er geingur næst fyrir austan myuatnn og ei nemur bufiar haga
med omerkingum fra Jlifsvottnum og thil brædraklijfs fyrir vtann herdibreid.
soru þeir og ad þeir hefdi heyrtt marga skilrijka menn so seigia sier ellre ad
þessi landareign hefdi fylgt jordunni reikiahlijd langt fyrir þeirra daga jtolulaust.
vtann þær kaplagaungur sem breff og maaldagar thil seigia er a melana hefur
haft verid.“
Samkvæmt
gögnum dæmdi fyrrnefndur sex manna dómur Finnboga lögmanns þann 17. maí 1506
Reykjahlíð til fullrar eignar öræfi öll fyrir austan Mývatn: „med þeirra ollumm Endimaurkum sem þar hafa
vitni vmm borit og eidar vmm geingid og hier i dominum standa“. Þann
23. maí sama ár samþykkti og staðfesti Finnbogi lögmaður sexmannadóminn um
Reykjahlíð, en sagði jafnframt Þorstein son sinn: „... eiga og att hafa og logliga hallda meiga med jordunni reikiahlijd alla
fyrskrifada jardar eignn og hier fyrir greinir ad ollum oræfum thil greindumm þeim
er liggia j millum Jokulsar og bufiarhaga þeim er liggia austur fra þeim jordum
er vid myuatn standa. og sionhending fyrir austann alla bufiarhaga fyrrnefnda sudur
i oræfi so langt sem vatzfoll deilast og votn ad draga. eptir þui sem logbok
utuijssar vtann þad synist med mäldogum og loglegum vitnum sem i dominum greinir
ad nauckrer eigi hier vti þær jtolur eda itok sem logbok skipar j mot riettumm
hefdarvitnum eiga ad koma epter logumm.“
Samkvæmt
skjölum var Reykjahlíðarjörðin þann 30. september 1548 virt á þrjátíu hundruð
er hún var lögð með öðrum jörðum til kvonarmundar. Liggur og fyrir að árið 1555 fékk Ólafur
Hjaltason biskup Nikulási Þorsteinssyni kirkjuhluta Reykjahlíðar til eignar, en
hann var þá virtur á þrjátíu hundruð.
Samkvæmt jarðamati 1565 var Grænavatnsjörðin virt á þrjátíu hundruð í
fjórðungsgjöf í kaupmála.
Eins
og áður sagði var í byrjun 16. aldar nokkur ágreiningur millum Reykjahlíðar- og
Grænavatnsjarðareiganda um landsvæði austan og sunnan Fjallgarða við Mývatn, og
þá ekki síst um Fremri-Náma (Fremrinámur).
Í málatilbúnaði aðila segir m.a. frá því að 26. maí 1506 hafi
fyrrnefndur Finnbogi Jónsson lögmaður útnefnt sex manna dóm vegna kæru sonar
hans Þorsteins sýslumanns á hendur Magnúsi Pálssyni á Grænavatni vegna ætlaðs
óheimils graftar á landi og jörð í Reykjahlíð og brottnáms brennisteins. Var Magnús dæmdur skyldugur til að vinna eið
að því að hann hefði hvorki grafið jörð Þorsteins eða flutt þaðan brennistein,
en ella skyldi hann greiða sekt og afhenda aftur jafnmikinn brennistein og hann
hafði burt flutt, nema þá að hann særi bókareið að því, að hann hygði tökuna
sér heimila að lögum. Þá segir frá því í
heimildum að þann 6. júní 1553 hafi Nikulás, sonur Þorsteins Finnbogasonar í
Reykjahlíð, fengið bróður sínum Vigfúsi brennistein í Fremrinámum, heima í Hlíðarnámum
og í Kröflu til ævilangrar eignar. Þá er
þess getið í gögnum að nefndur Þorsteinn hafi gefið séra Birni Gíslasyni
brennistein í Fremrinámum í sína lífsdaga þann 23. ágúst 1553.
Samkvæmt
gögnum var ágreiningur um nefnt landsvæði austan og sunnan Mývatns viðvarandi
um langt skeið. Var af því tilefni efnt
til vitnaleiðslna og málaferla á árunum 1562, 1565 og 1596, en einnig 1675,
1766 og 1830. Virðist málatilbúnaður
jarðeigenda Grænavatns hafa byggst á því að þeir ættu eignarrétt á landsvæði austan
fyrrnefndra fjallgarða við Mývatn og allt að Hafragjá og austur undir
Herðubreið og þar með Heilagsdal og Fremri-Náma. Af þessu tilefni gaf Kolbeinn Arngrímsson á
Grænavatni skýrslu fyrir dómi þann 2. maí 1562, en þar lýsti hann framgöngu Reykjahlíðarfeðga,
Þorsteins Finnbogasonar og sona hans, Vigfúsar og Nikulásar, fyrr á öldinni,
m.a. varðandi landsréttindi í Fremrinámum, en jafnframt andmælti hann í skýrslu
sinni staðhæfingum þeirra feðga um að þeir væru eigendur ómerkinga fyrir austan
Fjallgarða, milli Eilífsvatna og Bræðraklifs.
Var eftirfarandi skráð um vitnisburð Kolbeins:
„Yferlysti hann fyrir oss at hann hefdi Grænavatn
optsinis logfest medan Þorsteirn lifdi og þar med fremre nama. og hefdi hann og
hans syner haft samt vijsvitandi. Opt sagdist
hann laga bedist hafa a fremre namum og annari landareign Grænavatz af Ara
Jonssyni logmanni og eigi feingid hafa. Sagdi
hann Þorsteirn Fimbogason hefdi stefnt Magnusi Palssyni omaga fiar sins fyrir
Brennisteininn j fremre namum. hier med sagdi hann ad lyst hefdi fyrer sier Jon
liotur Magnusson og Halldor Sigmundsson þeir sem vm oræfin soru. at þeir hefdo alldre annat suarit. enn þad
Hlijdar kyrkiu hefdi verid eignader aller omerkingar fyrer austan fiallgarda j mille
Jlijfsvatna og Brædraklifs. þeir sem mædur helgudu sier eij. enn eij vissu þeir huort kirkian ætti edur
eij.“
Sama
dag og Kolbeinn gaf vitnisburð sinn seldi hann Grænavatnsjörðina, og af því
tilefni lýsti hann suður- og austurlandamerkjum jarðarinnar þannig:
„þadan austur i gard þann er skilur lond i
milli Briamsnes og Grænavatz: og ur þeir gardi austur í sýdri Burfellskord. þadan
og austur í Hafragia. rædur þa giain og fram at Brædraklife og þadan sudaustur
únder Herdibreid og allan Heilagsdal.
Rett vr Herdibreid og vestur i Sudurarbotna. Rædur Sudurá í Liosbleiksbýttu. þar með alla Kieralæki
ofan ad Storafossi. og allt land jtolulaust fyrir austan Kraka og vt i motz vid
fýr greind landamerki. er fyrer vtan og aústan ofan ganga í Kraka. fra skildú
eingiataki við Langhollt. og Balldursheimi hefur til heýrt. og þriggja kúa fodri
fra Hrakstrond i Grænauatz eing. Sagði
hann Grænauatn eiga gielldfiarrekstur a Hlidar auræfi.“
Samkvæmt
gögnum tilkvaddi Magnús Jónsson, sýslumaður á Barðaströnd, þann 6. maí 1562 sjöttardóm,
sem kvað á um gildi lýsts kaupbréfs Kolbeins Arngrímssonar á Grænavatni. Segir í þeim dómi að dómsmenn hafi talið
merki jarðarinnar rétt, en þeim er m.a. þannig lýst:
„...
enn landamerke räda austur ur Grenalækiaröse.
og i gröf þä. sem geingur austur effter hraunum þeim. sem liggia fyrer sunnann Gard.
og þadann i gard þann sem geingur riettsynis ut i vogsbotninn hiä
Grenavatnsnauste. þadann og austur I gard þann. sem skilur land mille
Briamsness og Grenavatns. þadann riettsynis ür þeim garde og ustur i Burfellsskòrd
hin sidre. þadann og austur i Hafragiä. rædur þä. giäinn og framm ad Brædraklife.
og þadann og austur under Herdebreid. og allann Heilagsdal. riett ur Herdebreid
til vesturs. og so üt I Sudurärbotna. rædur þä Sudurä. i Liosbleiksbittu. þar
med alla Kieralæke ofann ad Störafosse. og allt land jtòlulaust. fyrir austann
Kräkälæke. og ütj möts vid fyrgreind landamerke. Enn fyrer utann og austann. ofann
i Kräkaa ... þar med Grenavatn ætte gielldfiärrekstur ä Hlijdar òræf.“
Samkvæmt
gögnum var þann 30. ágúst 1562 gefinn vitnisburður um að fyrrnefndur Kolbeinn
Arngrímsson hefði kvittað Magnúsi Jónssyni sýslumanni fyrir andvirði Grænavatns
og handfest honum þann eið að sverja nær Magnús vildi, að hann: „vissi ei betur en að Grænavatn ætti alla þá
landareign, ummerki og ítölur sem Kolbeinn hefði til greint, einkað og ánafnað
Magnúsi og stóð í þeirra kaupbréfi. Einnig að Kolbeinn hefði lýst, að Þorsteinn
Finnbogason hefði með engum lögum sótt af sér Fremrináma. Ungum og nær ómaga
hefðu gamlir menn sagt honum, að Kolbeinn Þorgrímsson, afi hans, hefði haft,
haldið og sér eignað og jörðinni Grænavatni alla Fremrináma og enginn talað upp
á nema Þorsteinn Finnbogason. Kolbeinn Þorgrímsson hefði flutt brennistein úr
Fremrinámum til Straums og Flateyjar. Nefndir tveir menn sem hefðu boðið
Finnboga lögmanni að sverja þess eið en eigi fengið.“
Samkvæmt
gögnum seldu Reykjahlíðarbræður, Nikulás og Vigfús Þorsteinssynir, Danakonungi
árið 1563 allar námur og brennisteinsfjöll í löndum þeirra.
Í
Skinnastaðaártíðarskrá er máldagi Hlíðarkirkju (Reykjahlíðarkirkju) frá árinu
1573. Er þar lýst landamerkjum
Reykjahlíðar og segir þar um m.a.:
„Lanndar(!)merki J austan verdan SeliaDal og
suo langt vt J mo sem Ilijfs fiall kemur fram vndan gasa Dals fiollum oc suo þadann
j Llijfs fiall/ og harfra(!)gil sem er Austur vid Jokuls a/ Enn hid fremra J þa
fiall garda Sem næstir eru fyri austan Myvatn
og eckj snertir bufiar h [h: útstrikað]-ägaungu/ oc suo Lanngt fram J oræfi sem
vatnzfoll Deilast Og alla Omerkinga Milli
Jlijfs vatna og Brædra Klijfs/ Gelldfiar og Lamba Rekstur främm ä fioll J Einarstadakirkiu
Jtok/ milli voga oc hlijdar Landamerki vr ytre Smara lag oc suijna vogur/ vogar
eiga lútent wt vndir þreyngsl skilur þar landa merki hlijdar og voga.“
Í máldagabók Guðbrands biskups
Þorlákssonar 1590 til 1616 er frásögn af því að biskup hafi tekið aftur
áðurnefnda gjöf Ólafs biskups Hjaltasonar frá 1555 á kirkjuhluta Reykjahlíðar
til Nikulásar Þorsteinssonar og er í framhaldi af því staðhæft að kirkjan eigi
hálft heimaland jarðarinnar en einnig hálfan brennistein. Þá er haft eftir presti árið 1725 að kirkjan
í Reykjahlíð eigi Austurfjöll fyrir austan Mývatn. Þessi landsréttindi Reykjahlíðarkirkju eru
áréttuð í reikningum kirkna í Þingeyjarprófastsdæmi árið 1723, en einnig í prófastvísitasíum
frá árunum 1727, 1735, 1748, 1750 og 1760.
Í vísitasíu Reykjahlíðarkirkju árið 1828 eru nefnd landsréttindi enn
ítrekuð, en auk þess eru þá taldar upp ýmsar aðrar eignir kirkjunnar og
tilgreind landamerki gagnvart nágrannajörðum.
Segir í vísitasíunni þar um m.a.:
„Landa merke í Austannverdan Seljadal ogso Lángt
úti mó, sem Ilífsfiall kemur fram undan Gásardals fiöllum ogso þadan i Ilifsfiall
og Hafragil sem er austur vid Jokuls á enn hid fremra i þá fjallgarda sem næstir
eru fyrer austann Mijvatn og ecke snertir búfiárgaungu, ogso lángt fram Öræfi
sem Vatnsföll deilast, og alla ómerkínga á millum Ilifsfialla [leiðrétt úr, Islifsfialla]
og brædraklifs, Géldfiár og Lambarekstur framm á Fjöll i Einarstada Itök. I
milli Voga og Hlídar eru landamerki: ytri Smára Lá og Svínavogur. Vogar eiga Lútent
út under Þreingsl, skylur þar landamerke Hlídar og Voga.“
Samkvæmt
gögnum var þann 28. febrúar 1675, að beiðni Björns Gíslasonar frá Skarði á Skarðsströnd,
skráður vitnisburður Jóns Þórðarsonar um landamerki Grænavatns. Í vætti Jóns er suður- og austurmerki jarðarinnar
þannig lýst:
„...
þadann Austur J þann gard, sem skilur
Land millumm Grænavatnz og Briánzness, þadann riettsÿniss vr þeim garde Austur
j Búrfellz Skörd, þadann Austur J Hafragiá, Rædur So hin Sama giá framm ad Brædrakliffe,
og allt Austur vnder Herdebreÿd. á mótz vid KÿrkiunnarLand J Reikiahlÿd Sem þar
mæter Grænavatnz Lande ad vtanverdu, ur Herdebreid og Austur J Jökulzá á Öræffumm.
Jtem á Grænavatn [a]llan Heilax dal og Fremre Náma (Grænavatnz Náma) alla. Sem Jnnefelas[t]
[J] greÿndu takmarke. Vr Herdebreid riett Siónhendÿng til [ólæsilegt vegna
skemmdar: vesturs?], og So J Sudurárbotna, Ráda þadann L[an]damerke Sudur J Liósbleÿkz
B[y]ttu, Sem eg higg nu neffnest Skinnhúfutiörn þar med alla Kieralæke og offan
ad Stórafosse á mótz vid Stórutúngu Land J Bárdardal ad vestann.“
Fyrir
liggur að á 18. og 19. öldinni voru margsinnis lesnar upp lögfestur á
manntalsþingum um landamerki nefndra jarða, Grænavatns og Reykjahlíðar. Þannig segir í lögfestu Einars Jónssonar frá
5. júní 1758 um leigujörð hans Reykjahlíð:
„Reykjahlídar Landamerki lögfesti eg i austanverdann
Seljadal, og solángt úti mó, sem Ilýfs fiall kémur framm undan Gásadalsfjöllum,
þadan I Ilýfs fiall og Hafragil sem er austr vid Jökulsá; en hid fremra
Lögfesti eg Reykjahlídar Landeign í þá fiallgarda sem næstir eru fyrir austan Mývötn,
en ecki snerta búfiárgaungu, og solángt frammí Öræfi sem vatnsföll deilast.“
Í
lögfestu Brynjólfs Sigurðssonar, sýslumanns í Árnessýslu, hinn 21. júlí 1776
segir um merki Grænavatns:
„...
ur þeim Garde austur J Burfells Skörd hin
Sydre, þadann og austur J Hafra-gia, sem Merkium rædur framm ad Brædraklife, þadann
austur under Herdebreid, og allann Heilagsdal riettur Herdebreid til Vesturs,
og so uti Sudurár-botna, rædur þá Sudurá J LiosBleiks-bittu, þar med alla Kiera-læke
ofann ad Stora-Fosse, og allt Land Jtölulaust fyrer austann Krákaá-læke ...“
Þá
lögfesti Jón Þórðarson þann 17. maí 1830 ábúðarjörð sína Grænavatn með svofelldum
austur- og suðurmerkjum:
„Logfesti eg ad austanverdu vid vatnid uti
gröf þá, sem liggur i Hrauninu fyrir sunnann Gard, og nú er grasivaxinn laut: Þadann
réttsÿnis austur i sokallad Sidrajardfall á Flataskógarrönd þadann beint i Burfells-skördinn
sidre, þadann austur i Hafragia, rædur þá giainn fram ad Brædraklifi, þadann
austurunder Herdabreid, þadann til vesturs og i Sudurárbotna rædur þá Sudurá alt
[alt: tvítekið] i móts vid sokallada Skinnhufu-tiörn, þadann beina stefnu til nordurs
i sokalladann Alptakíl hvar Vatnsrennur og lækir allir af hvörjum Kráká er tilordinn,
eru mestanpart samankomni:“
Í
jarðamati frá 1804 segir að hálf Reykjahlíðarjörðin tilheyri Reykjahlíðarkirkju
en hinn helmingurinn ábúendum. Jörðin er
sögð fjörutíu hundruð. Árstekjur af fjallagrasatínslu
eru sagðir tveir ríkisdalir og 48 shillingar, en tveir ríkisdalir fyrir
hestagöngu. Tiltekið er að jörðinni
fylgi kjarrskógur til eigin nota. Þá
segir í jarðamati 1849-1850 um jörðina: „Reykjahlíð
½ Kyrkjueign og ½ Bondaeign, híngað til talin 40 hndr. ... Kostir jarðarinnar
eru: mikið fjallaland til hestagaungu sumar og vetur, hagarymi, landkostir til
málnytu fyrir fé og kyr i betra lagi, mörland i besta lagi hér i hreppi og góð
og áreiðanleg vetrarbeit fyrir fjenað i heimahögum og hross i selhögum og á
áðurnefndum fjöllum; ...hjer er og dálítil grasatekja ...“
Í
óársettri lýsingu Skútustaðaþinga, sem talin er frá 1840, er svofelld lýsing á Reykjahlíðarjörðinni:
Reykjahlíð, fjörutíu hundruð, norðaustan
við vatnið, geysilandvíð jörð, en sára heyskaparlítil og einkum örðug. Í sömu lýsingu segir um Grænavatn: Jörðin Grænavatn, þrjátíu hundruð, landlítil
heima um sig en hefur það æði mikið í fjarlægð.
Samkvæmt
samningi sem undirritaður var 14. ágúst 1899 leigði Jón Einarsson, eigandi
Reykjahlíðar, alla fossa í landareigninni.
Fossaréttindin voru afsöluð Einari Benediktssyni árið 1907 og enn síðar,
árið 1909, hlutafélaginu „Gigant“.
Landamerkjabréf
fyrir Reykjahlíð var útbúið 8. apríl 1891.
Var það þinglesið 29. maí sama ár, en í bréfinu segir:
„Að sunnan móti Vogum
ræður fyrst Svínavogur og Kálfstjörn, þá Smáralág er Reykjahlíð á hálfa. Þaðan bein lína austur í Námakollu hina
syðri; þaðan beint í þrengsli við Skessuhala, þrýtur þar Vogaland að
austan. Fyrir sunnan Vogaland ráða
fjallgarðar þeir til suðurs, er næstir liggja Mývatnssveit og frá þeim bein
stefna suður í Bræðraklyf vestur af Herðibreið.
Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna austur í Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu.
Að austan ræður Jökulsá
alla leið norður að Dettifossi.
Að norðan móti Svínadals- og Áslandi
í Kelduhverfi, ræður bein stefna frá Dettifossi í Eilífshnjúk; þaðan bein
stefna yfir Hrútafjöll og Gjástykki móti Þeystarreykjalandi, vestur í mó, þar
til Bóndhóll er genginn í hásuður og Eilífshnjúkur ber rjett norður undan
Gæsafjöllum. Frá merki þessu ræður bein
stefna í Bóndhól, sem er beint vestur af Gæsadalsfjöllum og þaðan móti
Grímsstaðalandi bein lína í Þverdalsbyrgi, þaðan yfir há Skjólbrekku í
merkivörðu austast á Flatskalla, þaðan beina stefnu í Kvæk, sem er grashvammur
við vatnið, er gengur inní hraunið vestarlega, milli Grímsstaða og
Reykjahlíðar. Þá ræður Mývatn suður að Svínavog.
Fyrir vestan vatn á Reykjahlíð, Hrauneyrarland innan þessara ummerkja: Að norðan og vestan móti Grímsstöðum og Ytri
- Neslöndum, ræður fyrst Fretvogur, frá botni hans bein stefna yfir Merkitjörn í
Miðkíl er hálfur fylgir Reykjahlíð, þaðan í Tóukíl og eptir honum miðjum suður
að Tóukílsgarði; ræður garður sá merkjum móti Syðri-Neslöndum, austur í Mývatn.
Ennfremur fylgja Reykjahlíð eyjar, hólmar og sker í Mývatni sem hjer segir (Reykjahlíð á ítök í annara manna lönd þau
[þau, ofan línu] er hjer segir
geldfjár og lambarekstur í Einarsstaðakirkjuland á framfjöllum. Ennfremur á Reykjahlíð alla ómerkinga er koma
fyrir í afrjettarlandi jarðarinnar.)“
Þáverandi eigandi og ábúandi Reykjahlíðar ritaði undir
bréfið, en það var einnig áritað um samþykki af hálfu eigenda og umboðsmanna
Áss og Svínadals, Þeistareykjalands, Ytri- og Syðri-Neslanda, Grímsstaða og
Voga. Á spássíunni við yfirstrikaða
textann er ritað að ítakinu hafi ekki verið lýst samkvæmt áskorun 20. maí 1953
og sé því niður fallið. J. Skaptason
sýslumaður ritar þar undir.
Í fasteignamati 1916-1918 segir um Reykjahlíðarjörðina:
„Búfjárhagar: Landið er geysimikið að víðáttu og mjög
kjarngott. Sauðfjárbeit hrossa mjög góð
sumar og vetur, ... Fjárgeymsla erfið vetur og sumar. ... Jörðin á víðlenda
afrétt á Mývatnsfjöllum, vestan Jökulsár.
Í hana tekið margt sauðfé á sumrum og hross til göngu á vetrum. Ganga hross þar marga vetur af án gjafar. ...
¼ hluti Dettifoss tilheyrir jörðinni, er sá hluti leigður fyrir 212 kr.
árgjald. ... Andavarp í eyjum og hólmum í Mývatni og gæsavarp í Grafarlöndum,
skammt frá Herðibreið. Eggjatekjan talin gefa 50 kr. árstekjur. ... Jörðin á
upprekstur fyrir geldfé og lömb í Einarsstaðakirkjulandi í Framdölum, en
Einarsstaðir 8 hrossa göngu í Mývatnsfjöllum.
Í nefndu mati segir einnig:
,,Undirmatsnefndin virðist eigi hafa tekið nándar nærri nægilegt tillit
til tekna þeirra sem jörðin [Reykjahlíð] hefir af Dettifossi og afrétti, enda
mun hin síðarnefnda tekjugrein hafa hækkað síðan matið var gert. Samþykkt:
Jörðin sjálf færist upp um 1500 Krónur.“
Í ritinu Byggðir Suður-Þingeyinga er frásögn Jóns
Sigurðssonar frá Ysta-Felli um afbýli í landi Reykjahlíðar. Nefnir Jón m.a. býlið Fagranes á milli
Reykjahlíðar og Grímsstaða, býlið Hlíðarhaga á milli Reykjahlíðar og Svínadals
og loks býlið Austursel, en það er sagt hafa staðið nærri þjóðvegi þeim sem nú
er, beint suður af Jörundi og hafi það verið í byggð frá 1729 til 1874/7. Í bókaflokki Ólafs Jónssonar um Ódáðahraun
segir að í Búrfellshraunum, austan við Námaskarð, hafi eitt sinn verið
beitarhús frá Reykjahlíð. Þá hafi býli
verið við rætur Dalsfjalls, en þar við sé Dalsrétt, sem verið hafi skilarétt
fyrir Austurfjöll til ársins 1880.
Í úrskurði óbyggðanefndar segir að heimildir bendi ekki til
annars en að samfelld búseta hafi verið í Reykjahlíð frá því að jarðarinnar er
fyrst getið. Þá segir að í afsals- og
veðmálabókum komi fram að eftir gerð landamerkjabréfsins 1881 hafi jörðin
framselst með hefðbundnum hætti og verið veðsett.
Árið 1974 voru Herðubreið og Herðubreiðarlindir friðlýstar,
sbr. auglýsingu nr. 272/1974. Í
yfirlýsingu vegna friðlýsingarinnar segir að eigendur Reykjahlíðar hafi ekki
haft uppi athugasemdir vegna hennar.
Einnig kemur fram í gögnum að vegna
friðlýsingar Öskju sem náttúruvættis árið 1977 hafi tillögur þar um
verið bornar undir eigendur Reykjahlíðar, sem „hugsanlegra rétthafa“, sbr. 30.
gr. þágildandi náttúruverndarlaga.
Skálar hafa verið byggðir í Herðubreiðarlindum, bæði fyrir
ferðamenn og landverði, en auk þess hafa verið gerðir skálar í Dreka austan í
Dyngjufjöllum, í Bræðrafelli sunnan í Kollóttudyngju, í Heilagsdal og í
Dyngjufelli í Dyngjufjalladal. Flestir skálarnir eru í eigu Ferðafélags
Akureyrar.
Landamerkjabréf fyrir Grænavatnsjörðina var útbúið 20. maí
1921 og þinglesið sama ár. Austur- og
suðurmörkum jarðarinnar er lýst þannig í bréfinu:
„Að austan ræður
fjallgarðurinn merkjum suður og svo Bláfjall.
Úr suðaustur horni Bláfjalls liggur merkjalínan í hásuður þar til Suðurárbotnar
efri eru í vestri. Að sunnan eru merkin
frá nefndum punkti beint vestur í austustu upptök Suðurár. Ræður þá Suðurá merkjum vestur gegnt Skinnhúfutjörn.
Að vestan eru merkin úr Suðurá bein lína um miðja Skinnhúfutjörn í upptök
lækjar þess, er rennur eftir Svartagili norður um Sandana vestur af Austurlækjum
og fellur í þá að vestan mjög nærri því, er Norðurlækur sameinast þeim að
austan; ráða þá lækirnir merkjum í Kráká, en Kráká skilur land Grænavatns frá
löndum Skútustaða, Krákárbakka og Baldursheims alla leið norður þar til
suðaustur ræturnar á fjallinu Jörundi bera yfir miðjan bæinn á Grænavatni. Ræður þá sú lína merkjum norðaustur frá ánni
í línu, dregna beint úr austasta gili norðan í Sellandafjalli í austur hyrnuna
á há Lambafjöllum (liggur sú lína um strýtumyndaðan klett í Skútustaðaborgum). Ræður sú lína þá merkjum norður í vörðu á Garðsengisgarði
þar sem hæsta nibba á Norður-Skógamannafjalli ber yfir norðanverðan Grænavatnsbæ. Úr þeirri vörðu ræður bein lína yfir
norðaustur hornið á Garðsengi í vörðu í Víðigarði rétt norðan við engið. Ræður þá sá garður merkjum norðvestur í
Strandakíl og þá Strandakíll norður og síðan austur alla leið gegnum Krákuvatn
og Einslæk í Grænavatn, en síðan Grænavatn norður hjá fyrst nefndri vörðu í Tóftatanga.
Lönd þessara jarða
liggja að Grænavatnslandi:
Að norðan: Skútustaða,
Garðs og Voga. Að austan: Reykjahlíðar (öræfi). Að sunnan: Skútustaða (afréttur). Að vestan: Skútustaða, Krákárbakka,
Baldursheims og Sveinstrandar (Garðsengi).“
Þáverandi eigendur og ábúendur Grænavatns rituðu undir
bréfið. Þá var bréfið áritað um samþykki
af hálfu landeigenda nágrannajarða, þ. á m. Reykjahlíðar.
5.
Elsta fjallskilareglugerð fyrir Þingeyjarsýslur er frá árinu 1893. Var þar öllu landi sýslunnar skipt í þrjú
fjallskilafélög, og var eitt þeirra svæðið á milli Jökulsár og Skjálfandafljóts. Í reglugerðinni er m.a. kveðið á um að fjallskilafélögum
megi skipta í deildir eftir því sem hagar, fjöll og vatnsföll deila. Þá segir að land skiptist í afrétti og
heimalönd og að það sé hreppsnefnda að ákveða takmörk þar á milli. Ný fjallskilareglugerð var sett árið 1904, en
þar segir að allt land skiptist í öræfi, afrétt og heimalönd og að það skuli
vera afréttir sem að fornu hafi verið.
Núgildandi fjallskilareglugerð er frá árinu 1966.
Í framlögðum gögnum er getið um ítök
jarða til hrossagöngu á afréttum, þ. á m. á afrétti Reykjahlíðar á Mývatnsöræfum. Samkvæmt máldaga Auðunar rauða Þorbjörnssonar
frá 1318 átti Grenjaðarstaðakirkja tíu hrossa göngu á Austurfjöllum, á
svonefndum efri og neðri melum. Þessara
réttinda er getið í eignaskrá kirkjunnar frá árinu 1644. Þá segir í lögfestu fyrir jörðina Möðrudal í
Múlasýslu árið 1844, sem var þinglesin í maí sama ár: „Máldaga
Herra Stepháns Biskups af 1493 og fleyri Biskupanna Visitatiu <a> sanna
og samhlióda eru, ad Mödrudalsstad tilheyri .... Hesta gaungu á Mivantsfiöllum og
hálfar Herdabreidstúngur.“ Þessi réttindi eru áréttuð í landamerkjabréfi
Möðrudals árið 1884, en einnig í ódagsettu landamerkjabréfi sem þinglesið var
1923. Auk landeiganda Möðrudals rita
undir landamerkjabréfið bændur nágrannajarða austan Jökulsár, en einnig
landeigendur Reykjahlíðar. Í Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712 segir að Einarsstaðir í Reykjadal
eigi átta hrossa göngu á Mývatnsöræfum, m.a. á Borgarmela í Reykjahlíðarafrétt. Um Reykjahlíð segir nánar í Jarðabókinni: „Hestagánga á öræfunum sæmileg og bregst
sjaldan í meðalárum, en þess á milli falla þeir ber harðindi koma uppá. ...
Umboðsmaður hefur og leyft oftlega nokkrum sveitarmönnum hjer og líka úr
Kelduhverfi hestagöngu á öræfunum á vetur í Reykjahlíðar landi, og hefur tekið
5 álnir undir hvorn, so sem gömul venja er til.
Nú hefur umboðsmaður tilsagt bóndanum þennan toll ef nokkuð fengist.“
Í bókaflokki Ólafs Jónssonar um
Ódáðahraun segir að það hafi tíðkast frá ómunatíð að láta hross ganga í mellönd
á Mývatnsöræfum. Segir Ólafur frá því að
öðru hverju hafi verið gengið austur og litið eftir hestunum, og þeir reknir
saman og niður í sveit þegar ástæða þótti til, en um beitilandið segir
nánar: „Hrossin gengu aðallega í melöldunum austan við Nýjahraun, þar sem féð
hefur líka verið haft haust og vor, þarna er mikið af sandhólum stærri og
smærri, þöktum melgrasi, oft stórvöxnu, og getur verið þar gott
slægjuland. Þarna tekur tæplega fyrir
jörð fyrr en land er allt upp urið, og þótt allt sé nagað, sem upp úr stendur,
er kólfurinn grænn og kjarnmikill niðri í sandinum, og krafsa skepnur eftir
honum, þegar ekki er freðið, einkum á vorin í gróandanum. Stundum gekk líka nokkuð af hrossum á
Norðurfjöllum, í Norðmelsstykki og þar í kring, en þar er landslag og gróður
líkt og sunnar á fjöllunum.“
Í
sýslubókum Þingeyjarsýslu er umfjöllun um samgöngur í héraði. Segir m.a. frá því að samist hafi um það með
sýslumanni og hreppstjóra á manntalsþingi á Skútustöðum 6. júní 1832 að á því
sumri skyldi byggja, ef mögulegt væri, sæluhús eða kofa á Austurfjöllum og skyldi
það reist á hentugasta stað á Múlasýslupóstvegi. Þetta var áréttað á manntalsþingi 1833, en í
kjölfar fyrirspurnar sýslumanns á manntalsþingi á Skútustöðum 1836 samþykktu
hreppsmenn að viðhalda vörðum og sæluhúsum á Austurfjöllum.
Í
nefndu riti Ólafs Jónssonar um Ódáðahraun er frásögn af því er nokkrir
Mývetningar fóru árið 1830 í leiðangur til að leita að útilegumönnum. Var í leiðangrinum farið allt til
Dyngjufjalla, en af þessari ferð dregur Ólafur eftirfarandi ályktanir: „Ferðin sýnir ..., að þrátt fyrir góðan
vilja, er það furðu skammt inn í auðnina og út fyrir kunnar fjárleitir, sem
leiðangursmennirnir komast, og Dyngjufjöll, hið grunaða land, eru ókönnuð eftir
sem áður.“ Í riti sínu segir Ólafur
enn fremur frá því að árið 1855, rétt fyrir haustleitir, hafi fjórir
Mývetningar farið að leita óþekktra fjárstöðva suður í Ódáðahrauni. Tilefni ferðarinnar hafi verið að eftir 1850
hafi borið mjög á því að heimtur væru slæmar í Mývatnssveit. Hafi bændur talið að féð fyndi ókunn
beitilönd suður í öræfum. „Fóru þeir suður að Dyngjufjöllum, suður að
Dyngjufjalladal og með suðurhlið fjallanna að suðausturhorni þeirra. Hittu þeir þar hagadrög og flæður. Riðu næst suður að Svartá, síðan norður yfir
Vaðöldu í Upptyppinga og fundu þar mellönd töluverð. Fóru um kvöldið í Herðubreiðarlindir, gengu
síðan Lindirnar og Grafarlönd.“ Þessi
frásögn Ólafs hefur samhljóm við ritsmíðar Þorvaldar Thoroddsen, en hann fór í
rannsóknarleiðangra um Mývatnsöræfi og Ódáðahraun á árunum 1875 og 1882-1884.
Í
afréttarskrá Skútustaðahrepps frá árinu 1878 er afréttarsvæðum Mývetninga lýst
að nokkru. Segir þar að afrétturinn sé
m.a. á Framdölum, Austurdölum og Grafarlöndum vestari svo og í Miklamó og Dyngjufjallabruna. Þess er getið að síðastnefndi afrétturinn
liggi undir Skútustaðakirkju, Skútustaði og Grænavatn. Í skránni segir að Mývetningar eigi auk
þessara svæða afréttarlönd á Austurfjöllum, en því svæði þannig lýst:
„Austan við alla þessa 3 afrjetti, sem nú
hafa verið taldir, liggur Odáðahraun, og er gengið í það á hverju ári, svo sem
við verður komist. - Öll hjer talin afrjettarlönd hafa frá ómunatíð verið
gengin að einni lögrjett, sem liggur í Grænavatns heimalandi og nefnist Grænavatnsrjett.
Hreppstjórar í Skútustaðahreppi hafa og jafnan haft á hendi alla
fjallskilastjórn í nefndum afrjettum.
Hreppsnefndin athugaði, að byggja þurfi Grænavatnsrjett að nýju og
flytja hana úr stað, þar sem hún nálega er komin í eyði af sandfoki. - Munu
ráðstafanir til þess gjörðar, svo fljótt sem kringumstæður leifa. Austurfjöll, sem öll eru eign Reykjahlíðarkyrkju. Þau ná til suðurs allt fram undir jökla. Að
austan takmarkast þau af Jökulsá á fjöllum.
Að norðanverðu eru takmörkin á milli þessa afrjettar og Kelduhverfis afrjettarlanda
þessi: Ur Hafragili beint til vesturs í Eilifsfjall
og þaðan í Hrútafjöll. Að vestanverðu
takmarkast afrjetturinn af Kröfluhrauni allt suður á Þríhyrninga, og þaðan
suður á Halaskógafjall gegnt Námufjalli.
Þaðan ræður fjallgarðurinn til suðurs í Þrengslaborgir. Lögrjett fyrir þennan afrjett er Dalsrjett,
og liggur hún í Reykjahlíðar heimalandi.
Innan takmarka afrjettarins á jörðin Vogar afrjettarland það er Ludent nefnist;
þar stendur og nýbýlið Hlíðarhagi ...“
Í
ritinu Göngum og réttum eftir Braga Sigurjónsson, ritverki Ólafs Jónssonar um
Ódáðahraun og í ritsafni Þingeyinga frá 1954 er m.a. fjallað um fjallskil á
afréttum og um nytjar hans í landi Reykjahlíðar. Er í síðastnefnda ritinu frásögn Jóns
Sigurðssonar frá Ysta-Felli um afréttinn, en þar segir: „Þótt
sauðhagar séu langt suður um land Reykjahlíðar, allt til Herðubreiðarlinda, er meginafrétturinn
þó norðan Búrfells og suður með Jökulsá frá þjóðvegi. Austur undir ánni eru eigi aðeins góðir
sumarhagar, þar er einnig óvenjulega snjólétt og kjarnaland til vetrarbeitar og
veðursæld mikil. Síðan 1922 hefur sauðfé
frá mörgum bæjum verið rekið austur þangað og látið liggja úti fyrri hluta
vetrar. Sjaldan hefur af þessu tjón
orðið, svo miklu nemi, en oft hafa menn og fénaður lent í hrakningum á
heimleið. Flest vor hefur fé verið rekið
austur fyrir rúning og ær stundum fyrir burð, en teknar aftur heim um
burðinn. Fram til skamms tíma var
hestaganga mikil á Austurfjöllum.
Vetrarferðir voru þá tíðar austur þangað, bæði til eftirleita,
fjárgeymslu og hestagangna, og urðu þær ferðir oft harðsóttar.“
Í
nefndu ritverki Ólafs Jónssonar um Ódáðahraun segir að lengstu leitir
Mývetninga séu suður með Jökulsá að vestan í Grafarlönd og inn fyrir Herðubreiðarlindabotna. Séu það fimm daga göngur, en taki eftirleitarmenn
oft mun lengri tíma. Afmörkun
afréttarins er nánar lýst í ritinu Göngur og réttir, þannig: „Afréttarlönd þessi eru víðáttumikil.
Takmarkast þau að vestan af leitarsvæðum Bárðdæla, að austan af Jökulsá á
Fjöllum, en að norðan af leitarsvæðum Keldhverfinga og Aðaldæla- og Reykdælahreppa. Um Bláfjallsfjallgarð skiptist afrétt þessi í
Austur- og Suðurafrétt, sem svo eru nefndar. ... nú skipta Mývetningar sér ekki
af göngum á sum þau svæði, er þeir áður höfðu fjallskilastjórn á. ... .... Um
miðja 19. öld virðist, eftir því sem nú er vitað, að Suðurafrétt hafi verið
notuð meira til upprekstrar en Austurafrétt. Var almenn venja að reka
fráfærnalömb í Miklamó og Framdali. Haglendi var um þessar mundir stórum meira
á Suðurafrétt en nú er, því síðastliðin 100 ár hafa stór og góð landsvæði eyðilagst
þar af uppblæstri, svo sem Mótunga, Skafamýrar og hluti af Miklamó.“
Með
Stjórnarráðsbréfi frá 1919 var sýslumönnum landsins gert að skila skýrslu um
svæði í sýslum þeirra sem teljist vera „almenningar“ og afréttarlönd, sem ekki
sannanlega hafa tilheyrt eða tilheyri nokkru lögbýli. Steingrímur Jónsson, sýslumaður í
Þingeyjarsýslum, segir í svarbréfi 6. apríl 1920 að eftir því sem hann hafi
heyrt séu „almenningar“ á öræfum í sýslunni m.a. að finna í Ódáðahrauni og í
Grafarlöndum og öræfum þar suður með Jökulsá til jökla.
Í
greinargerð, sem Jóhann Skaptason, sýslumaður í Þingeyjarsýslum, ritaði 1959 er
eftirfarandi afréttarlýsing Skútustaðahrepps, sem sögð er höfð eftir oddvita:
„1. Austurfjöll vestan Jökulsár á
Fjöllum, norðan frá Dettifossi til öræfa upp.
Mörk að vestan eru heimalönd bújarða við Mývatn og Bláfellsfjallgarður.
2. Suðurafrjett. Frá heimalöndum
Mývetninga að norðan suður til öræfa í Ódáðahrauni. Nokkur spilda þess afrjettar
nær vestur að Skjálfandafljóti.“
Í greinargerð sýslumanns segir að Austurfjöll hafi verið eign
Reykjahlíðarkirkju, en muni nú talin eign eigenda Reykjahlíðar. Suðurafrétt hafi verið eign Skútustaðakirkju. Þá segir sýslumaður að öræfi liggi sunnan við
bæði Austurfjöll og Suðurafrétt og milli þeirra (Bláfellsfjallgarður). Öræfin séu oftast leituð tvisvar á hausti,
þar sem nokkuð haglendi væri eða kinda von, en þess er getið innan sviga að
leitað sé í flugvél.
II.
Í úrskurði óbyggðanefndar er að
nokkru vísað til þeirra heimilda og gagna, sem hér að framan hafa verið nefnd,
að því er varðar afmörkun, sögu, ráðstafanir að eignarétti og nýtingu
Reykjahlíðar, þ. á m. á hinu umdeilda landsvæði á Mývatnsöræfum og í
Ódáðahrauni.
Í úrskurðinum er lagt til grundvallar
að Reykjahlíð hafi um aldir verið sjálfstæð jörð. Um merki jarðarinnar segir að samkvæmt
landamerkjabréfi frá 1891 séu þau til austurs miðuð við Jökulsá á Fjöllum, frá
Dettifossi í norðri, en að suðurmerkin séu m.a. miðuð við örnefnið
Bræðraklif. Vesturmerki jarðarinnar
liggi að jörðinni Grímsstöðum að norðanverðu en jörðunum Vogum og Grænavatni
þegar sunnar dregur. Um landamerki
Reykjahlíðar gagnvart síðastnefndu jörðunum er m.a. vísað til orðalags í
landamerkjabréfi jarðarinnar frá 1891: „... fyrir
sunnan Vogaland ráða fjallgarðar þeir til suðurs, er næstir liggja Mývatnssveit
og frá þeim bein stefna suður í Bræðraklif vestur af Herðibreið“, en á það
bent að bréfið hafi ekki verið áritað af eigendum Grænavatns. Vísað er til þess í úrskurðinum að austan og
suðaustan við Mývatn, við vesturjaðar Ódáðahrauns, sé röð stapa og
móbergshryggja, þ. á m. Heilagsdalsfjall (832 m) og Bláfjall (1222 m), og það
áréttað að syðsti hluti fjallgarðanna nefnist Bláfjallshalar. Þá segir um merki að eldri heimildir um
Reykjahlíð miði m.a. við: „fiallgrda þá
sem næst liggja vid myvatn fyrir austan nvatnis ad jokulsä“, sbr. einkum
vitnisburð Jóns Magnússonar frá 1505 og prófastsvísitasíu Reykjahlíðarkirkju
frá 1735“. Á það er bent að
landamerkjabréf Grænavatns frá 1921 sé áritað af hálfu landeiganda
Reykjahlíðar, en að í því bréfi sé miðað við að „fjallgarðurinn“ ráði austurmerkjum
„suður og svo Bláfjall“ og úr suðausturhorni Bláfjalls liggi merkjalínan með
tilteknum hætti í hásuður. Segir í
úrskurðinum að þessi lýsing á merkjum sé ekki fyllilega samhljóða
landamerkjabréfi Reykjahlíðar og að deilur séu um merkin. Sá ágreiningur taki hins vegar í meginatriðum
til vestanverðs Heilagsdalsfjalls og Heilagsdals auk vestanverðra Bláfjalla og Bláfjallshala. Rifjað er upp að af eldri merkjalýsingum frá
16. öld hafi fyrirsvarsmenn Reykjahlíðar og Grænavatns deilt um mun stærra
landsvæði.
Í úrskurði óbyggðanefndar segir að
samkvæmt landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891 séu merki jarðarinnar til
suðurs, inn til landsins og í átt að jökli dregin frá framangreindum
fjallgörðum í vesturmerkjum og „bein
stefna suður í Bræðraklyf vestur af Herðibreið“. Þá ráði bein stefna frá Bræðraklifi austur í
Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu. Í
úrskurðinum er vikið að áðurröktum vitnisburðum frá byrjun 16. aldar, en einnig
að sexmannadómi frá 17. maí 1506 og staðfestingu Finnboga Jónssonar lögmanns
þar á ásamt eigin viðbótum. Bent er á að
sambærilegar lýsingar og fram koma í landamerkjabréfinu á suðurmerkjum
Reykjahlíðar og nefndum heimildarskjölum, sé einnig að finna í máldaga Hlíðarkirkju
frá 1573, prófastvísitasíu frá 1735, lögfestu frá 1758 og vísitasíu Reykjahlíðarkirkju
frá 1828. Í úrskurðinum eru af öllum
þessu heimildum dregnar svofelldar ályktanir:
„Framangreindar
lýsingar á suðurmerkjum Reykjahlíðar eru ekki samhljóða og tvö atriði þarfnast
sérstakrar athugunar. Hið fyrra snýr að
því hvort miðað skuli við Bræðraklif eða önnur og syðri merki og hið síðara
hvar Bræðraklif sé að finna, hafi staðsetning þessi þýðingu.
Landamerkjabréf Reykjahlíðar 1891 miðar suðurmerki þannig við Bræðraklif
og sama máli gegnir um vitnisburði frá 1505 og 1506, auk sex manna dómsins
1506. Í staðfestingu sýslumannsins frá
dómnum 1506, máldaga frá 16. öld, lögfestu frá 18. öld og tveimur vísitasíum
frá 18. öld og 19. öld, er mörkum hins vegar lýst „...so langt sem vatzfoll deilast
og votn ad draga“. Óbyggðanefnd telur að
elstu merkjalýsingar mæli gegn því að merki
Reykjahlíðar hafi miðast við önnur og syðri merki en Bræðraklif, svo sem
vatnaskil á jökli. Slíka viðmiðun er
ekki heldur að finna í landamerkjabréfi jarðarinnar 1891. Niðurstöðu sex manna dómsins 1506 er áður
lýst og í staðfestingu Finnboga Jónssonar lögmanns segir meðal annars að hann
sé „...loglegur og skiælegur j allan handa mata...“ Lögmaðurinn bætir því þó við að jörðinni
tilheyri land „sudur í oræfi so lant sem vatnzfoll deilast og votn ad
draga.“ Óbyggðanefnd telur ekki efni til
að skýra þennan dóm á annan veg en þann sem segir í niðurstöðu dómsmanna, sbr.
einnig eldri heimildir sem og landamerkjabréf jarðarinnar 1891. Viðauki lögmannsins breytir þannig ekki
efnislegu innihaldi dómsins. Þá verður
með engu móti horft framhjá því að Finnbogi Jónsson lögmaður var faðir
Þorsteins Finnbogasonar í Reykjahlíð, aðila málsins.
Krafa eigenda Reykjahlíðar um að merki jarðarinnar og beinn eignarréttur
þeirra nái suður fyrir Bræðraklif og jafnvel inn á Vatnajökul verður því ekki talin geta stuðst við heimildir um afmörkun
Reykjahlíðar en um önnur atriði sem krafa þessi er studd við verður fjallað
síðar.“
Í
niðurstöðukafla úrskurðarins er næst tekið til skoðunar hvar örnefnið Bræðraklif sé að finna. Vísað er til þess að stefndi, íslenska ríkið,
haldi því fram að um sé að ræða einstigi eða klif við vörðubrot í vesturvegg
svokallaðrar Hafragjár. Bent er á að
gjáin sé mikið jarðfall með háum veggjum, u.þ.b. 5-6 kílómetra löng og á annan
kílómetra á breidd. Aftur á móti haldi
stefnendur því fram að Bræðraklif sé hár klettadrangi sunnan við Bræðrafellið og
skammt sunnan við Kollóttudyngju, og er sagt að um 42 kílómetrar séu þaðan
norður í Eilífsvötn, mælt í beinni loftlínu.
Bent er á að í báðum tilvikum sé komið langt
inn í Ódáðahraun, illfært og gróðurvana landsvæði sem teygir sig austur frá
fjallgörðum þeim í vesturmörkum Reykjahlíðar og langleiðina að Jökulsá á
Fjöllum.
Um
greint álitaefni segir nánar í úrskurði óbyggðanefndar:
„Í elstu heimildum um merki Reykjahlíðar,
vitnisburðum, dómi og máldaga frá 16. öld ásamt tveimur vísitasíum og lögfestu
frá 18. og 19. öld, er miðað við títtnefnda fjallgarða við Mývatn og tekið fram
að Reykjahlíð eigi „öræfi öll“ fyrir austan þau, að Jökulsá. Afmörkun til norðurs einskorðast við
Eilífsvötn og til suðurs við Bræðraklif.
Hið síðarnefnda er staðsett nánar með því að það er sagt „fyrir utan
Herðubreið“ í tveimur vitnisburðum frá 16. öld og „suður á öræfum“ í öðrum
vitnisburði frá sama tíma. Hvort tveggja
veitir takmarkaðar vísbendingar, enda hafa málsaðilar sýnt fram á að orðalagið
„fyrir utan“ á þessu landsvæði kemur bæði fyrir í merkingunni norður og vestur. Umræddum fjallgörðum var áður lýst en klif
það í Hafragjá sem íslenska ríkið hefur vísað til er til austurs frá suðurenda þeirra, þar sem eru Bláfjall
og Bláfjallshalar. Frá suðurenda Bláfjallshala
um þennan punkt og síðan beint austur í Jökulsá eru u.þ.b. 33 km í beinni
loftlínu. Klettadrangi sá sunnan við
Kollóttudyngju, sem eigendur Reykjahlíðar benda á sem Bræðraklif, liggur hins
vegar svo miklu sunnar að hann samræmist illa
tilvísun heimildanna til fjallgarðanna og öræfanna austan þeirra.
Hér ber þess að geta að örnefnið
Bræðraklif er einnig að finna í heimildum um merki jarðarinnar Grænavatns. Þannig segir í dómi um kaupbréf fyrir
Grænavatni frá 1562 að austurmerki Grænavatns liggi úr Syðri-Búrfellsskörðum „þadann
og austur i Hafragiä. rædur þä. giäinn og framm ad Brædraklife. og þadann og
austur under Herdebreid. og allann Heilagsdal. riett ur Herdebreid til
vesturs.“ Aðrar heimildir um merki Grænavatns lýsa þessum mörkum með
sambærilegum hætti, þó að undanskildu landamerkjabréfi Grænavatns líkt og að
framan er rakið. Umræddar merkjalýsingar munu eiga rætur að rekja til deilna
við fyrirsvarsmenn Reykjahlíðar um svokallaðar Fremri-námur, þ.e.
brennisteinsnámur á svæðinu norðvestur af Hafragjá. Samkvæmt þessum lýsingum er Bræðraklif í Hafragjá. Merking örnefnisins á kort Landmælinga
Íslands er í samræmi við það, sbr. einnig rit Ólafs Jónssonar um Ódáðahraun frá
árinu 1945.
Landamerkjabréf Reykjahlíðar frá 1891 greinir sig frá hinum eldri heimildum með
annars vegar orðalaginu við staðsetningu Bræðraklifs og hins vegar samhenginu
við fjallgarðana og Jökulsá á Fjöllum. Bræðraklif er þannig sagt suður af
fjallgörðunum og stefnan frá Bræðraklifi og austur í Jökulsá nú sérstaklega
tekin „sunnan við Herðibreiðartungu“. Í
hinum elstu heimildum voru stefnur í og úr Bræðraklifi hins vegar ótilgreindar,
væntanlega vegna þess að frekari skýringar hefur ekki verið þörf. Þá segir í landamerkjabréfinu að Bræðraklif sé
vestur af Herðubreið en áður var gerð grein fyrir óljósri merkingu orðalagsins
„fyrir utan“ í eldri heimildum. Sú
staðsetning Bræðraklifs, sunnan Kollóttudyngju, sem eigendur Reykjahlíðar miða
við í varakröfu sinni er í ágætu samræmi við lýsingu landamerkjabréfsins.“
Í
lokakafla úrskurðar óbyggðanefndar er fjallað um eignarréttarlega stöðu hins
umþrætta landsvæðis á Mývatnsöræfum og í Ódáðahrauni. Segir í úrskurðinum að því sé ekki lýst í
Landnámu hversu langt upp til fjalla og inn til lands landnám á þessu svæði
náði, en síðan segir:
„Sé tekið mið af staðháttum og fjarlægðum við
túlkun landnámslýsinga verður þó að telja líklegt að svæðið norðaustan og
austan Mývatns hafi verið numið, a.m.k. að hluta, en ólíklegt að land á þessu
svæði hafi verið numið að Vatnajökli.
Vafi um þetta atriði hlýtur að vaxa eftir því sem sunnar dregur. Óvissa um aðferðir við landnám er þó of mikil
til þess að hægt sé að fullyrða um stærð landnáma á þeim grundvelli, sbr.
umfjöllun um landnám í Almennum
niðurstöðum óbyggðanefndar“.
Um
þýðingu landamerkjabréfa við mat á sönnun um eignarhald á landi er í
niðurstöðukafla úrskurðarins vísað til fyrirliggjandi umfjöllunar Hæstaréttar
og óbyggðanefndar um það efni, sbr. mál nr. 1-5/2005, en síðan segir:
„Að því marki sem landamerkjabréf
Reykjahlíðar hefur stuðning af eldri heimildum, þ.e. norðan þeirrar línu sem að
framan var lýst og liggur úr suðurenda Bláfjallshala í Bræðraklif í Hafragjá og
þaðan beint austur í Jökulsá á Fjöllum, telur óbyggðanefnd að íslenska ríkið
hafi ekki sýnt fram á annað en að jörðin Reykjahlíð hafi verið byggð og nýtt
eftir búskaparháttum og aðstæðum á hverjum tíma. Þar hafi eigendur jarðarinnar
farið með umráð og hagnýtingu og gert ráðstafanir með löggerningum á sama hátt
og gildir um eignarland almennt.
Heimildir þær um afréttarnot sem íslenska ríkið hefur vísað til eru
almenns eðlis og lýsingar þeirra óljósar.
Engar afdráttarlausar ályktanir verða því dregnar af þeim. Staðhættir, gróðurfar eða nýtingar möguleikar
verða ekki taldir hafa úrslitaáhrif í þessu sambandi. Þá verður fyrirkomulag smölunar á þessu svæði
ekki talið hafa eignarréttarlega þýðingu.
Rannsókn óbyggðanefndar leiðir einnig til þeirrar niðurstöðu að norðan
framangreindrar merkjalínu sé eignarland, án
þess þó að tekin sé afstaða til þess hver fari með þau eignarréttindi eða hver
séu mörk milli eignarlanda, sbr. 7. gr. laga nr. 58/1998.
Svo sem rakið er hér að framan telur
óbyggðanefnd eldri heimildir mæla því í mót að merki jarðarinnar Reykjahlíðar
nái suður fyrir línu þá í Ódáðahrauni sem áður var lýst. Þá málsástæðu
gagnaðila að þeir hafi haft réttmæta ástæðu til að vænta þess að brigður yrðu
ekki bornar á beinan eignarrétt þeirra að öllu því landi sem falli innan merkja
Reykjahlíðar, eins og því sé lýst í landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá árinu
1891, ber að skoða í því ljósi. Að þessu
gættu geta gagnaðilar, sem leiða rétt sinn frá þeim eiganda sem gerði
landamerkjabréfið, ekki byggt á því að eignarréttur hefði unnist að landi sem
ekki átti undir Reykjahlíð áður en bréfið var gert. Þá var landamerkjabréfið ekki samþykkt af
hendi þeirra sem kunna að hafa talið til réttinda yfir landi til suðurs. Breytir í þessum efnum engu að
landamerkjabréfið var þinglesið 29. maí 1891, sbr. dóm Hæstaréttar 28.
september 2006 í máli nr. 498/2005 (Stafafell).
Landi utan þeirra merkja en innan eignarlandskröfusvæðis
eigenda Reykjahlíðar í máli þessu má í megindráttum skipta í þrennt, þ.e.
Ódáðahraun, Vatnajökul og svæðið milli austurjaðars Ódáðahrauns og Jökulsár á
Fjöllum. Nyrst á hinu síðastnefnda svæði
eru Grafarlönd austari og sunnan þeirra Herðubreiðarlindir. Þar er land nokkuð
gróið og liggur í 4-500 m hæð. Samkvæmt gögnum þessa máls og skýrslutökum, hafa
nytjar af því einskorðast við sumarbeit fyrir búfé og eftir atvikum önnur
takmörkuð not. Framangreint bendir til
þess að í Grafarlöndum austari og Herðubreiðarlindum sé afréttur í þeim
skilningi að jörðin Reykjahlíð eigi þar óbein
eignarréttindi fremur en beinan
eignarrétt.
Ekki liggur fyrir hvernig eigendur
Reykjahlíðar eru komnir að rétti sínum til Grafarlanda austari og Herðubreiðarlinda. Í máli þessu er ekki sýnt fram á annað en að
hann hafi orðið til á þann veg að landsvæðið hafi verið tekið til sumarbeitar
fyrir búpening og, ef til vill, annarrar takmarkaðrar notkunar. Um afréttarnotkun og fjallskil voru snemma
settar opinberar reglur sem sveitarstjórnum var falið að annast framkvæmd á.
Að undanskildum austurjaðri
Ódáðahrauns, þar sem hraunið mætir Grafarlöndum og Herðubreiðarlindum og gróður
teygir sig þangað inn, er hins vegar ekkert sem bendir þess að í hrauninu hafi
að staðaldri verið höfð beitarnot, enda mæla staðhættir og fjarlægð frá byggð
því í mót. Í gögnum málsins liggur fyrir
að fyrirhugaðar friðlýsingar á Herðubreið og Öskju, í Ódáðahrauni, hafa verið
bornar undir eigendur Reykjahlíðar sem „hugsanlega rétthafa“ á þessum svæðum,
líkt og segir í bréfi Náttúruverndarráðs frá 24. nóvember 1974. Þá hefur verið leitað eftir samþykki eigenda
Reykjahlíðar vegna uppsetningar Jarðskjálftastöðvar við Öskju, sbr. tölvupóst
frá 6. júlí 2007. Nokkrir skálar eru á
svæðinu en ekki verður séð að greiðslur hafi verið inntar ef hendi þeirra vegna
til eigenda Reykjahlíðar. Þessi not á
umræddu landsvæði verða talin svo takmörkuð og stopul að þau geti ekki stofnað
til eignarréttar fyrir hefð á grundvelli laga um hefð, nr. 46/1905.
Að öllu framangreindu virtu telur
óbyggðanefnd að ekki hafi verið í ljós leitt að utan merkja jarðarinnar
Reykjahlíðar, svo sem þeim er lýst í eldri heimildum og eru nánar skilgreind
hér að framan, hafi stofnast til eignarlands með námi, hefð eða öðrum þeim stofnunarháttum
eignarréttinda sem grein hefur verið gerð fyrir í Almennum niðurstöðum óbyggðanefndar (sjá viðauka). Rannsókn óbyggðanefndar leiðir einnig til
þeirrar niðurstöðu að þar sé þjóðlenda.
Heimildir benda hins vegar til þess að Grafarlönd austari og
Herðubreiðarlindir séu í afréttareign Reykjahlíðar.
Eftir er þá að leysa úr því hver séu
mörk afréttar Reykjahlíðar í Grafarlöndum austari og Herðubreiðarlindum
gagnvart þjóðlendu í Ódáðahrauni. Um
mörk gagnvart eignarlandi Reykjahlíðar vísast til umfjöllunar og niðurstöðu um suðurmerki
jarðarinnar. Samkvæmt því er áður
greindi um skýringu á eldri heimildum um merki Reykjahlíðar, sbr. einnig
heimildir um Grafarlönd austari, og staðhætti og nýtingu á hraunjaðrinum telur
óbyggðanefnd rétt að miða við að umræddur afréttur Reykjahlíðar afmarkist til
suðvesturs af línu sem dregin er frá Bræðraklifi (í Hafragjá) og í Veggjafell,
við austurjaðar Herðubreiðarfjalla, og þaðan til suðausturs, í stefnu á
Hlaupfell, þar til kemur að skurðpunkti við línu sem liggur frá ármótum Kreppu
og Jökulsár á Fjöllum í Herðubreið. Frá
þessum skurðpunkti er síðastnefndu línunni fylgt austur að ármótum Kreppu og Jökulsár
á Fjöllum. Ljóst er að einstakir hlutar
þess svæðis, eins og það er afmarkað hér að framan, eru misjafnlega fallnir til
beitar. Beitarsvæði taka þó breytingum auk þess sem þau eru ekki endilega
samfelld. Landsvæði þetta verður því
talið falla undir skilgreininguna „landsvæði [...] sem að staðaldri hefur verið
notað til sumarbeitar fyrir búfé“, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998.
Það er því niðurstaða óbyggðanefndar
að sunnan við suðurmerki jarðarinnar Reykjahlíðar, innan kröfusvæðis eigenda
Reykjahlíðar í máli þessu, sé þjóðlenda.
Með vísan til þess sem að framan greinir, skiptist sú þjóðlenda í þrjú
svæði sem afmörkuð verða hér á eftir ... “ (sbr.
kröfugerð stefnenda í máli þessu).
III.
Málsástæður og lagarök stefnenda.
Aðalkröfu sína byggja stefnendur á
því að hið umþrætta landsvæði Reykjahlíðar á Mývatnsöræfum og í Ódáðahrauni sé
háð eignarrétti þeirra, sem njóti verndar 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands,
nr. 33, 1944, sbr. 10. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97, 1995 og 1. gr.
samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu, sem lögfest hafi verið
með lögum nr. 62, 1994. Stefnendur
byggja kröfu sína um eignarrétt á umþrættu landsvæði á landamerkjabréfi
Reykjahlíðar frá 8. apríl 1891, þinglýstu 29. maí sama ár, þar segir um suðurmerkin:
„Fyrir
sunnan Vogaland ráða fjallgarðar þeir til suðurs, er næstir liggja Mývatnssveit
og frá þeim bein stefna suður í Bræðraklyf vestur af Herðibreið. Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna austur í
Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu.“
Stefnendur byggja á því að framlögð
gögn styðji tilkall þeirra til landsvæðis innan greindra merkja, en af þeim
sökum sé úrskurður óbyggðanefndar rangur og brjóti hann í bága við
eignarréttarákvæði 72. gr. stjórnarskrár Íslands.
Stefnendur benda á að samkvæmt
úrskurði óbyggðanefndar sé viðurkenndur beinn eignarréttur þeirra innan
þinglýstra landamerkja Reykjahlíðar. Það
sé í samræmi við þá meginreglu íslensks eignarréttar að jörð með þinglýstum
landamerkjum sé eignarjörð.
Stefnendur benda á og árétta að
ágreiningur þessa máls lúti að því að óbyggðanefnd hafi ranglega staðsett
örnefnið Bræðraklyf og því dregið suðurmörk jarðarinnar ranglega og í ósamræmi
við eldri heimildir.
Stefnendur byggja á því að kröfulína
þeirra úr Bræðraklyfi fyrir vestan Herðubreið (nú merkt Bræðrafell á kortum),
og þaðan í beinni línu austur í Jökulsá fyrir sunnan Herðubreiðartungu, sé í
fullu samræmi við eldri heimildir um merki Reykjahlíðar. Í því sambandi benda þeir m.a. á máldaga
Reykjahlíðarkirkju frá 1573 og áðurrakinn lögmannsdóm frá 1506. Landnámsheimildir í Skútustaðahreppi fari
heldur ekki í bága við landamerkjabréf jarðarinnar frá 1891, en ljóst sé að við
landnám hafi landið verið gróið til jökla.
Stefnendur vísa til landamerkjalaga nr. 5, 1982 og síðari lagasetningar
um sama efni, nr. 41, 1919, og tilgangs þeirrar lagasetningar. Þá benda þeir á dóm Hæstaréttar í máli nr.
48/2004 þar sem það hafi verið talið skipta máli hvort land hafi talist innan upphaflegs
landnáms og hvort að með landið hafi verið farið sem eignarland samkvæmt elstu
heimildum. Vísa þeir til þess að ekkert
komi fram í gögnum málsins sem bendi til annars en að allt land innan merkja
Reykjahlíðar hafi verið nýtt sem fullkomið eignarland eftir búskaparháttum og
aðstæðum á hverjum tíma. Þá verði að
telja það hafa mikla þýðingu að eigendur jarðarinnar hafi um langt skeið gengið
út frá því að merkjum hafi verið rétt lýst og að eigendur grannjarða hafi virt
og viðurkennt merkin, en jafnframt hafi þurft samþykki eiganda við nýtingu
annarra. Þá hafi eigendur jarðarinnar í
ljósi eignarheimilda sinna og viðurkenningar ríkisvaldsins í reynd lengi haft
réttmætar ástæður til að vænta þess að land þeirra samkvæmt þinglýstu
landamerkjabréfi sé beinum eignarrétti háð.
Verði þessi eignarréttur ekki af þeim tekinn bótalaust.
Stefnendur byggja á því að við mat á
því hvort umrætt landsvæði sé eign eða háð eignarrétti í skilningi 72. gr.
stjórnarskrárinnar beri að líta til þeirra sjónarmiða sem lögð hafi verið til
grundvallar af Mannréttindadómstól Evrópu.
Benda stefnendur á að hugtakið eign í skilningi 1. gr. samningsviðauka
nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu hafi verið túlkað af dómstólum á þá leið
að það hafi sjálfstæða merkingu. Með
sjálfstæðri merkingu sé átt við mat á því hvort í tilteknu máli sé um að ræða
eign sem njóti verndar nefndrar 1. gr. og þurfi að kanna hvort svo sé samkvæmt innanlandsrétti
þess ríkis sem í hlut eigi. Skortur á
slíkri vernd í landsrétti ráði hins vegar ekki alltaf úrslitum hvort um eign sé
að ræða í skilningi nefndrar 1. gr. Benda
stefnendur á að um eign í skilningi ákvæðisins geti verið að ræða þótt
dómstólar aðildarríkis hafi ekki talið svo vera samkvæmt innanlandsrétti. Mannréttindadómstóllinn hafi þannig lagt mat
á atvik í hverju tilviki fyrir sig og lagt áherslu á að úrslitum réði tiltekið
heildarmat. Þannig hafi dómstóllinn bæði
litið til staðreynda og lagalegra atriða, en við matið hafi í ákveðnum tilvikum
það einnig ráðið úrslitum hvernig farið hafi verið með umrædda eign í framkvæmd,
sérstaklega í lögskiptum, og hvaða traust menn báru til þeirrar
framkvæmdar. Þá hafi framkoma handhafa
ríkisvaldsins í garð eigenda einnig skipt máli.
Og í þeim málum þar sem komið hafi verið fram við einstaklinga eða
lögaðila sem réttmæta eigendur ákveðinna eigna hafi slík framkoma verið talin
vekja ákveðnar væntingar hjá þeim aðilum um löglegt eignarhald sitt á þeim
eignum. Benda stefnendur á að af þessu
megi ráða að afskipti og afskiptaleysi ríkisvaldsins skipti máli við greint
sönnunarmat. Þeir benda einnig á, að
þegar tekið sé mið af dómum Hæstaréttar Íslands, en þó sérstaklega
Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE), hafi ríkisvaldið með einum eða öðrum hætti
viðurkennt eignarrétt landeigenda að jörðum, t.d. með því að þinglýsa eignaryfirfærsluskjölum
athugasemdalaust um áratugaskeið, gera um þær samninga og skattleggja þær. Þá séu réttmætar og lögmætar væntingar
landeigenda verndaðar af þessum ákvæðum, sérstaklega nefndri 1. gr., ef þær séu
byggðar á sanngjörnu og réttlætanlegu trausti á réttargerningi, sem tengdur sé
við eignarréttindi og hafi áreiðanlegan lagagrundvöll.
Stefnendur byggja á því að Bræðraklyf,
það örnefni sem nefnt hafi verið suðurhornpunktur í landamerkjabréfi
Reykjahlíðar frá árinu 1891, og margoft sé nefnt í eldri merkjalýsingum
jarðarinnar, sé þar sem nú sé á kortum nefnt Bræðrafell. Í fellinu séu háir bergstöplar sem nefndir
séu bræður og sjáist langt að. Þetta sé
skýr hornpunktur á suðvesturhorni jarðarinnar og í mun betra samhengi við eldri
heimildir, en það Bræðraklif í Hafragjá, sem óbyggðanefnd miði við.
Að því er varðar Grafarlönd og
Herðubreiðarlindir benda stefnendur á að fasteignamat jarðarinnar frá 1916-1918
styðji við kröfur þeirra, en sé í andstöðu við úrskurð óbyggðanefndar. Í matinu hafi gæsavarp verið metið til
fasteignamats og fáist það ekki staðist nema vegna þess að landsvæðið sé innan
merkja Reykjahlíðar. Hið sama megi segja
um skálabyggingar Ferðafélags Akureyrar í Herðubreiðarlindum sem og samning um
friðlýsingu Herðubreiðarlinda frá árinu 1974, en þetta hafi allt verið gert með
samþykki landeigenda Reykjahlíðar, sem ekki fáist staðist nema vegna þess að
umrædd landsvæði séu innan landamerkja Reykjahlíðar.
Stefnendur árétta að ágreiningur máls
þess lúti að því að þeir telji að óbyggðanefnd hafi ranglega staðsett örnefnið Bræðraklyf
og því dregið suðurmörk jarðarinnar ranglega.
Því skipti höfuðmáli við úrlausn málsins hvar örnefnin Bræðraklyf og Herðubreiðartungur
sé að finna. Stefnendur andmæla þeim
röksemdum sem fram koma í úrskurði óbyggðanefndar um staðsetningu
örnefnanna. Benda þeir á að í kaupbréfi
og vitnisburði frá 2. maí 1562 sé aðeins lýsing eins manns, Kolbeins
Arngrímssonar, á landamerkjum Grænavatns.
Mótmæla þeir því að lýsing Kolbeins sé nefnd „landamerkjaskrá
Grænavatns“, líkt og óbyggðanefnd gerir í úrskurði sínum. Benda stefnendur á að enginn fulltrúi þeirra
jarða sem liggi að Grænavatnslandi hafi komið að málinu. Að auki telja stefnendur að skoða beri nánar
orðalagið í lýsingu Kolbeins, sbr.: „Þaðan suðaustur undir Herðubreið“ eða „þaðan og austur undir Herðubreið“. Vísa stefnendur til þess að óbyggðanefnd hafi
í úrskurði sínum kosið að sniðganga það sem þeir hafi bent á, að dómkvaddir
hafi verið sex menn sem hafi breytt fyrrgreindu orðalagi Kolbeins úr „suðaustur
undir Herðubreið“ í „austur undir Herðubreið“.
Telja þeir að þetta hljóti að vega mjög þungt og geti ekki verið
tilviljun eða mistök. Sé ekki annað hægt
en að líta á þetta sem leiðréttingu á fyrrnefndu orðalagi Kolbeins
Arngrímssonar. Þetta sé ekki hvað síst
athyglisvert í ljósi þess að þetta sé í fullu samræmi við orðalagið í hinu
þinglýsta landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891 þar sem segir: „Bein
stefna suður í Bræðraklyf, vestur af Herðubreið.“
Stefnendur taka undir það atriði í
úrskurði óbyggðanefndar að orðalagið: „fyrir
utan Herðubreið“ geti auðveldlega merkt:
„vestan við Herðubreið“. Segja
stefnendur það ljóst að í nútímamáli þýði:
„út“ sama og „norður“ í Þingeyjarsýslu.
Það blasi hins vegar við að fyrr á öldum hafi merking orðanna: „út“, „fyrir utan“ og „ytri“ verið önnur í
Þingeyjarsýslu, a.m.k. í Mývatnssveit.
Dyngjufjöll ytri t.d. séu alþekkt fjall eða fjalllendi vestur af
Dyngjufjöllum og örnefnið eflaust fornt.
Dyngjufjöll ytri séu aðeins norðar en þó í hávestur frá Dyngjufjöllum og
megi því segja að afstaða þeirra miðað við Dyngjufjöll sé nákvæmlega hin sama
og afstaða Bræðrafells/Bræðraklifs, miðað við Herðubreið. Fyrr á öldum hafi orðin „út“ og „utanvið“
þýtt „vestur“ eða „vestanvið“ á öræfum í Þingeyjarsýslu. Stefnendur árétta að í hinu þinglýsta
landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891 segir:
„Fyrir sunnan Vogaland ráða
fjallgarðar þeir til suðurs, er næstir liggja Mývatnssveit og frá þeim bein
stefna suður í Bræðraklyf, vestur af Herðubreið.“ Byggja stefnendur á því að þarna sé svo skýrt
tekið fram að Bræðraklyf sé „vestur af Herðibreið“ að ekki þurfi um það að
deila. Þar af leiðandi sé ljóst að rutt
einstigi í Hafragjá sé með öllu óviðkomandi landamerkjum Reykjahlíðar. Stefnendur andmæla þeirri ályktun í úrskurði
nefndarinnar, að í elstu heimildum hafi stefnur í og úr Bræðraklifi verið
ótilgreindar sökum þess að skýringa hafi ekki verið þörf. Benda þeir á orðanotkun í fyrrnefndum dómi um
kaupbréf fyrir Grænavatni frá 1562, þar sem segi að austurmerki Grænavatns
liggi úr: „... Burfellsskòrd hin sidre. þadann
og austur i Hafragiä. rædur þä. giäinn og framm ad Brædraklife. og þadann og
austur under Herdebreid ...“ Byggja
stefnendur á því að samkvæmt þessu sé stefnan úr Bræðraklifi beint í austur
samkvæmt fornum heimildum, en það komi heim og saman við orðalag
landamerkjabréfsins frá 1891 um að Bræðraklif sé „vestur af“ Herðubreið. Í þessu samhengi benda stefnendur á að
óbyggðanefnd hafi aldrei farið að Bræðraklifi (Bræðrafelli) og ekki heldur að
svonefndu Bræðraklifi í Hafragjá.
Niðurstaða óbyggðanefndar byggi því á túlkun á kortum og sé í algjörri
andstöðu við landfræðilegar aðstæður, en einnig í andstöðu við lagaákvæði
landamerkjalaga um að landamerkjapunktar skuli vera vel sýnilegir.
Stefnendur árétta að í
landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891 segir:
„Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna
austur í Jökulsá, sunnan við Herðubreiðartungur.“ Byggja þeir á því að í handskrifuðu frumriti
landamerkjabréfsins hafi verið ritað Herðubreiðartungur, þ.e. nafnið sé í
fleirtölu, en ekki í eintölu eins og það sé ritað í vélrituðum afritum, enda sé
það í samræmi við örnefnaskrá Reykjahlíðar Péturs Jónssonar frá um 1950, þar
sem segir: „Herðubreiðartungur, gamalt
nafn á Grafarlöndum og grónu landi þar í kring.“ Benda þeir á að örnefnið hafi ekki verið
notað af Mývetningum mjög lengi, en í orðabók Menningarsjóðs segi um merkingu
orðsins tunga: „Oddlaga landspilda milli
tveggja vatnsfalla, gilja eða grunnra dalverpa.“ Vísa þeir til þess að á landsvæðinu milli
Bræðrafells/Bræðraklifs og Jökulsár sé ekki að finna nein gil eða grunn
dalverpi. Af þeim sökum hljóti nafnið
tunga á þessu svæði að merkja oddlaga landspilda milli tveggja vatnsfalla. Liggi það raunar í augum uppi að þarna sé um
að ræða tvær landspildur, annars vegar milli Grafarlandaár og Jökulsár og hins
vegar milli Lindár og Jökulsár, þ.e. svæði sem nú til dags séu nefnd annars
vegar Grafarlönd og hins vegar Herðubreiðarlindir. Stefnendur benda og á að þar til fyrir
tiltölulega stuttu hafi Lindáin runnið í Jökulsá við svonefnt Lindahorn og hafi
þá samfelldur gróður verið meðfram Lindánni allt frá Herðubreiðarlindum að
Lindahorni. Á þeim tíma hafi ekki verið
nema 1-2 km milli Grafarlanda og gróðurlendis við Lindá. Nú hafi þær breytingar orðið að Lindá falli í
Jökulsá nokkrum kílómetrum sunnar en áður og sé því lengra á milli þessara
tveggja gróðursvæða sem því nemur. Þessi
breyting tengist breyttu rennsli Jökulsár.
Hún hafi grafið sig vestur að Lindahrauni á nokkurra kílómetra kafla
sunnan Lindahrauns þar sem Lindá rann áður um eyrar, og um leið hafi Jökulsá
eytt þeim gróðri, sem þarna hafi verið meðfram Lindánni. Í þessu samhengi benda stefnendur á að í
afréttarskrá Skútustaðahrepps frá árinu 1878 segir: „Austurfjöll, sem öll eru eign Reykjahlíðarkirkju. Þau ná til suðurs allt fram undir jökla“. Sé lýsing þessi til vitnis um það, sem öllum
heimamönnum sé kunnugt um, að engin skil, hvorki afréttarmörk eða landamerki,
liggi á milli Grafarlanda og Herðubreiðarlinda.
Þá komi fram í örnefnaskránni mörg örnefni í Herðubreiðarlindum, en að
auki mörg örnefni miklu sunnar á öræfunum.
Loks benda þeir á að undir öllum kringumstæðum hafi Grafarlönd og
Herðubreiðarlindir verið smöluð sameiginlega og sama sé að segja um eftirleitir
á þessu svæði, svo sem lesa megi í frásögnum af ferðum Fjalla-Bensa á fyrri
hluta síðustu aldar.
Stefnendur vísa til þess að árið 1897
hafi Jón Einarsson selt á leigu alla fossa í landi eignarjarðar sinnar
Reykjahlíðar. Hafi þarna að sjálfsögðu
verið um að ræða fossa Jökulsár, enda engir aðrir fossar í landareigninni. Sé athyglisvert að í leigusamningnum
segir: „alla fossa“ sem þeir segja að
bendi ótvírætt til þess að átt sé við fleiri fossa en Dettifoss og
Selfoss. Hljóti því þriðji fossinn að
vera foss nokkru fyrir sunnan Herðubreiðarlindir, sem á þessum árum hafi verið
nafnlaus, en hafi á síðari árum verið nefndur „Gljúfrasmiður“. Hann sé um 7 km fyrir sunnan
Herðubreiðarlindir.
Stefnendur byggja á því að öll
framanrakin atriði beri því glögglega vitni að landamerki Reykjahlíðar liggi
frá Bræðrafelli/Bræðraklifi austur í Jökulsá, ekki norðar en langt fyrir sunnan
Herðubreiðarlindir og Grafarlönd, sem áður hafi verið nefnd Herðubreiðartungur. Benda stefnendur á að í úrskurði
óbyggðanefndar sé ekki minnst á Herðubreiðartungur og því virðist nefndin
skauta fram hjá allri umfjöllun um hvar tungurnar sé að finna.
Stefnendur byggja á því að
tilgangurinn með lögum um þjóðlendur hafi fyrst og fremst verið sá að gera
ríkið þinglýstan eiganda þeirra landsvæða, sem enginn hafi skjöl fyrir að hann
eigi, en svo hátti til um hluta afrétta og jökla á miðhálendi Íslands. Eigi óbyggðanefnd þannig að finna út hver
þessi eigendalausu svæði séu. Land
Reykjahlíðar sé ekki eigendalaust og benda stefnendur á að svo hátti til með
það land sem þeir hafi þinglýstar eignarheimildir fyrir, að þar fari þeir einir
með öll venjuleg eignarráð, bæði raunveruleg og réttarleg, sbr. 1. gr.
þjóðlendulaga nr. 58, 1998. Vegna þessa
telja stefnendur að leggja verði sönnunarbyrði á stefnda um tilvist þjóðlendu
innan landamerkja þjóðlendusvæðisins.
Nefndin telji hins vegar að stefnendum sé skylt að sýna fram á frekari
eignarheimildir til stuðnings sinni túlkun á landamerkjabréfunum, en með þeim
hætti sé verið að krefjast enn eldri og frekari sönnunargagna en lög gerðu ráð
fyrir á þeim tíma sem landamerkjabréf jarðarinnar var gert. Með þessum hætti sé og verið að leggja slíka
sönnunarbyrði á stefnendur að undir henni verði ekki risið. Séu slíkar kröfur andstæðar ákvæðum 70. gr.
stjórnarskrárinnar og 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu um réttláta
málsmeðferð fyrir dómi, enda til þess eins fallnar að svipta stefnendur
eignarrétti bótalaust. Með beitingu
slíkra formreglna um sönnun séu dómstólar í raun að endurskoða efnisreglur laga
um eignarrétt að fasteignum í því skyni að komast að niðurstöðu, sem samræmist
ekki gildandi efnisrétti.
Stefnendur byggja á því og árétta að
þeir hafi lagt fram þinglýst landamerkjabréf fyrir landi sínu sem sé í fullu
samræmi við lýsingar í eldri gögnum, sem raunar lýsi sum merkjum allt til
Vatnajökuls. Fjölmargar heimildir sýni
að innan þessara merkja hafi eignarréttur stefnenda verið virtur af öllum
aðilum. Stefnendur árétta að
óbyggðanefnd hafi ranglega metið sönnunargögn málsins og lagt óhóflega
sönnunarbyrði á þá, sem ekki fái staðist jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar. Beri í því sambandi að hafa í huga að
gagnaöflun nefndarinnar sé ekki fullkomin, sbr. álit Einars G. Péturssonar,
prófessors, sem hafi upplýst að á Árnasafni séu þúsundir skjala, sem ekki hafi
verið rannsökuð. Allan vafa í málinu
verði því að meta stefnendum í vil. Beri
því að ógilda úrskurð nefndarinnar.
Stefnendur byggja eignarréttarkröfu sína í málinu á hefð og
venjurétti. Benda þeir á að allir hafi
litið svo á um ómunatíð að allt land Reykjahlíðar sé eignarland og hafi enginn
haldið öðru fram fyrr en ríkið nú við meðferð þjóðlendumála á svæðinu. Vísa stefnendur til þess að úr því að hefðarlög
heimili eignarhefð lands, sem sé í opinberri eigu, þeim mun fremur hljóti að
vera unnt að hefða land sem ekki sé eignarrétti háð. Sjónarmið um hefð séu því til staðfestingar á
námi og festi eignarréttinn í sessi. Að
þessu leyti vísa þeir til dóma Hæstaréttar frá árinu 1997, bls. 792, og frá
árinu 1989, bls. 28.
Auk framannefndra málsástæðna byggja stefnendur á því að
umrætt landsvæði hafi verið mun grónara við landnám, enda sé talið að landið
hafi verið vel gróið upp í 600-700 metra hæð.
Atriði eins og staðhættir, víðátta og gróðurfar ráði því ekki úrslitum
þegar eignarréttur á landi sé metinn á þessu svæði. Er um þessi atriði vísað til úrskurða
óbyggðanefndar í sambærilegum málum. Auk
þessa benda stefnendur á að notkun lands þurfi ekki að gefa vísbendingu um
hvort land sé eignarland eða ekki. Sem
dæmi megi nefna að mjög stór hluti lands á láglendi sé ekki í heilsársnotkun af
skiljanlegum ástæðum. Yfir vetrartímann
sé landið gegnfrosið og engin skepna fari þar um. Þá benda stefnendur á að venjur varðandi
fjallskil geti ekki ráðið úrslitum þegar tekin sé afstaða til þess hvort jörðin
sé öll beinum eignarrétti háð, sbr. t.d. úrskurð óbyggðanefndar um landsvæði í
uppsveitum Árnessýslu frá 21. mars 2002.
Stefnendur benda loks á að
athugasemdir við frumvarp það er hafi orðið að lögum nr. 58, 1998 beri skýrlega
með sér að það hafi ekki verið ætlan löggjafans að svipta landeigendur
eignarheimildum sem þeir hafi aflað og notið athugasemdalaust um aldalangt
skeið.
Stefnendur
byggja varakröfu sína á sömu sjónarmiðum og í aðalkröfu. Benda þeir á að í lögum nr. 58, 1998 um
þjóðlendur sé beinlínis gert ráð fyrir því að þeir sem nýtt hafi land innan
þjóðlendu skuli halda þeim rétti í samræmi við ákvæði 5. gr. Enn fremur benda stefnendur á reglur um
stofnun ítaka þar sem m.a. sé rætt um að háttsemi aðila eða þegjandi samþykki
geti orðið til þess að ítaksréttur stofnist.
Stefnendur hafi um áratugaskeið notið auðlinda á áðurgreindu landsvæði,
þ. á m. námuréttinda, og leigt land undir bú í fullan hefðartíma. Með auðlindum í þessu efni sé átt við hvers
konar frumefni, efnasambönd og orku, sem vinna megi úr jörðu, hvort heldur í
föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs, sem þau
kunna að finnast við. Einnig benda
stefnendur á að í lögum nr. 57, 1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í
jörðu sé gert ráð fyrir því í 3. gr. að þjóðlendur séu eign íslenska ríkisins
nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra. Telja stefnendur sig hafa sannað rétt sinn til
allrar nýtingar á hinu umþrætta landi.
Að
því er málskostnað varðar krefjast stefnendur að ákvörðun óbyggðanefndar verði
felld úr gildi og málskostnaður í þess stað dæmdur í samræmi við stefnukröfu
þeirra. Byggja stefnendur að því leyti á
málskostnaðaryfirliti lögmanns þeirra frá 10. janúar 2008, framlögðu 14. janúar
2008, hjá óbyggðanefnd. Alls hafi verið
um að ræða 44 vinnustundir á tímabilinu frá 15. febrúar 2007 er vinna
lögmannsins hófst við málið.
Málsmeðferðin hafi staðið yfir fyrir óbyggðanefnd með hléum allt til
uppkvaðningar úrskurðarins, þann 6. júní 2008.
Verð á hverja vinnustund hafi verið 13.800 krónur í samræmi við
gjaldskrá og hafi því samtals málskostnaður lögmannsins verið 607.200 krónur,
auk virðisaukaskatts. Að þessu leyti
andmæla stefnendur úrskurðarorðum óbyggðanefndar og forsendum, en vísa m.a. til
álits umboðsmanns Alþingis frá 13. nóvember 2007 í máli nr. 5073/2007. Stefnendur byggja á því að ekki sé hægt að
fallast á afgreiðslu óbyggðanefndar í ljósi þeirra miklu hagsmuna sem í húfi
eru í þessu máli, flókinna lögfræðilegra álitaefna og þess gríðarlega
skjalamagns málsins, sem lögmaður þeirra hafi þurft að afla sér og kynna
sér. Tímaskýrsla lögmannsins standi og
óhögguð, en hún sé ekki efnislega gagnrýnd af óbyggðanefnd og henni hafi ekki
verið mótmælt af hálfu stefnda.
Tímagjaldið sé sanngjarnt, enda hafi því ekki verið andmælt. Ákvörðun óbyggðanefndar sé því órökstudd og
ómálefnaleg og því beri að fella hana úr gildi og þess í stað að úrskurða
málskostnað til stefnenda að skaðlausu í samræmi við 1. mgr. 17. gr. laga nr.
58, 1998, sbr. 129. og 130. gr. laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála.
Um
lagarök vísa stefnendur til stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33, 1944 með
síðari breytingum, sérstaklega 72. gr. um friðhelgi eignarréttar og
jafnræðisreglu 65. gr., til réttarreglna um stofnun eignarréttar, hefðar,
réttarvenju og um tómlæti. Að auki vísa
þeir til þjóðlendulaga, landamerkjalaga, stjórnsýslulaga, réttlátrar
málsmeðferðar og jafnræðis borgaranna.
Loks vísa þeir til mannréttindasáttmála Evrópu og viðauka hans og til
laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála, m.a. að því er varðar varnarþing og
málskostnað.
Málsástæður og lagarök stefnda.
Af hálfu stefnda, íslenska ríkisins,
er á því byggt að landsvæði það sem mál þetta varðar sé svæði utan eignarlanda
og teljist þannig vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar, sbr.
ákvæði 1. og 2. gr. laga nr. 58, 1998.
Telur stefndi fullljóst af heimildum, að landsvæðið hafi aldrei verið
undirorpið beinum eignarrétti, og að nýting þess hafi ekki verið með þeim
hætti. Af hálfu stefnda er á því byggt
að sönnunarbyrðin hvíli ótvírætt á stefnendum, að sýna fram á tilvist beins
eignarréttar að landsvæðinu eða einstökum hlutum þess.
Stefndi bendir á að óbyggðanefnd hafi í úrskurði sínum byggt
á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum.
Niðurstaða óbyggðanefndar sé þannig byggð á kerfisbundinni leit að
gögnum, en einnig á gögnum og skýrslum frá aðilum máls. Hafi óbyggðanefnd talið ótvírætt að við
gildistöku laga nr. 58, 1998 hafi landsvæði það sem um er deilt í málinu talist
til afrétta samkvæmt þeirri eignarréttarlegu flokkun lands, sem almennt hafi
verið miðað við fram til þess tíma.
Stefndi kveðst í máli þessu gera niðurstöður nefndarinnar að sínum til
stuðnings sýknukröfu, auk þeirra málsástæðna, sem hann teflir fram og hér á
eftir verða raktar.
Stefndi byggir á því að hið umdeilda svæði, þ.e. annars vegar
Grafarlönd austari og Herðubreiðarlindir og hins vegar sá hluti Ódáðahrauns sem
liggur sunnan Bræðraklifs og norðan Dyngjujökuls, liggi sunnan og utan
landamerkja Reykjahlíðar. Vísar stefni
þar um til óljósra lýsinga í áðurröktu landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891
að því er varðar suðurmörk jarðarinnar.
Stefndi kveðst gera þá niðurstöðu óbyggðanefndar að sinni, að
þrátt fyrir tilvist þinglýsts landamerkjabréfs fyrir jörð, verði að meta gildi
hvers bréfs sérstaklega. Með því að gera
landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan
rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004 (Úthlíð).
Bendir stefndi á að við mat á gildi landamerkjalýsingar Reykjahlíðarjarðarinnar
verði að horfa til þess, að enginn hefur ritað samþykki sitt vegna marka
jarðarinnar til suðurs og austurs, þ.e. vegna hins umdeilda landsvæðis.
Stefndi byggir einnig á því að við mat á gildi
landamerkjabréfs beri að gæta að því, að landamerkjabréf fela fyrst og fremst í
sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felst á engan hátt að allt land innan
merkja skuli vera óskorað eignarland. Og
þrátt fyrir að bréfinu hafi verið þinglýst, þá takmarkast gildi
þinglýsingarinnar af því, að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi
á. Slíku eigendalausu landi geti
eingöngu löggjafinn ráðstafað. Sæki lýsing landamerkjabréfs ekki stoð í eldri
heimildir, dragi það úr sönnunargildi bréfsins, sbr. t.d. til hliðsjónar
fyrrgreindan dóm Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004. Af hálfu stefnda er áréttað og á því byggt,
að kröfur stefnenda til suðurs og austurs eigi sér ekki nokkra stoð í eldri heimildum.
Þá bendir stefndi á að því sé ekki lýst í Landnámu hversu
langt inn til lands landnám á þessu svæði náði.
Telur stefndi ólíklegt að land á hinu umdeilda svæði hafi verið numið í
öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum, gróðurfari, víðáttu og því að
svæðið sé hálent, en um sé að ræða öræfalandsvæði langt frá byggðum bólum.
Stefndi byggir á því að teljist heimildarskortur, hvað ofanrakin
atriði varðar, vera fyrir hendi leiði það til þess að ósannað sé að heiðarlönd
eða öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu.
Sé þetta í samræmi við dómafordæmi Hæstaréttar Íslands, t.d. í máli nr.
67/1996 (Eyvindarstaðaheiði) og áðurnefndu máli nr. 48/2004. Hvíli sönnunarbyrðin um slíka eignarréttarstofnun
á þeim sem haldi slíku fram.
Stefndi byggir á því að ekki verði
annað af heimildum ráðið en að það landsvæði sem um sé deilt hafi eingöngu
verið nýtt með takmörkuðum hætti eins og fram komi í úrskurði
óbyggðanefndar. Landsvæðið sé
aðliggjandi öðrum afréttarsvæðum utan eignarlanda jarða, til vesturs, suðurs og
austurs, þ.m.t. svonefndum Krepputungum, sbr. dóm Hæstaréttar Íslands í málum
nr. 109/2009 Bendir stefndi á að ekki
verði annað séð, en að réttur til hins umdeilda landsvæðis hafi upphaflega
orðið til á þann veg, að það hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening,
og ef til vill annarrar takmarkaðrar notkunar.
Verði á hinn bóginn talið að
landsvæðið hafi verið numið í öndverðu, byggir stefndi á því að það hafi ekki
verið numið til eignar heldur eingöngu til takmarkaðra nota svo sem
afréttarnota. Bendir stefndi á að allt frá
upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki eingöngu helgað sér ákveðin landsvæði,
sem háð hafi verið beinum eignarrétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur
réttindi, sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu þeirra. Og meðan landsvæði gáfu eitthvað af sér hafi
hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau
voru. Um síðastnefnda atriðið bendir
stefndi m.a. á dóma Hæstaréttar í málum nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr.
27/2007 (Grænafjall).
Verði hins vegar talið að landsvæðið
kunni að hafa að hluta eða öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið
beinum eignarrétti, byggir stefndi á því til vara að allar líkur séu á að slíkt
eignarhald hafi fallið niður er svæðið hafi verið tekið til takmarkaðra nota,
þ.e. afréttarnota. Og þó svo að talið
yrði að til beins eignarréttar hafi stofnast í öndverðu yfir landinu byggir
stefndi á að ekkert liggi fyrir um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.
Stefndi bendir á að samkvæmt sögulegum heimildum hafi jörðin
Reykjahlíð verið austasta byggða ból vestan Jökulsár á Fjöllum. Reykjahlíð hafi verið viðkomustaður þeirra
sem lögðu á öræfin austan Mývatns, en um þjóðleið hafi verið að ræða. Engar
óyggjandi heimildir séu til um nýtingu lands sunnan þjóðlendukröfulínu.
Stefndi vísar til þess að elstu landamerkjalýsingar
Reykjahlíðar virðist vera í máldaga Auðunar rauða Hólabiskups frá árinu 1318, í
máldaga Péturs Nikulássonar og í máldagabók Guðbrands Þorlákssonar frá
1590-1616. Ekkert sé þar fjallað um þau
landsvæði sem deilt sé um í máli þessu.
Þá bendir stefndi á að samkvæmt heimildum hafi aðrir en Mývetningar nýtt
landið á austuröræfum, þ.e. vestan Jökulsár.
Hafi jarðeigendur Möðrudals haft hrossagöngu á Austurfjöllum vestan
Jökulsár og í Herðubreiðartungum, en það komi fram í landamerkjagjörningi og
máldaga frá 1408, í máldaga frá 1493 og vitnisburði frá 1532. Hafi Möðrudalsbændur fyrrum ferjað fé sitt
vestur í Grafarlönd.
Stefndi bendir á að samkvæmt landamerkjabréfi Reykjahlíðar
frá 1891 séu merki jarðarinnar til suðurs, inn til landsins og í átt að
Vatnajökli, dregin frá fjallgörðum þeim er næst liggja Mývatnssveit (þ.m.t. Heilagsdagsfjalli
og Bláfjalli/Bláfjallshölum), og „... beina
stefnu suður í Bræðraklyf vestur af Herðubreið.
Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna
austur í Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu“. Stefndi byggir á því að þessi lýsing suðurmerkja
í landamerkjabréfinu beri ekki allskostar saman við aðrar ritaðar heimildir um
merki jarðarinnar. Vísar stefndi að því
leyti sérstaklega til áðurrakinna vitnisburða Jóns Magnússonar frá 1505 og
Þórólfs Hranasonar frá 1506 svo og vitnisburða Finnboga Jónssonar, Magnúsar
Þorkelssonar og Gamla Þorsteinssonar frá sama ári. Að auki bendir stefndi á niðurstöðu
áðurrakins sex manna dóms, sem skipaður hafi verið af Finnboga „Maríulausa“
Jónssyni lögmanni hinn 17. maí 1506 auk þeirrar viðbótar sem hann hefði gjört
þar á er hann staðfesti dóminn hinn 23. maí sama ár. Stefndi bendir á að öll forsaga þessara
vitnisburða og að Þorsteinn Finnbogason leitaði eftir dómi um „eignarhald“ Reykjahlíðar varðandi „auræfi þau oll er liggja fyrir austan mýuatn
ad Jokulsæ og alla omerkinga a milli Jlifsvatna og brædrakliffs er liggur sudur
a auræffum“ hljóti að draga verulega úr trúverðugleika í eignarréttarlegu tilliti. Þá telur stefndi að einnig verði að horfa til
þess, að allt fram til þess tíma er þetta gerðist hafi nýting brennisteins
verið almenn, a.m.k. séu ekki heimildir um að allt frá upphafi brennisteinsnáms
um 1300 og fram til ársins 1506 hafi teljandi hömlur verið lagðar á að menn
græfu eftir brennisteini þar sem hann var að finna. Hafi brennisteinninn verið seldur kaupmönnum
sem hingað sigldu og vildu kaupa. Bendir
stefndi enn fremur á að á þeim tíma sem eftir vitnisburðinum var leitað hafi
spurn eftir brennisteini aukist verulega vegna stríðsrekstrar í norðanverðri
Evrópu. Við þessar aðstæður hafi
Finnbogi Jónsson lögmaður gefið vitnisburð, skipað í dóm og staðfest hann, en
með eigin viðbótarorðum. Þá telur
stefndi að ekki verði framhjá því horft að sonur Finnboga lögmanns, Þorsteinn,
hafi byggt jörðina Reykjahlíð er atburðir þessir gerðust. Vísar stefndi til þess að með þessum
gjörningum hafi jarðeigendur Reykjahlíðar tryggt sér einkarétt til
brennisteinsnáms í Þingeyjarsýslu.
Umræddar ráðstafanir og athafnir hafi verið umdeildar. Hafi deilur m.a. verið við eigendur
Grænavatns, en þeir þó ekki virst hafa haft burði til að verjast ágangi Reykhlíðunga. Stefndi bendir loks á að ekki verði séð af
umræddum „dómi“ að um tiltekinn ágreining hafi verið að ræða milli tveggja
aðila, heldur hafi „dómurinn“ fremur verið álitsgerð. Þá sé ,,dómurinn“ einnig að öðru leyti í
verulegu ósamræmi við þágildandi reglur að ekki verður á honum byggt. Stefndi vísar til þess að nokkru eftir að
ofangreindir atburðir gerðust hafi Vigfús, sonur Þorsteins Finnbogasonar, selt
konungi námurnar, þ.e. árið 1563.
Hvað staðsetningu umrædds kennileitis, Bræðraklifs, varðar þá
er það álit stefnda að það sé í vesturvegg svonefndrar Hafragjár (punktur G í
úrskurðarlínu). Vísar stefndi um þetta
einkum til staðsetningar örnefnisins á kortum, sem og til þess, að eldri
heimildir mæli því almennt í mót, að landsvæði sunnan við Hafragjá (Bræðraklif
í Hafragjá) hafi verið talið innan merkja Reykjahlíðarjarðarinnar. Bendir stefndi í því sambandi einkum á
áðurrakta landamerkjalýsingu, sem fram komi í kaupbréfi Kolbeins Arngrímssonar
2. maí 1562 um Grænavatn, þar sem segir m.a.:
„
þadan austur i gard
þann er skilur lond i milli Briamsnes og Grænavatz: og ur þeir gardi austur í sýdri
Burfellskord. þadan og austur í Hafragia. rædur þa giain og fram at Brædraklife
og þadan sudaustur únder Herdibreid og allan Heilagsdal. Rett vr Herdibreid og
vestur i Sudurarbotna.
“
Stefndi vísar einnig til áðurrakins dóms um kaupbréfið frá 6.
maí 1562, en þar sé landamerkjum lýst með svipuðum hætti. Stefndi vísar til þess að aðrar heimildir um
merki Grænavatns lýsi merkjunum með sambærilegum hætti, þó að undanskildu
landamerkjabréfi jarðarinnar frá árinu 1921.
Stefndi bendir á máli sínu til stuðnings að staðháttum í Hafragjá
og við Bræðraklif, en einnig við Bræðrafell, sé lýst í ritverki Ólafs Jónssonar
um Ódáðahraun, en þar segi m.a.: „Norðan við vörðurnar hefur verið rutt
einstigi eða klif niður í jarðfallið.
Klif þetta heitir Bræðraklif og er fyrsta glögga merkið um hinn forna
veg, sem við hittum.“ Þá segi í sama
riti: „Starsýnt verður þeim á drangana í
Bræðrafelli, sem Þorvaldur (Thoroddsen náttúrufræðingur) gizkar á, að séu
50-100 feta háir. Segir hann, að vel
geti þetta verið Bræðrafell það, sem getið sé um í fornum máldögum. Bræðraskarð verði þá fjallahliðið milli þess
og Dyngjufjall. Ekki hef eg getað fundið
þessi örnefni í gömlum máldögum, en í gömlum landamerkjaskrám hef eg fundið
örnefnið Bræðraklif, en það er áreiðanlega ekki þarna.“
Um örnefnið Bræðraklif vísar stefndi einnig til yngri
heimilda, þ. á m. umfjöllunar dr. Ingvars Teitssonar á dskj. nr. 10, og í grein
hans Biskupaleið yfir Ódáðahraun, en einnig umfjöllunar Orra Vésteinssonar
fornleifafræðings um, menningarminjar á miðhálendi Íslands ásamt
uppdrætti. Þá áréttar stefndi það sem að
framan var rakið um staðsetningu Bræðraklifs í úrskurði óbyggðanefndar auk
sögulegrar umfjöllunar nefndarinnar um Reykjahlíð og Grænavatn. Byggir stefndi á því að af þessum heimildum
öllum verði ráðið að Bræðraklif sé rutt hestfært einstigi eða klif til suðurs
niður Hafragjá norðan Herðubreiðarfjalla.
Um kennileitið Herðubreiðartungur sem getið sé um í
landamerkjabréfi Reykjahlíðar 1981 bendir stefndi á að staðsetning þess hafi
lengi verið óljós, og þær fáu heimildir sem það varði séu misvísandi. Kennileitið sé ekki lengur við lýði, og því
sé í raun alls óvíst um hvaða svæði sé að tefla.
Stefndi byggir á því að líkur séu til þess, að suðurmörk
Reykjahlíðar séu rétt dregin í úrskurði óbyggðanefndar, einkum þegar litið sé
til eldri heimilda er varði jarðirnar Reykjahlíð og Grænavatn, landnámslýsinga,
heimilda um nýtingu lands, auk almennra þjóðlendusjónarmiða um staðhætti og
gróðurfar. Þá telur stefndi að
fyrrgreint orðalag landamerkjabréfs Reykjahlíðar; „... frá Bræðraklifi ræður bein stefna austur í Jökulsá, sunnan við Herðubreiðartungu“,
bendi sterklega til þess, að suðurmerki jarðarinnar sé í samræmi við
úrskurðarlínu óbyggðanefndar.
Stefndi áréttar að landamerkjabréf Reykjahlíðar frá 1891
greini sig frá hinum eldri heimildum, annars vegar með orðalaginu um
staðsetningu Bræðraklifs og hins vegar samhenginu við fjallgarðana og Jökulsá á
Fjöllum. Bræðraklif sé þannig sagt suður
af fjallgörðunum og stefnan frá Bræðraklifi og austur í Jökulsá sérstaklega
tekin „sunnan við Herðubreiðartungu“. Bendir stefndi á að í hinum elstu heimildum
hafi stefnur í og úr Bræðraklifi verið ótilgreindar, væntanlega vegna þess að
frekari skýringar hafi ekki verið þörf.
Telur stefndi að af öllu framangreindu virtu hljóti sönnunarbyrðin um
aðra staðsetningu Herðubreiðartungu að hvíla alfarið á stefnendum, í samræmi
við almenn sönnunarsjónarmið.
Stefndi andmælir fullyrðingum stefnenda að átthagalýsingin „út“
eða „utan“ hafi þýtt vestur eða vestan við, heldur hafi orðin þvert á móti þýtt
norður, en „fram“ hafi merkt suður. Er
um þetta m.a. vísað til umfjöllunar dr. Stefáns Einarssonar á dskj. nr. 347-348
og Árna Böðvarssonar cand.mag á dskj. nr. 349.
Hvað einstakar heimildir um nýtingu hins umdeilda landsvæðis
varðar vísar stefndi m.a. til áðurrakinna gagna. Bendir hann sérstaklega á að í fyrrnefndum
kaupgerningi og dómi um Grænavatn árið 1562 sé vikið að réttindum Grænavatns
til geldfjárreksturs á Reykjahlíðaröræfum/Mývatnsöræfum („Hlidar auræfi“), en
að auki sé réttindanna getið í lögfestu Brynjólfs Sigurðssonar, sýslumanns í
Árnessýslu, frá 21. júlí 1766 og í lögfestu ábúandans á Grænavatni frá
1830. Að auki hafi Grenjaðarstaðakirkja átt
10 hrossa göngu á Austurfjöllum samkvæmt máldaga Auðunar rauða Hólabiskups árið
1318. Í Jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns sé réttinda Reykjahlíðar á Mývatnsöræfum getið en einnig réttinda
annarra jarða til hrossagöngu á öræfunum, þ.e. Einarsstaða í Reykjadal og
Fagraness. Bent er á að í
fasteignamatinu 1916-1918 segi frá því að Reykjahlíðarjörðin eigi víðlenda
afrétti á Mývatnsfjöllum, vestan Jökulsár.
Stefndi byggir á því að aðrar heimildir, en þær sem hér að
framan er getið, og varða eignarréttartilkall Reykjahlíðar til umræddra
öræfasvæða, verði ekki taldar afgerandi hvað nýtingu varðar, m.a. það sem segi
í máldaga kirkjunnar í Reykjahlíð frá 1573.
Bendir stefndi á að eignartilkall Reykjahlíðarkirkju til svæðis: „suo Lanngt fram J orædi sem vatnzfoll Deilast. Og alla Omerkinga Milli Jlijfs vatna og Brædra
Klijfs“ geti ekki falið í sér annað og meira en tilkall kirkjunnar til
óbeinna eignarréttinda (afréttareignar) á svæðinu. Í því sambandi bendir stefndi á að í
máldaganum sé talað um eignarrétt kirkjunnar til „fiall garda Sem næstir eru fyri austan Myvatn og eckj snertir bufiar
hägaungu“ sem telja megi að bendi til sérstakrar eignarréttarlegrar
aðgreiningar á landsvæði því sem kirkjan gerði tilkall til. Í máldaganum sé þess getið, að kirkjan eigi „alla Omerkinga Milli Jlijfs vatna og Brædra
Klijfs. Gelldfiar og Lamba Rekstur främm
ä fioll
“ Í þessu orðalagi geti að
mati stefnda ekki falist annað og meira en tilkall kirkjunnar til
afréttarins. Það að kirkjan, og e.t.v.
síðari landeigendur Reykjahlíðar, hafi talið sér heimilt að innheimta toll
vegna afnota annarra á afréttinum, bendi heldur ekki til annars en þess, að
svæðið hafi verið nýtt til sameiginlegra beitarnota, þótt svæðið hafi, eftir
atvikum, verið í afréttareign Reykjahlíðar (óbeinn eignarréttur). Stefndi
byggir á því að sama sjónarmið eigi að gilda um afréttarskrá Skútustaðahrepps
frá árinu 1878, en þar sé m.a. sagt að umrætt afréttarsvæði „tilheyri“ jörðinni
Reykjahlíð. Telur stefndi að í umræddri tilheyrslu hafi ekki falist annað og
meira en tilheyrsla afnotaréttinda.
Stefndi byggir á því að af samanburði heimilda, m.a. þeirra
sem að framan eru rakin og annarra heimilda, verði ekki annað séð, en að nær
undantekningarlaust sé vísað til hins umdeilda landsvæðis í tengslum við
upprekstur og afréttarnot. Megi þetta
m.a. ráða af svari sýslumanns Þingeyinga hinn 6. apríl 1920, við fyrirspurn
Stjórnarráðsins um almenninga og afréttarlönd í sýslunni sem ekki „sannanlega
hafa tilheyrt eða tilheyri nú nokkru lögbýli“.
Þar komi m.a. fram, að sýslumaður telji almenninga í sýslunni vera
Ódáðahraun og Grafarlönd og öræfin þar suður með Jökulsá til jökla. Auk þessa er um framangreint af hálfu stefnda
m.a. vísað til umfjöllunar í úrskurði óbyggðanefndar, sem og til framlagðra
vitnisburða aðila fyrir nefndinni.
Byggir stefndi á því að af fyrrgreindum heimildum verði ekki
annað ráðið, en að hið umdeilda landsvæði, sunnan þjóðlendukröfulínu, hafi ekki
lotið beinum eignarrétti, heldur verið svæði utan eignarlanda sem einungis hafi
verið nýtt til takmarkaðra nota, þ. á m. til sumarbeitar fyrir búpening. Af heimildum verði því ekki ráðið, að merki Reykjahlíðarjarðarinnar
hafi náð suður fyrir þjóðlendukröfulínu allt suður á Vatnajökul. Og þar sem ritaðar heimildir renni ekki
stoðum undir túlkun stefnenda á landamerkjabréfi Reykjahlíðar verði óljósar
lýsingar þess til suðurs, um hið umdeilda landsvæði, ekki lagðar til
grundvallar.
Af hálfu stefnda er á því byggt og það áréttað að staðhættir
og fjarlægð frá byggð bendi til þess, að hið umdeilda landsvæði hafi ekki verið
numið í öndverðu, eða teljist lúta beinum eignarrétti. Bent er á að landsvæðið sé víðfeðmt öræfalandsvæði,
í töluverðri hæð. Nokkuð sé um hóla,
hæðir og fjöll og beri þar helst að nefna Herðubreiðarfjöll (1094 m),
Kollóttudyngju (1180 m), Herðubreið (1682 m), Herðubreiðartögl (1070 m) og
Upptyppinga (927-1084 m). Vestan
Upptyppinga liggur eldfjallakerfi Dyngjufjalla (1510 m) með Öskju og Öskjuvatni
sem er 11 km2 að stærð.
Að teknu tilliti til fyrrgreindra atriða, þ.e. staðhátta,
víðáttu, gróðurfars á svæðinu og hæðar þess yfir sjó, byggir stefndi á því að
augljóst sé að hið umþrætta landsvæði hafi ekki verið nýtt til annars en
hugsanlegra takmarkaðra beitarafnota eða eftir atvikum annarra takmarkaðra
nota, en að öðru leyti ekki nýtanlegt sökum staðhátta.
Stefndi andmælir því að skilyrði eignarhefðar séu fyrir
hendi. Vísar stefndi þar um m.a. til
áðurrakinna sjónarmiða um nýtingu lands, staðhátta og eldri heimilda. Þá áréttar stefndi að nýting svæðisins hafi í
aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin
afréttarnot eða önnur takmörkuð nýting geti ekki stofnað til beinna
eignarréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar í máli nr.
47/2007 (Bláskógabyggð) og fyrrnefndan dóm nr. 48/2004.
Stefndi hafnar þeim málatilbúnaði stefnenda að réttmætar
væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignarréttartilkalli á umræddu
landsvæði. Bendir stefndi á að sú regla
verði leidd af Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, sbr. mál nr.
199/1978, að löggjafinn einn sé bær til þess að ráðstafa réttindum yfir
landsvæði utan eignarlanda. Landslög
þurfi til sölu eigna ríkissjóðs.
Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki leitt af
sér slík umráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi, þ.m.t. það að
þjóðlenda hafi verið látin af hendi.
Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið
sé fram af hálfu stefnenda. Þar að auki
verði væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar, þ.e. menn geta ekki haft
væntingar til að öðlast meiri eða frekari réttindi en þeir geti mögulega átt
rétt á. Stefndi byggir á því að ef því
háttar þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. heimildir, staðhættir,
gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignarréttar, geti réttmætar
væntingar heldur ekki stofnað til slíkra réttinda. Bendir stefndi á að þinglýsing
landamerkjaskrár eða heimildarskjals fyrir svæðið feli ekki í sér sönnun um
tilvist beins eignarréttar, sbr. þá meginreglu eignarréttarins, að menn geta
ekki með eignayfirfærslugerningi öðlast betri rétt en seljandi átti.
Stefndi andmælir varakröfu stefnenda,
og því sérstaklega að takmörkuð not geti leitt til þess að fullkominn
eignaréttur teljist hafa unnist á grundvelli hefðar, hvort heldur að hluta til
eða að öllu leyti. Vísar stefndi m.a.
til þess að um auðlindir í jörðu gildi lög nr. 57, 1998 um rannsóknir á nýtingu
á auðlindum í jörðu. Að mati stefnda
gildir ákvæði 3. gr. laganna um nefnt landsvæði, enda um þjóðlendu að ræða, en
ekki eignarland, samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar og að mati stefnda. Bendir stefndi á að ákvæðið feli í sér að í
þjóðlendum séu auðlindir í eigu íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað
eignarrétt sinn til þeirra. Að áliti
stefnda hafi stefnendum ekki tekist að sanna slíkan eignarrétt sinn að
auðlindum á svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti. Stefndi bendir á það, sem rakið hefur verið
hér að framan, að nýting svæðisins hafi verið takmörkuð, enda bendi heimildir
til þess að svæðið hafi eingöngu verið nýtt sem afréttarsvæði. Slík takmörkuð not geti að áliti stefnda
hvorki talist grundvöllur fullra né takmarkaðra eignarráða á svæðinu.
Með vísan til þess sem hér að framan
var rakið, hvers um sig og saman, þá telur stefndi að stefnendur hafi ekki sýnt
fram á eignarrétt sinn að hinu umdeilda landi.
Bendir stefndi á að ljóst sé að einstakir hlutar svæðisins séu misjafnlega
fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó
breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Landsvæðið verði því talið falla undir
skilgreiningu 1. gr. laga nr. 58, 1998:
„
landsvæði
sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfénað“. Engin gögn liggi fyrir um að landið hafi haft
mismunandi eignarréttarlega stöðu og byggir stefndi á því að landsvæði það sem
hér sé til umfjöllunar, svo sem það hafi verið afmarkað í kröfugerð stefnenda,
sbr. og það sem segir í niðurstöðu óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í
skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998.
Stefndi hafnar þeirri kröfu stefnenda
að endurskoða eigi málskostnaðarákvörðun óbyggðanefndar. Bendir stefndi á að samkvæmt 17. gr. laga nr.
58, 1998 skuli greiða úr ríkissjóði nauðsynlegan kostnað vegna gæslu hagsmuna
málsaðila fyrir óbyggðanefnd. Þá sé
samkvæmt 2. mgr. ákvæðisins óbyggðanefnd falið að úrskurða um málskostnaðarkröfur
aðila fyrir nefndinni. Meðal þess sem
nefndinni ber að líta til við ákvörðun á nauðsynlegum kostnaði aðila, sé hvað
telja megi sanngjarnt og eðlilegt endurgjald fyrir hagsmunagæslu í viðkomandi
máli. Þá sé óbyggðanefnd samkvæmt 3.
mgr. ákvæðisins heimilt að gera málsaðila að bera málskostnað sinn og gagnaðila
að nokkru eða öllu leyti sjálfur ef hún telur málatilbúnað hans gefa tilefni
til þess. Telur stefndi að ekki verði
annað séð en við mat á þóknun lögmanns stefnenda fyrir óbyggðanefnd hafi
nefndin gætt fyrrgreindra sjónarmiða og verið í fullu samræmi við ákvæði 17.
gr. laganna. Af hálfu stefnenda hafi
heldur ekki verið færð nein rök fyrir þeirri fullyrðingu, að
málskostnaðarákvörðun nefndarinnar hafi verið ósanngjörn eða óeðlilega
lág. Hljóti sönnunarbyrðin um slíkt að
hvíla alfarið á herðum stefnenda.
Að öðru leyti mótmælir stefndi öllum
sjónarmiðum og málsástæðum stefnenda, svo sem þeim er lýst í stefnu, og krefst
þess að úrskurður óbyggðanefndar í málinu nr. 1/2007 frá 6. júní 2008, með þeim
röksemdum sem þar komi fram, verði staðfestur og þá þannig að miðað verði við
að þjóðlendulínan verði dregin með þeim hætti sem þar er rakið.
Um lagarök er af hálfu stefnda vísað
til almennra reglna eignarréttar og til þjóðlendulaga nr. 58, 1998. Þá vísar stefndi til 72. gr.
stjórnarskrárinnar nr. 33, 1944. Stefndi
byggir jafnframt á meginreglum eignarréttar um nám, töku og óslitin not. Stefndi byggir á meginreglum um eignarráð
fasteignareiganda og almennum reglum samninga- og kröfuréttar. Hann byggir á hefðarlögum nr. 14, 1905 og
vísar til laga nr. 6, 1986 um afréttarmálefni og fjallskil. Þá vísar stefndi til ýmissa
eignarréttarreglna Grágásar og Jónsbókar og loks til laga nr. 91, 1991 um
meðferð einkamála, þar á meðal málskostnaðarákvæða 129. og 130. gr.
IV.
Við aðalmeðferð málsins gaf
aðilaskýrslu Jón Illugason framkvæmdastjóri, en vitnaskýrslur gáfu Guðrún Ása Grímsdóttir, rannsóknarprófessor í
íslenskum fræðum, Reykjavík, Jónas Kristjánsson, prófessor emeritus í íslenskum
fræðum, Reykjavík, Ingólfur Jónasson, bóndi, Helluvaði, Mývatnssveit, og
Arngrímur Geirsson, fyrrverandi kennari, Álftagerði III, Mývatnssveit.
Ágreiningur
máls þessa lýtur að landi við suður- og suðausturmerki lögbýlisins Reykjahlíðar
í Skútustaðahreppi.
Stefnendur,
eigendur Reykjahlíðar, byggja m.a. á því að í úrskurði óbyggðanefndar hafi
örnefnið Bræðraklyf ranglega verið staðsett og þar með suðurmörk
jarðarinnar. Krefjast stefnendur þess að
úrskurðurinn verði felldur úr gildi og jafnframt að viðurkennt verði að merki milli þjóðlendu og eignarlands Reykjahlíðar
til suðurs séu frá skurðpunkti við þjóðlendulínu sunnan Bláfjalla (p.1) og
þaðan bein lína í Bræðraklif (Bræðrafell) fyrir vestan Herðubreið (p.2) og
þaðan beint austur í Jökulsá (p.3) fyrir sunnan Herðubreiðartungu, sbr.
framlagðan uppdrátt, og þar með að enga þjóðlendu sé að finna innan réttra
landamerkja Reykjahlíðar.
Stefnendur vísa í málatilbúnaði sínum m.a. til
tilgangs Alþingis með setningu þjóðlendulaga nr. 58, 1998, en einnig þýðingar landamerkjalaga
nr. 41, 1919 og byggja á því að þeir hafi lagt fram þinglýst landamerkjabréf
frá 1891, sem þeir segja að sé í samræmi við eldri heimildir.
Stefnendur staðhæfa að gagnaöflun óbyggðanefndar
hafi verið ófullkomin, að nefndin hafi metið sönnunargögn ranglega og að auki
lagt óhóflega sönnunarbyrði á þá.
Vinnubrögð nefndarinnar fáist ekki staðist þegar litið sé til
rannsóknarreglu, jafnræðisreglu og meðalhófsreglu stjórnsýslulaga og 65. gr.
stjórnarskrárinnar. Beri því að ógilda
úrskurð óbyggðanefndar.
Stefndi
vísar í málatilbúnaði sínum sérstaklega til úrskurðar óbyggðanefndar frá 6.
júní 2008 og gerir niðurstöður nefndarinnar að sínum, en vísar að auki til
annarra málsástæðna sem hann teflir fram og hér að framan eru raktar.
Með lögum Alþingis nr. 58, 1998 um
þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, sem tóku gildi
1. júlí 1998, var sérstakri stjórnsýslunefnd, óbyggðanefnd, falið að kanna og
skera úr um hvaða landsvæði innan íslenska ríkisins teljist til þjóðlendna og
hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem
nýttur er sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna, sbr. 7.
gr. laganna.
Í 1. gr. laganna er þjóðlenda
skilgreind sem landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingur eða lögaðilar
kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi.
Í lagagreininni er eignarland skilgreint þannig: „Landsvæði sem er háð einkaeignarrétti þannig
að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignaráð þess innan þeirra marka sem
lög segja til um á hverjum tíma.“ Þá er
í lagagreininni afréttur skilgreindur sem:
„... landsvæði utan byggðar sem að staðaldri hefur verið notað til
sumarbeitar fyrir búfé.“
Fram að gildistöku þjóðlendulaga nr.
58, 1998 voru landsvæði á Íslandi sem enginn eigandi var að. Með lögunum er íslenska ríkið lýst eigandi
þessara svæða, auk þeirra landsréttinda og hlunninda þar sem aðrir eiga ekki,
og þau nefnd þjóðlendur.
Í athugasemdum í greinargerð með
frumvarpi til þjóðlendulaga segir m.a. að þjóðlendur séu landsvæði sem nefnd
hafa verið nöfnum eins og hálendi, óbyggðir, afréttir og almenningur, allt að
því tilskildu að utan eignarlanda sé. Er
tilgangur laganna að leysa úr þeirri óvissu sem lengi hefur verið uppi um
eignarhald á ýmsum hálendissvæðum landsins.
Til þess er að líta að þótt land í
þjóðlendum sé eign ríkisins samkvæmt framansögðu getur verið að einstaklingar,
sveitarfélög eða aðrir lögaðilar eigi þar takmörkuð réttindi, en lögin raska
ekki slíkum réttindum. Þannig skulu þeir
sem hafa nýtt land innan þjóðlendna sem afrétt fyrir búfénað, eða haft þar
önnur hefðbundin not sem afréttareign fylgja, halda þeim rétti í samræmi við ákvæði
laga þar um. Þjóðlendulögin veita þannig
ekki heimild til að svipta menn eign sinni, hvorki eignarlöndum né öðrum
réttindum.
Í þjóðlendulögum er ekki að finna
sérstakar reglur um það hvernig óbyggðanefnd skuli leysa úr málum, þ.e. hvaða
land skuli teljast eignarland og hvað þjóðlenda. Niðurstaða ræðst því af almennum
sönnunarreglum og þeim réttarreglum sem færðar eru fram í hverju einstöku
tilviki. Það eru því grundvallarreglur
íslensks eignarréttar sem gilda.
Eins og áður var rakið tilkynnti
óbyggðanefnd með bréfi, dagsettu 15. júní 2006, þá ákvörðun sína að í samræmi
við III. kafla þjóðlendulaga ætlaði hún að taka til umfjöllunar landsvæði á
austanverðu Norðurlandi, þ. á m. það svæði sem hér um ræðir, á Mývatnsöræfum og
í Ódáðahrauni. Að lokinni kröfugerð,
gagnaöflun og málsmeðferð samkvæmt nefndum kafla laganna kvað óbyggðanefnd upp
úrskurð sinn, hinn 6. júní 2008, sbr. mál nefndarinnar nr. 1/2007. Varð það m.a. niðurstaðan að það landsvæði,
sem lýst er í aðalkröfu í stefnu, sem nefnt hefur verið Grafarlönd austari og
Herðubreiðarlindir og landsvæði innan kröfusvæðis Reykjahlíðar, þ.e. sá hluti
Ódáðahrauns sem liggur sunnan Bræðraklifs í Hafragjá og norðan Dyngjujökuls,
væri þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998,
auk Ódáðahrauns vestan Öskju og á Trölladyngjusvæðinu, innan kröfusvæðis
Skútustaðahrepps. Einnig var hafnað
kröfum landeiganda Grænavatns á nefndu landsvæði, norðan Bræðraklifs í Hafragjá. Þá taldi nefndin að sá hluti Vatnajökuls sem
liggur innan kröfusvæðis eigenda Reykjahlíðar væri þjóðlenda í skilningi
fyrrgreindra ákvæða. Aftur á móti var
það niðurstaða óbyggðanefndar að fyrrnefnd Grafarlönd austari og
Herðubreiðarlindir væru afréttareign Reykjahlíðar, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið
7. gr. sömu laga, og að sá hluti Ódáðahrauns sem liggur sunnan nefnds
Bræðraklifs og norðan Dyngjujökuls, innan kröfusvæðis eigenda Reykjahlíðar,
væri háður sérstökum eignarréttarlegum takmörkunum samkvæmt lögum um
náttúruvernd, nr. 44, 1999, sbr. náttúruminjaskrá og auglýsingu nr. 194,1978.
Það er álit dómsins að lýst
málsmeðferð óbyggðanefndar, sbr. það sem segir í kafla I hér að framan, hafi
verið í samræmi við fyrirmæli laga nr. 58, 1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka
eignarlanda, þjóðlendna og afrétta og verður ekki fallist á með stefnendum að
form- eða efnisgallar séu á úrskurðinum, þar á meðal að því er varðar
meðalhófsreglu stjórnsýslulaga, að varði ógildi hans. Þykir að þessu leyti mega vísa til
hæstaréttarmálsins nr. 48/2004, en þar er það m.a. rökstutt að málsmeðferðin sé
eigi andstæð 1. mgr. 70. gr. og 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands og
6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62, 1994. Í þessu sambandi þykir og fært að líta til
dóms Mannréttindadómstóls Evrópu frá 23. september 2008 í máli nr. 46461/06:
Örn Bergsson o.fl. gegn Íslandi.
Með aðilum er ekki ágreiningur um að
land Reykjahlíðar samkvæmt þinglýstu landamerkjabréfi jarðarinnar frá 8. apríl
1891 sé eignarland. Aðilar deila hins
vegar um mörk eignarlandsins og þjóðlendu til suðurs og austurs samkvæmt
úrskurði óbyggðanefndar. Í landmerkjabréfinu
er suðurmerkjum jarðarinnar þannig lýst: „... Fyrir sunnan Vogaland ráða fjallgarðar þeir til suðurs, er næstir
liggja Mývatnssveit og frá þeim bein stefna suður í Bræðraklyf vestur af
Herðibreið. Frá Bræðraklyfi ræður bein
stefna austur í Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu.“ Í kröfu stefnda felst að mörk þjóðlendu og
eignarlands liggi innan marka þess landsvæðis sem stefnendur telja undirorpið
eignarrétti sínum.
Stefnendur byggja kröfur sínar eins
og áður er rakið aðallega á hinu þinglýsta landamerkjabréfi Reykjahlíðar. Vísa þeir til framlagðra gagna og eldri
heimilda, sem þeir staðhæfa að styðji kröfur þeirra. Benda stefnendur m.a. á heimildir um landnám,
auk áðurrakinna vitnisburða og dóma frá upphafi 16. aldar, en auk þess vísa
þeir til dóms um kaupbréf Grænavatns frá 1562, en þar segir um suðurlandamerki
þeirrar jarðar: „... ustur i Burfellsskòrd
hin sidre. þadann og austur i Hafragiä. rædur þä. giäinn og framm ad Brædraklife.
og þadann og austur under Herdebreid. og allann Heilagsdal. riett ur Herdebreid
til vesturs. og so üt I Sudurärbotna ...“ Þá vísa stefnendur m.a. til
máldaga Hlíðarkirkju frá 1573 og afréttarskrár Skútustaðahrepps frá 1878.
Stefndi andmælir eins og áður er
rakið öllum rökum stefnenda og vísar hann m.a. til áðurrakins úrskurðar
óbyggðanefndar.
Samkvæmt Landnámu byggði fyrstur
jörðina Reykjahlíð Arnór Þorgrímsson, sonarsonur Þorsteins landnámsmanns. Þá segir í máldaga Auðuns rauða Hólabiskups
frá 1318 og í máldaga Péturs Nikulásarsonar frá 1384 að kirkjan eigi hálft
heimaland. Í elstu heimildum er ekki
frekar vikið að því landsvæði sem um er deilt í máli þessu, en stefnendur benda
m.a. á að í vitnisburði og lögmannsdómi frá byrjun 16. aldar sé því lýst að suðurhornpunktur
Reykjahlíðar sé við örnefnið Bræðraklif.
Þeir benda og á að samkvæmt landamerkjabréfi jarðarinnar frá 1891, sem
styðjist m.a. við eldri heimildir hvað varðar átthagalýsingar, styðji það að
umrætt örnefni sé þar sem nú sé á kortum nefnt Bræðrafell.
Um legu jarðarinnar er það að segja
að hún er austasta byggða ból vestan Jökulsár og var líkt og nú viðkomustaður
ferðalanga sem áttu erindi, m.a. millum Norður- og Austurlands. Liggur sá
almannavegur um Námaskarð og yfir Mývatnsöræfi, þ.e. um Búrfellshraun,
Nýjahraun og Austurfjöll og að Jökulsá.
Austan Jökulsár eru býlin Grímsstaðir og Möðrudalur á Fjöllum, en bæði
munu þau býli til forna hafa verið nokkru sunnar í landinu en húsakynni
núverandi býla.
Í úrskurði óbyggðanefndar er að nokkru
vikið að staðháttum og náttúrufari austan byggðar við Mývatn, á Mývatnsöræfum
og í Ódáðahrauni, líkt og hér að framan hefur verið rakið. Í öðrum framlögðum gögnum er staðháttum á
landsvæðinu lýst nokkru nánar. Er þar
helst að nefna ritverk Þorvaldar Thoroddsen náttúrufræðings, Ferðabók I-IV,
skýrslur um rannsóknir á Íslandi 1882-1898, sem gefnar voru út á árunum
1913-1914. Að auki hafa aðilar vísað til
ritverka annarra náttúrufræðinga og landkönnuða, en þar má helst nefna ritverk
Ólafs Jónssonar um Ódáðahraun, sem gefin voru út um miðja síðustu öld, ritverk
Pálma Hannessonar Frá Óbyggðum - ferðasögur og landlýsingar, sem gefið var út
1958 svo og skýrslu Hjörleifs Guttormssonar frá 2006.
Í Ferðabók Þorvaldar Thoroddsen segir
að Mývatnssveitin takmarkist að sunnan og austan af um 30 km löngum fjallgarði,
sem gangi í suðri frá Sellandsfjalli, Bláfjalli (1222 m), Bláfjallshölum og Bláfjallsfjallgarði,
Námafjalli og allt norður til Leirhnjúks.
Segir Þorvaldur að margir gígar séu á þessari leið, þ. á m. Þrengslaborgir, Lúdent og Hverfell, og hafi
eldgos verið virk, m.a. um það leyti sem land byggðist. Mikið hraunflóð hafi runnið úr gígunum niður
undir Grænavatn og suðausturhorn Mývatns.
Þá hafi í Mývatnseldum 1724-1729 eyðst þrjú býli, þ. á m. Reykjahlíð,
Fagranes og Gröf. Hafi Reykjahlíð verið
byggð upp á ný við hraunjaðarinn.
Nefndir fræðimenn lýsa Mývatnsöræfum
á þá leið að þau séu mjög víðáttumikil slétta, 300-500 m yfir sjó, sem hækki
lítið eitt þegar austar dragi. Sléttan
nái norður undir Kelduhverfi, í svonefndan Norðmel og Norðurfjöll, en einnig
suður fyrir núverandi þjóðveg, upp með allri Jökulsá, um svonefnd Grjót og Borgarmel,
með Fjallagjá og Veggjastykki, upp með Ferjuási og Vörðukambi, með Ystafelli og
Miðfelli, mót Möðrudalslandi austan Jökulsár og síðan fram með Fremstafelli og
Ferjufjalli, en þar í milli renni Grafarlandsá um dalverpi. Þá nái sléttan til suðvesturs, um Grafarlönd,
og suður að Lindá, Herðubreiðarlindum og Herðubreið. Áframhald af sömu sléttu megi kalla hið
vestasta af fjallabyggðunum fyrir austan Jökulsá. Í Ferðabókinni segir Þorvaldur Thoroddsen að
á öræfasvæðinu séu hraungjár og gígar svo hundruðum skipti, en lítið um
melöldur. Þá sé mikill hluti öræfanna
þakinn stórum hraunum, en þó séu góð beitilönd á milli. Roksandur sé þar nokkur og melar af
hnullungsgrjóti, einkum næst Jökulsá.
Þorvaldur segir að hross gangi á öræfunum vetur og sumur og að mikið sé
rekið þangað af sauðfé. Hefur þessi frásögn
Þorvaldar samhljóm við yngri heimildir, m.a. um að meginafrétturinn á Mývatnsöræfum
sé norðan Búrfells og á Norður- og Austurfjöllum og síðan suður með Jökulsá með
Grímsstaðaþjóðvegi og í Grafarlöndum og öræfum þar suður. Frásögnin hefur jafnframt samhljóm við eldri
heimildir um ítök jarða, þ. á m. Möðrudals.
Um Ódáðahraun segja fræðimennirnir að
það sé mesta hraunbreiða á Íslandi, sem liggi sunnan frá Vatnajökli og
Vonarskarði og milli Jökulsár á Fjöllum og Skjálfandafljóts. Til norðurs séu mörk Ódáðahrauns óljósari, en
að oft sé miðað við að þau séu dregin um fyrrnefnd Mývatnsfjöll, austan
byggðar, þ.e. um suðurenda Bláfjalls og Sellandsfjalls, en síðan til norðurs að
Grímsstaðaþjóðvegi á Mývatnsöræfum. Með
þannig mörkum að meðtöldum Búrfellshrauni og Sveinagjárhraunum og að norðurenda
Herðubreiðarfjalla sé flatarmál hraunsins um 4500 km2. Hraunið sé af mismunandi aldri og útliti, sem
runnið hafi frá fjölda eldfjalla og gígaraða.
Í fyrrnefndum ritverkum segir að hæð hásléttunnar sem hraunið hafi
fallið yfir sé um 400 m nyrst og um 800 m syðst. Hásléttan sé þó ekki alveg hulin hrauni þar
eð meðfram Jökulsánni séu víðáttumikil svæði með ísaldarruðningi, líkt og í
Fljótsdalnum við vesturmörkin. Þá rísi
einstök fjöll eða fjallaþyrpingar upp úr hraunhafinu og séu Herðubreið, Dyngjufjöll
með Öskju þeirra mest svo og Trölladyngja og Kollóttadyngja.
Í úrskurði óbyggðanefndar er vikið að
gróðri á Mývatnsöræfum og í Ódáðahrauni.
Í ritum nefndra fræðimanna segir að vatnsskortur standi gróðrinum helst
fyrir þrifum, en að helst sé norðurhluti hraunsins talsvert gróinn með köflum
svo og þar á mellöndum, en einnig séu gróðurblettir víða við lindir og
uppsprettur, m.a. í nágrenni Herðubreiðar.
Áréttað er að dálítill gróðurslæðingur sé því sem næst um allt hraunið,
að undanskildum yngstu og úfnustu hraunbreiðunum og þá ekki hvað síst norður af
Vatnajökli, norður um Trölladyngju og Dyngjufjöll.
Í ritverki Þorvaldar Thoroddsen, sem
ferðaðist víða um Ódáðahraun á árunum 1875 og 1882-1884 og gerði jarðfræðiuppdrátt
og lýsti því nákvæmlega: „... mest eftir
eigin sjón, sumpart eftir lýsingu nákunnugra göngumanna og fjallakónga“,
gerði hann grein fyrir heimildum sínum um fyrri ferðir um Mývatnsöræfi og
Ódáðahraun. Staðhæfir hann að þrátt
fyrir einstaka ferðir um landsvæðið á 17. og 18. öldinni hafi öræfin inn af
Mývatni verið byggðamönnum lítt kunn.
Þekking hafi þó farið vaxandi er leið á 19. öldina og hafi það m.a.
leitt til þess að fjárheimtur urðu talsvert betri með tímanum. Í leiðöngrum
sínum um Ódáðahraun og Mývatnsöræfi gaf Þorvaldur kennileitum og örnefnum nafn,
en leiðrétti jafnframt eldri uppdrætti um staðsetningu fjalla og fjallgarða,
sem gerðir höfðu verið eftir fyrri öræfaferðir.
Þar á meðal var landabréf Knoffs af Íslandi frá 1734 og Uppdráttur Íslands sem Björn
Gunnlaugsson gerði 1844, en hann hafði á árunum 1838 og 1839 farið um öræfin
millum Jökulsár og Skjálfandafljóts. Á
meðal fylgdarmanna Björns var séra Sigurður Gunnarsson, en í greinum sem hann
ritaði í tímatritið Norðanfara 1864 og 1877 segir hann frá ferðum sínum. Nefnir Sigurður m.a. Dyngjufjöll fremri og
hin ytri, en jafnframt segir hann að suðvestur af Herðubreið eigi að vera skarð
sem heiti Bræðraskarð, en ekki getur hann frekar um heimildir sínar.
Þorvaldur Thoroddsen segir frá því í
fræðiritum sínum, að fjöll hafi vantað á uppdrátt Björns Gunnlaugssonar, þ. á
m. Hvammsfjöll, hið mikla eldfjall Kollóttu-Dyngju og Herðubreiðartögl, en
einnig Lindá, Ferjufjall, Hrossaborg og „önnur
smáfell fram með Jökulsá“. Þá
staðhæfir hann að Herðubreiðarfjöll en einnig Dyngjufjöll hafi verið skakkt
sett á Uppdrátt Íslands. Þorvaldur lýsir í framhaldi af þessum skrifum
legu helstu fjalla austan Mývatnsfjalla, þ. á m. Heilagsdagsfjalls, Búrfellsfjalla
og Búrfells, en þar sunnar segir hann vera hinar fornu Fremrinámur, við gíginn
Ketil og Ketildyngju, en þar rétt sunnan við staðsetur hann móbergstindinn
Kerlingardyngju og að enn sunnar liggi Hvammsfjöll og Fjarhólar. Þá segir hann að austurhlið Kerlingardyngju
nái að Herðubreiðarfjöllum. Í skýringum,
sem fylgja ritverkum Þorvaldar, segir að Búrfellsfjöll nefnist nú á korti Bláfellsfjallgarður.
Í ritverkum nefndra fræðimanna segir
m.a. frá því að Grafarlönd vestan Ferjufjalls, við Jökulsá, séu um 10-12 km
suðvestur að Herðubreiðarlindum og Herðubreið (1682 m). Þá segir Þorvaldur Thoroddsen að suður af
Herðubreið, en eigi áfast þar við, gangi allmikill fjallrani, „sem ég hef heyrt
menn kalla Tögl eða Herðubreiðartögl (1070 m)“, en að þar suður frá falli
Jökulsáin á tveggja til þriggja km kafla í mjög þröngum gljúfrum, sem á einum
stað séu aðeins 11 m breið og að rétt ofan við mjóddina sé dálítill foss. Er að áliti dómsins líklegt að hér sé átt við
foss, sem á síðari tímum hefur verið nefndur Gljúfrasmiður. Í þessu viðfangi er til þess að líta að mun
neðar í Jökulsánni eru þekktir fossar, þ.e. Selfoss, Dettifoss, Hafragilsfoss
og Réttarfoss, en að auki var þar fram til ársins 1920 Vígabjargarfoss, sem þá
hvarf vegna rennslisbreytinga. Í ritum
sínum segir Þorvaldur að þau hraun sem séu um Herðubreið séu ekki frá henni
komin, þrátt fyrir að annálar tiltaki að hún hafi gosið 1341 og 1510. Staðhæfir Þorvaldur að fjallið hafi ekki
gosið frá ísöld, en þar sem öræfin séu svo fjarri byggð og ókunn sé ekki
óeðlilegt að fólk hafi ættfært ranglega þau gos sem þar urðu. Í bókarflokki sínum um Ódáðahraun tekur
Ólafur Jónsson undir þessa skoðun Þorvaldar, en segir jafnframt að þekkt sé að
eldgos séu kennd við eitthvert þekkt eða sérkennilegt fjall í nágrenninu. Nefnir hann í því sambandi að árið 1510 hafi
verið sagt í Biskupsannálum Jóns Egilssonar að gosið hafi í Trölladyngju og
Herðubreið, en hið rétta hafi verið að gosið hafi í Dyngjufjöllum og
Herðubreiðarfjöllum.
Þorvaldur Thoroddsen segir frá því að
fyrir sunnan Herðubreiðartögl blasi við Kverkfjöll og Vatnajökull, en þar
vestan við sé Kistufell og Dyngjufjöll ásamt Öskju. Hann lýsir skarði millum Dyngjufjalla og
Kollóttudyngju, sem hann segir að sé syðsti hluti Herðubreiðarfjalla, en síðan
segir hann: „Suður af Kollóttu-Dyngju, í suðurrönd hennar, er mjög einkennilegt
móbergsfell. Standa utan í því
þverhníptir móbergsdrangar, að minnsta kosti 15-30 m háir, hver upp af öðrum,
og á hrygg fellsins eru stóreflis björg, undarlega löguð
Það getur vel verið,
að þetta fell sé Bræðrafell, sem getið er um í fornum máldögum. Bræðraskarðið verður þá fjallahliðið milli
þess og Dyngjufjalla. Þó er þetta ekki víst“. Í þessu viðfangi er til þess að líta að fram
í Bárðardal, nærri Svartárvatni, eru bergstöplar tveir sem nefndir eru
Bræður. Þá er í Hólmatungum, syðst við Hólmárbjargið,
lækur sem mun heita Bræðralækur.
Þorvaldur segir í ritverki sínu frá rannsóknarleiðangri sem hann fór
árið 1884 um Herðubreiðarfjallgarð.
Segir hann að fjallgarðurinn sé norður og austur af Dyngjufjöllum og
norðvestur af Herðubreið, en bendir á að flestir Mývetningar nefni fjallgarðinn
Herðubreiðarfjöll, en sumir kalli hann Dyngjufjöll ytri. Þorvaldur staðhæfir að fjöll þessi hafi verið
alveg ókunn og mjög skakkt sett í Uppdrætti
Íslands, enda þótt mikið hraun hafi runnið frá þeim og í næsta nágrenni
þeirra, m.a. frá Sveinagjá, sem gosið hafi 1875. Þorvaldur lýsir Herðubreiðarfjöllum og
nágrenni þeirra, líkt og Ólafur Jónsson og fleiri fræðimenn og landkönnuðir
hafa gert síðar í verkum sínum. Segir
Þorvaldur að þangað frá Grafarlöndum vestan Jökulsár séu hallandi hraunbreiður. Þá sé vestur af Miðfelli og Fremstafelli, en
norðan Ferjufells, ávöl bunga, hraunlaus, og nái hún langleiðina vestur að
Gjáfjöllum (957 m), sem sé nyrsti hluti fjallaklasans. Við rætur Gjáfjalls að vestan sé fyrrnefnd Sveinagjá. Þá segir Þorvaldur að syðsti hluti
fjallaklasans sé áðurnefnd Kollóttadyngja (1177 m), sem sé vestur eða dálítið
norðvestur af Herðubreið. Í bókarflokki Ólafs
Jónssonar er áréttað að suður af Kollóttudyngju sé á landakortum merkt
fyrrnefnt Bræðrafell, en eigi getur hann um aldur eða uppruna örnefnisins. Í áðurröktum úrskurði óbyggðanefndar er
Bræðrafelli lýst, en í vettvangsferðum var það staðfest að tveir drangar sem
þar eru sjást langt að. Við norðurrætur Kollóttudyngju
er móbergsfjallið Eggert (1232 m), sem Þorvaldur skírði í höfuðið á Eggert
Ólafssyni. Vestur af því er
sundurskorinn fjallgarður sem heitir Hrútshálsar og nær norður að
Gjáfjöllum. Norður frá Gjáfjöllum,
skammt austur af Sveinagjársigi, liggur Hafragjá. Í bókaflokki Ólafs Jónssonar segir að gjá
þessi sé 1-2 km breið og 5-6 km löng, með 20-30 m háum gjáveggjum, einkum að
vestan. Í ritverkum Þorvaldar Thoroddsen
og Hjörleifs Guttormssonar, en einnig í örnefnaskrá Reykjahlíðar sem Pétur
Jónsson tók saman um 1950, segir að á báðum börmum Hafragjár séu vörður og að
nálægt miðjum vestari gjáveggnum sé rutt einstigi. Í örnefnaskrá Péturs, í riti
Fornleifastofnunar Menningarminjar á miðhálendi Íslands, sem dr. Orri
Vésteinsson ritstýrði, og í bókaflokki Ólafs Jónssonar er nefnt einstigi nefnt
Bræðraklif. Þá er áréttað í nefndum
ritum að þar á vestari barmi Hafragjár séu þrjú vörðubrot. Austur af gjánni og norður frá Gjáfjöllum er
hver sigspildan við aðra. Ein er þó mest
og má rekja hana norður með Hrossaborgum og suður með Gjáfjöllum, en Fjallagjá
er hluti af þessu sigi.
Í áðurnefndum gögnum segir að víða sé
Ódáðahraun ógreitt yfirferðar, en sjaldan séu þó vandkvæði fyrir gangandi menn
að komast ferða sinna um það, og víðast hvar megi með lagi fleyta hestum. Mestu torfærurnar séu sumar gjárnar. Samkvæmt frásögn Jóns Halldórssonar í
Hítardal, sem gegndi m.a. stöðu skólameistara Skálholtsskóla í byrjun 18. aldar,
var ferð yfir Ódáðahraun talin áfangi, þ.e. dagleið.
Í landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891 er, eins og hér að
framan hefur verið rakið, það sagt um suðurmerki jarðarinnar að þar ráði
fjallgarðar þeir til suðurs, „... er næstir liggja Mývatnssveit og frá
þeim bein stefna suður í Bræðraklyf vestur af Herðibreið. Frá Bræðraklyfi ræður bein stefna austur í
Jökulsá, sunnan við Herðibreiðartungu“.
Í málatilbúnaði sínum, líkt og við
flutning, hafa aðilar vísað til eldri heimilda máli sínu til stuðnings. Hafa þeir m.a. sérstaklega nefnt sjöttardóm Magnúsar
Jónssonar sýslumanns um landamerki nágrannajarðar Reykjahlíðar Grænavatns frá
1562, en þar segir um suðausturmerki þeirrar jarðar: „ustur i
Burfellsskòrd hin sidre. þadann og austur i Hafragiä. rædur þä. giäinn og framm
ad Brædraklife. og þadann og austur under Herdebreid“. Hafa stefnendur einkum lagt áherslu á síðari
hluta merkjalýsingarinnar.
Örnefnið Búrfellsskörð syðri eru nú
óþekkt örnefni, en í skýringum með fræðiriti Þorvaldar Thoroddsen segir að
helst geti þar verið um að ræða skörð í Bláfjallsfjallgarði og verður það lagt
til grundvallar. Þá eru áhöld um
staðsetningu örnefnisins Herðubreiðartungur austur við Jökulsá. Hafa stefnendur vísað um staðsetninguna til
örnefnaskrár Reykjahlíðar frá 1950, sem Pétur Jónsson skráði, en þar segir að
um sé að ræða gamalt örnefni á Grafarlöndum eystri og grónu landi þar í
kring. Að áliti Pálma Hannessonar er Herðubreiðartunga
hins vegar tvímælalaust tungan milli Jökulsár og Grafarlandsár. Er um þetta m.a. til þess að líta að í
fornsögum er Herðubreiðartungna getið, en þá jafnan í tengslum við sagnir um
ferðir manna þvert yfir Ódáðahraun. Í Hrafnkelssögu
segir frá ferðum Sáms á Leikskálum, en þar segir svo: „Þaðan (frá Möðrudal)
riðu þeir til Herðibreiðstungu og svo fyrir ofan Bláfjöll og þaðan í Króksdal
og svo suður á Sand“. Þá segir í
Ljósvetningasögu frá ferð Þorkels Geitissonar um árið 1000, að hann hafi skipt
liði sínu við Jökulsá, en „þá váru goð vöd
viða ...“ og hafi hluti liðs hans síðan farið „almannaveg“ vestur til þings, en meginhluti liðsins farið á hrossum
sínum „... fyrir ofan Mývatn til Krókdals
ok Bleikmýrardals ...“ Í þessu
samhengi er til þess að líta að samkvæmt Vilchinsmáldaga átti Möðrudalskirkja á
Fjöllum ítök vestan Jökulsár, hestgöngu og ómerkinga alla í Herðubreiðartungum. Síðari tíma heimildir hafa greint frá ferðum
Skálholtsbiskupa þvert yfir Ódáðahraun vegna vísitasíuferða til
Austurlands. Þá er ætlað að Bjarni
Oddsson, sýslumaður á Burstafelli, hafi farið Ódáðahraunsleið síðastur manna
1636 og drukknaði þá maður í Jökulsá, en eftir það hafi hún týnst. Er talið að þessi leið hafi verið einn hinna
fyrstu fjallvega, sem týndist.
Samkvæmt áðurnefndum fræðiritum
verður ekki með vissu sagt hvar leiðin lá yfir Ódáðahraun. Í ritverki sínu segir Þorvaldur Thoroddsen
frá því að hann hafi fundið ruddan sneiðing upp klif við norðurenda Gjáfjalla í
Herðubreiðarfjöllum, en þar hafi og verið versta torfæra leiðarinnar. Jafnframt greinir Þorvaldur frá því að hann
hafi fundið nokkur vörðubrot út og vestur frá Ferjufjalli. Þá hefur Þorvaldur það eftir manni einum sem
var uppalinn í Mývatnssveit, að „hinn gamli vegur hafi legið úr Kiðagili austur
yfir Skjálfandafljót, á Kolmúladal, og þaðan austur yfir hraunið í Herðubreiðartungur
og svo að Möðrudal.“ Þeir fræðimenn og
landkönnuðir sem fylgdu í fótspor Þorvaldar Thoroddsen hafa, líkt og áður var
rakið, nefnt klif það sem liggur niður vesturvegg Hafragjár Bræðraklif. Þá hafa þeir greint frá því að við
eftirgrennslan hafi þeir fundið vörður og vörðubrot vestan Hafragjár, en einnig
austan hennar og þar á meðal á grjótunum út og vestur frá Ferjufjalli.
Um gildi landamerkjabréfa, og því hvert sé inntak
eignarréttar á svæði sem í þeim er lýst, hefur Hæstiréttur Íslands lýst þeirri
afstöðu, t.d. í máli réttarins nr. 48/2004, að almennt skipti máli hvort um sé
að ræða jörð eða annað landsvæði. Segir
í dómsniðurstöðunni m.a. að þekkt sé að landamerkjabréf hafi ekki eingöngu
verið gerð fyrir jarðir, heldur einnig afrétti, sem ekki tengist sérstaklega
tiltekinni jörð. Enn fremur er í þessum
dómi sagt að landamerkjabréf fyrir jörð feli almennt í sér ríkari sönnun fyrir
því að um eignarland sé að ræða þótt jafnframt verði að meta gildi hvers bréfs
sérstaklega. Er sagt að það auki almennt
gildi landamerkjabréfs sé það áritað um samþykki eigenda aðliggjandi jarða, en
að þess verði að gæta að með því að gera landamerkjabréf geti menn ekki
einhliða aukið við land sitt eða annan rétt umfram það. Verði til þess að líta hvort til séu eldri
heimildir sem fallið geti að lýsingu í landamerkjabréfi, enda stangist sú lýsing
heldur ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands. Rétturinn hefur í síðari dómum margsinnis
áréttað þessa afstöðu, t.d. í fyrrnefndum dómi í máli nr. 496/2005. Ber við
niðurstöðu máls þessa að hafa allt framangreint í huga.
Stefnendur byggja á því að Bræðraklyf,
það örnefni sem nefnt hafi verið suðurhornpunktur í landamerkjabréfi
Reykjahlíðar frá árinu 1891, og margoft sé nefnt í eldri merkjalýsingum
jarðarinnar, sé þar sem nú sé á kortum nefnt Bræðrafell. Í fellinu séu háir bergstöplar sem nefndir
séu bræður og sjáist langt að. Vísa
stefnendur til þess að þetta sé skýr hornpunktur á suðvesturhorni jarðarinnar
og í mun betra samhengi við eldri heimildir en það Bræðraklif í Hafragjá, sem
óbyggðanefnd miði ranglega við.
Hafragjár er ekki getið sem
landamerkjapunkts í landamerkjabréfi Reykjahlíðar frá 1891, en fyrir liggur að
það hefur verið þekkt kennileiti um aldir.
Er þess m.a. getið í áðurnefndum sjöttardómi frá 1562, þar sem kveðið
var á um landamerki Grænavatns, en þar er einnig getið um örnefnið
Bræðraklif. Örnefnið Bræðraklif kemur
fyrir í vitnisburðum og lögmannsdómi um eignarland Reykjahlíðar frá byrjun 16.
aldar og í heimildum eftir það, þ. á m. í landamerkjabréfi jarðarinnar frá
1891. Landmerkjabréf Reykjahlíðar var ekki
áritað af öllum eigendum nágrannajarða, þ. á m. ekki eigendum Grænavatns.
Þær elstu heimildir sem málsaðilar
vísa til benda að áliti dómsins til þess að merki Reykjahlíðar hafi legið frá
hinu óþekkta syðra skarði í Búrfellsfjallgarði, sem nú nefnist Bláfellsfjallgarður,
á mörkum austur- og suðurafréttar Mývetninga.
Þá er líklegast að þaðan hafi merkjalínan legið til austurs um
Ódáðahraun og í Hafragjá norðan Herðubreiðarfjalla, en að áliti dómsins er
gjáin ótvírætt punktur sem miðað var við.
Er í því viðfangi til þess að líta að í Mývatnssveit er eigi óalgengt,
sbr. m.a. aðilaskýrslu fyrir dómi, að merkjalýsingar jarða taki mið af lægðum í
landi eins og af hæðum.
Að virtum hinum elstu heimildum sem
fjalla um hið umþrætta landsvæði fær skilningur stefnenda um staðsetningu
Bræðraklifs í Bræðrafelli sunnan Kollóttudyngju að áliti dómsins ekki
nægjanlegan stuðning, m.a. þegar litið er til átthagalýsinga. Þá er til þess að líta að millum syðsta hluta
Hafragjár og Bræðrafells sunnan Kollóttudyngju eru um 25 km í beinni loftlínu
og er þá farið yfir há Herðubreiðarfjöllin.
Skilningur stefnenda fær að áliti dómsins heldur ekki stuðning í ritum
þeirra náttúrufræðinga og landkönnuða sem fyrstir könnuðu hin víðáttumiklu
landsvæði, sem hér eru til umfjöllunar, til nokkurrar hlítar á 19. og 20.
öld. Loks fær skilningur stefnenda ekki
stuðning í síðari tíma gögnum, m.a. örnefnaskrá Reykjahlíðar.
Þegar ofangreint er virt, en einnig í
ljósi staðhátta, áðurrakinna lýsinga náttúrufræðinga á landsvæðinu, þ. á m. á
Herðubreiðarfjöllum og einstökum hlutum þeirra, vettvangsferða að nefndum
kennileitum og almenns málskilnings á Norðurlandi á orðunum „fram“ og „utan við“,
verður að áliti dómsins að leggja til grundvallar að merki Reykjahlíðar á
eignarlandi taki mið af Hafragjá norðan Gjáfjalla í Herðubreiðarfjöllum og þá
þannig að merkjalínan miðist við einstigi það sem nefnt hefur verið Bræðraklif
og er í vesturvegg í syðri hluta Hafragjár.
Þá fari merkin þaðan í beinni stefnu austur í Jökulsá. Það er því niðurstaða dómsins að stefnendur
hafi ekki hrakið eða leitt nægjanlegar líkur fyrir því að áðurraktar forsendur
í úrskurði óbyggðanefndar sem stefndi vísar til um merki Reykjahlíðar séu
rangar.
Að þessu sögðu verður ekki fallist á með stefnendum að þeir
hafi sýnt fram á að umrætt landsvæði sunnan þjóðlendulínu eins og hún er dregin
í úrskurði óbyggðanefndar sé eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með
öðrum hætti. Þá verður ásamt andmælum og
röksemdum stefnda, en einnig með hliðsjón af áðurnefndri ákvörðun Mannréttindadómstóls
Evrópu frá 23. september 2008 í máli nr. 46461/06, ekki fallist á að stefnendur
hafi mátt vænta þess að þeir ættu frekari réttindi á þessu landsvæði en lýst er
í úrskurðinum. Loks hafa stefnendur að
áliti dómsins ekki rökstutt frekar þau réttindi, sem varakrafa þeirra tekur
til, eða þeir að öðru leyti fært fram gögn fyrir slíkum réttindum. Ber af þeirri ástæðu að hafna varakröfu
stefnenda.
Með vísan til alls þess sem hér að framan hefur verið rakið
er hafnað kröfum stefnenda um að ógilda úrskurð óbyggðanefndar í máli þessu og
skal hann standa óraskaður. Er því
fallist á þá niðurstöðu óbyggðanefndar að lýst landsvæði samkvæmt úrskurðinum
teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr.
58/1998, en jafnframt að landsvæði sem nefnd eru
Grafarlönd austari og Herðubreiðarlindir séu afréttareign jarðarinnar
Reykjahlíðar, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.
Verður stefndi samkvæmt öllu þessu sýknaður af kröfum
stefnenda í málinu.
Stefnendur
krefjast þess að málskostnaðarákvörðun óbyggðanefndar gagnvart þeim vegna
lögmannsþjónustu, sem þeir hafi þegið við meðferð málsins fyrir nefndinni, að
fjárhæð 2.200.000 krónur, verði felld úr gildi og þess í stað dæmt að stefnda
beri að greiða stefnendum 4.327.500 krónur auk virðisaukaskatts, 1.060.235 króna,
eða samtals 5.387.737 krónur í málskostnað vegna lögmannsþjónustu auk 2.599.120 króna vegna útlagðs kostnaðar
landeigenda sjálfra vegna vinnu þeirra við gagnasöfnun, rannsóknir, funda- og
ferðakostnað, eða samtals 7.986.857 krónur, vegna meðferðar málsins fyrir
óbyggðanefnd.
Samkvæmt 1. mgr. 17. gr. laga nr. 58,
1998, eins og þeim var breytt með 7. gr. laga nr. 65, 2000, skal greiða úr
ríkissjóði nauðsynlegan kostnað vegna gæslu hagsmuna málsaðila fyrir
óbyggðanefnd. Með 2. mgr. fyrrnefnds
lagaákvæðis er lagt í hendur nefndarinnar að úrskurða um kröfur aðila um þann
kostnað. Meðal þess, sem nefndin á að
líta til við ákvörðun á nauðsynlegum kostnaði aðila, er hvað telja megi
sanngjarnt og eðlilegt endurgjald fyrir hagsmunagæslu í viðkomandi máli og
hvort aðilar, sem hafa svipaðra hagsmuna að gæta, hafi sameinast um aðstoð
lögmanns.
Óbyggðanefnd hefur sjálfstæðri
rannsóknarskyldu að gegna í málum sem þessum og hefur að mati dómsins sinnt
þeirri skyldu sinni. Segir í úrskurði
nefndarinnar að í tilefni af áliti umboðsmanns Alþingis frá 13. nóvember 2007 í
máli nr. 5073/2007 hafi nefndin fyrir uppkvaðningu úrskurðarins gefið lögmönnum
aðila kost á að leggja fram sundurliðaða málskostnaðarreikninga þannig að unnt
væri að ákvarða málskostnað til einstakra málsaðila fremur en
sameiginlega. Liggur fyrir að slík
sundurliðun lá fyrir í tilviki stefnenda.
Fallast má á með stefnendum að
rökstuðningur óbyggðanefndar fyrir ákvörðun málskostnaðar hefði mátt vera
ítarlegri, en það breytir ekki mati dómsins á því að ekkert sé nægjanlega fram
komið sem styðji þá fullyrðingu að endanleg ákvörðun hennar hafi verið
órökstudd og ómálefnaleg eða í andstöðu við 17. gr. þjóðlendulaga í ljósi
aðstæðna. Að þessu gættu eru ekki efni
til að hnekkja ákvörðun óbyggðanefndar um þóknun handa lögmanninum og annan
kostnað.
Eftir atvikum þykir rétt að hvor
aðili beri sinn kostnað af málarekstrinum.
Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði,
þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar
hæstaréttarlögmanns. Með hliðsjón af
umfangi málsins og þeim hagsmunum sem í húfi voru, en einnig þegar virt eru
gögn um vinnuframlag, þar á meðal vegna vettvangsferða og endurflutnings, er
nefnd þóknun ákveðin 1.635.500 krónur og er þá virðisaukaskattur
meðtalinn. Samkvæmt 2. mgr. 127. gr.
laga nr. 9, 1991 kemur aðeins í hlut dómstóla að ákveða þóknun handa lögmanni
gjafsóknarhafa og á því ekki að réttu lagi að taka afstöðu til útlagðs
kostnaðar hans í dómi.
Mál þetta var upphaflega flutt 22. mars sl.. Ekki tókst að leggja dóm á málið á
tilhlýðilegum tíma, m.a. vegna anna dómara.
Var málið því endurflutt af lögmönnum aðila 17. október sl., en í
framhaldi af því dómtekið að nýju.
Dóm þennan kveður upp Ólafur Ólafsson, héraðsdómari.
D Ó M S O R Ð :
Stefndi, íslenska ríkið, er sýkn af
kröfum stefnenda í máli þessu.
Málskostnaður fellur niður.
Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar, hæstaréttarlögmanns, 1.635.500 krónur.