Fimmtudaginn 11. nóvember 2010.

Nr. 768/2009.

Garðabær (Óskar Sigurðsson hrl.) (Hjördís Halldórsdóttir hdl.) Ingunn Ingvadóttir Víðir Jóhannsson Júlíana Karlsdóttir Karl K. Þórðarson Valgerður Guðmundsdóttir Heiða Karlsdóttir Sigurjón Heiðar Hreinsson Jóakim Snæbjörnsson Guðfinna Snæbjörnsdóttir Anna S. Snæbjörnsdóttir Ólafur Tryggvi Snæbjörnsson Margrét Snæbjörnsdóttir Guðrún Snæbjörnsdóttir Helga Snæbjörnsdóttir Auðbjörg Guðný Eggertsdóttir Sigurður Eggertsson Klemens Eggertsson Einar Hafsteinn Árnason Kirkjubrú –Íbúðasvæði ehf. Edvard Hallgrímsson Ólafur Stefán Sveinsson Jón Gunnar Gunnlaugsson Klemens Gunnlaugsson Þrúður Gunnlaugsdóttir Friðrik Ingvi Jóhannsson Anna Þorbjörg Jónsdóttir Jóhanna Jónsdóttir dánarbú Ásthildar Jónsdóttur Elín Jóhannsdóttir Snorri Jóhannsson Sturla Jóhannsson Jónas Jóhannsson Ingvar Örn Sighvatsson Þórarinn Sighvatsson Þórður Sighvatsson  Alda Guðbjörnsdóttir Anna B. Guðbjörnsdóttir Gróa Guðbjörnsdóttir Ragnhildur Nikulásdóttir Reynir Guðbjörnsson Þorgerður Erlendsdóttir Júlíana Brynja Erlendsdóttir Sveinn Erlendsson Hugborg P. Erlendsdóttir Elísabet M. Vestdal Jóhannes F. Vestdal Kirkjuhvoll sf. Erlendur Sveinsson María Birna Sveinsdóttir Auður Sveinsdóttir Guðlaug Haraldsdóttir Helgi Már Haraldsson Brynja Jóhannsdóttir Guðmundur Bjarni Jóhannsson Viðar Jóhannsson Þorgils Jóhannsson Magnús Jóhannsson Margrét Gunnarsdóttir Jóhann Gunnarsson Tinna Rós Gunnarsdóttir Úlfar Ármannsson Svavar Gunnarsson Pétur Hrafn Ármannsson Erla K. Gunnarsdóttir Stefán Rafn Eyþórsson Elsa Sigrún Eyþórsdóttir Þórunn Árnadóttir Auður Þorbergsdóttir dánarbú Jóhönnu Jónsdóttur Jón Erlendsson Björn Erlendsson Halldóra Erlendsdóttir Hákon Erlendsson Elísabet Reykdal og Sveitarfélagið Álftanes (Páll Arnór Pálsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Skarphéðinn Þórisson hrl.) og til réttargæslu Hafnarfjarðarkaupstað (Þórdís Bjarnadóttir hrl.)

Eignarréttur. Fasteign. Þjóðlenda. Afréttur. Hefð. Res judicata. Málskostnaður. Gjafsókn.

G o.fl. kröfðust þess að fellt yrði úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 31. maí 2006 í máli nr. 2/2004 um að landsvæði innan tilgreindra marka væri þjóðlenda, en landið er hluti mun stærra svæðis sem nefnt var Almenningsskógar Álftaneshrepps hins forna. G. o.fl. reistu kröfur sínar meðal annars á því að beinn eignaréttur þeirra yrði studdur við það að deilusvæðið hafi verið numið í öndverðu og að slíkur eignaréttur hafi haldist eftir það. Í dómi Hæstaréttar var þessari málsástæðu hafnað og fram kemur að ekki væri unnt að útiloka að hið umdeilda svæði eða hluti þess hafi verið numið en beinn eignaréttur hafi ekki flust til síðari rétthafa heldur aðeins óbein eignarréttindi. Vísað var til forsendna fyrir niðurstöðu óbyggðanefndar í málinu þar sem fram kæmi að ekkert lægi fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignaréttinda sem kynni að hafa verið stofnað til í öndverðu og að frásögn Landnámu, sem áfrýjendur töldu renna stoðum undir að landið hefði upphaflega verið numið, skipti ekki máli varðandi tilvist beins eignaréttar að landsvæðinu. Þá væri jafnframt til þess að líta að mikil eldgos hefðu eytt nyrsta hluta svæðisins eftir landnám og að gögn málsins bæru ekki með sér að minjar um byggð frá landnámstíð hafi fundist á svæðinu. Hvað varðaði sönnun um beinan eignarétt að landsvæðinu vísuðu G o.fl. til heimildar sem þau töldu að studdi þá skýringu þeirra að Almenningsskógar hafi verið sameign lögbýlisjarða í hreppnum. Var um að ræða merkjalýsingu svonefnds umsjónarmanns almennings Álftaness frá 21. júní 1849. Í dómi Hæstaréttar var tekið fram að ekkert landamerkjabréf hafi verið gert fyrir Almenningsskóga eða hluta þeirra eftir setningu landamerkjalaga nr. 5/1882 eða síðar. Ekki var fallist á að beinn eignarréttur yrði leiddur af yfirlýsingunni frá 1849 og fram kemur að hún væri einhliða og bæri ekki með sér afstöðu eigenda nágrannajarða til efnis hennar. G. o.fl. studdu kröfur sínar jafnframt við hefð og að máli skipti að deilusvæðið væri ekki hluti af miðhálendi Íslands, heldur væri um að ræða láglendi á skaga nærri helsta þéttbýli á landi. Þessum málsástæðum var einnig hafnað og ekki talið að G o.fl. hefðu fært fram sönnun þess að skilyrðum eignarhefðar á landinu hafi verið fullnægt með þeim venjubundnu  afréttarnotum, sem jarðir í Álftaneshrepp hinum forna hafa eða höfðu áður af því. Þá var vísað til þess að samkvæmt lögum nr. 58/1998 bæri að skera úr um eignarrétt að landi hvort heldur á hálendi Íslands eða utan þess og var í því sambandi vísað í dómafordæmi Hæstaréttar. Í málinu gerðu nánar tilgreindir áfrýjendur sérstaka kröfu um að ógiltur yrði úrskurður óbyggðanefndar um þjóðlendu innan landsvæðis sem nefnt er Garðakirkjuland. Talið var að hér væri um að ræða sérstaka varakröfu þessara áfrýjenda, þó að það kæmi ekki fram í kröfugerð. Kröfunni var hafnað og í þessu sambandi vísað í dóm landamerkjadóms Gullbringu- og Kjósarsýslu og Hafnarfjarðar 14. desember 1971. Þar hafi meðal annars verið afmarkað eignarland Garðakirkjulands gagnvart afréttarlandi, sem var hluti Almenningsskóga, og þar með landfræðileg takmörk óbeins eignarréttar sem þessir áfrýjendur töldu sig eiga. Talið var að dómurinn hefði fullt sönnunargildi um þau atvik sem þar hafi verið ráðið til lykta og fæli í sér bindandi úrslit sakarefnis fyrir áfrýjendur sem aðra. Þá var ekki fallist á kröfu sömu áfrýjenda um að ógilt yrði ákvörðun óbyggðanefndar um málskostnað vegna meðferðar málsins fyrir nefndinni að því er varðaði áfrýjandann BE, og að Í yrði dæmt til að greiða honum hærri fjárhæð. Vísað var til þess að BE hafi ekki verið aðili málsins, hvorki fyrir óbyggðanefndinni né fyrir héraðsdómi, heldur dánarbú foreldra hans, og breytti engu í þeim efnum þó hann væri orðinn aðili að málinu fyrir Hæstarétti eftir að skiptum búsins hafi verið lokið. Í málinu var því ekki fallist á kröfur G. o.fl. og niðurstaða héraðsdóms um að sýkna í staðfest.  

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ingibjörg Benediktsdóttir, Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen, Páll Hreinsson og Viðar Már Matthíasson.

Áfrýjendur skutu málinu upphaflega til Hæstaréttar 30. september 2009 en ekki varð af fyrirhugaðri þingfestingu þess 25. nóvember 2009.  Með heimild í 4. mgr. 153. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála áfrýjuðu þeir héraðsdómi öðru sinni 23. desember 2009. Áfrýjendur krefjast þess að fellt verði úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 31. maí 2006 í máli nr. 2/2004 um að landsvæði innan eftirgreindra marka sé þjóðlenda:

„A. Frá Húsfelli er dregin lína suðaustur í Þríhnjúka og þaðan í Bláfjallahorn. Frá Bláfjallahorni vestur í Litla-Kóngsfell og þaðan í norðaustur í átt að Stóra-Kóngsfelli þar til norðurmörk Krýsuvíkur skera línuna. Þaðan ráða dæmd norðurmörk Krýsuvíkur þar til komið er að skurðarpunkti við línu sem liggur frá Húsfelli með stefnu yfir Hæstaholt á Dauðadölum. Frá þeim skurðarpunkti er þeirri línu síðan fylgt í áðurnefnt Húsfell.

B. Frá Markrakagili í Undirhlíðum er farið norðaustur að Hæstaholti á Dauðadölum. Þaðan er dregin lína til suðurs með því að tekin er stefna af Húsfelli og þeirri stefnu fylgt frá framangreindu Hæstaholti á Dauða­dölum að skurðarpunkti við dæmd norðurmörk Krýsuvíkur. Frá þeim skurðarpunkti ráða norðurmörk Krýsuvíkur til vesturs að fyrrnefndu Markrakagili í Undirhlíðum.“ Þá krefjast áfrýjendur að viðurkennt verði að innan framangreindra merkja sé engin þjóðlenda. Þeir krefjast að auki málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem þeim hefur verið veitt.

Áfrýjendurnir dánarbú Jóhönnu Jónsdóttur, Jón Erlendsson, Björn Erlendsson, Halldóra Erlendsdóttir og Hákon Erlendsson sem sameiginlega munu vera eigendur 2/3 hluta Selskarðs „krefjast þess að sami úrskurður verði ógiltur að því er varðar þjóðlendur innan landsvæðis sem nefnt er Garðakirkjuland, innan þeirra marka sem lýst er í B. lið hér að framan“ og að viðurkennt verði að innan þess landsvæðis sé engin þjóðlenda. Ennfremur er þess krafist að ógilt verði málskostnaðarákvæði í úrskurði óbyggðanefndar í málinu að því er varðar áfrýjandann Björn Erlendsson og að stefndi verði dæmdur til greiða honum málskostnað að fjárhæð 1.350.000 krónur auk virðisaukaskatts vegna málsmeðferðar hjá nefndinni. Héraðsdómi var áfrýjað með tveimur stefnum, annars vegar af hálfu Garðabæjar og hins vegar af hálfu annarra áfrýjenda, og var málið flutt fyrir Hæstarétti í umboði áfrýjenda af tveimur lögmönnum í samræmi við það. 

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

Réttargæslustefndi Hafnarfjarðarkaupstaður krefst málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýjenda.  

Áfrýjandinn Garðabær hefur einnig stefnt til réttargæslu fyrir Hæstarétti   Prestssetrasjóði, dánarbúi Hrefnu Karlsdóttur og dánarbúi Helgu Ingimundardóttur, sem hafa ekki látið málið til sín taka hér fyrir rétti.

Dómendur í málinu fóru á vettvang 19. október  2010.

I

Samkvæmt 7. gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta með áorðnum breytingum skal óbyggðanefnd kanna og skera úr um hvaða land teljist til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Nefndin ákvað 27. október 2003 að taka til meðferðar landsvæði á suðvesturlandi innan sveitarfélaga í Gullbringu- og Kjósarsýslum auk þess hluta Árnessýslu, sem nefndin hafði ekki þegar tekið afstöðu til, sbr. 8 gr. og 1. mgr. 10 gr. laga nr. 58/1998. Nánar var því lýst svo að svæðið afmarkaðist til norðurs af mörkum Kjósarhrepps og Hvalfjarðarstrandahrepps, sem fylgi suðurmörkum jarðarinnar Stóra-Botns í síðarnefnda hreppnum, en þau byrji við Botnsvog og endi á  Háu-Súlu, og þegar austar dregur af suðurmörkum þeirra jarða, sem óbyggðanefnd tók afstöðu til í fyrri málum varðandi uppsveitir Árnessýslu. Að austan afmarkaðist svæðið af Þjórsá, en að sunnan og vestan af hafi, allt norður að fyrrgreindum mörkum Stóra-Botns. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 20. febrúar 2004 sem vörðuðu allt svæðið. Nefndin birti kröfugerð stefnda 3., 4. og 7. mars 2004 í samræmi við ákvæði 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 og skoraði á þá, sem teldu til eignarréttinda á því landsvæði sem féll innan kröfusvæðis stefnda, að lýsa kröfum sínum fyrir 3. júní 2004. Sá frestur var framlengdur til loka sama mánaðar. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Í ágúst 2004 kynnti óbyggðanefnd þá ákvörðun sína að fjalla um efnið í sex aðskildum málum. Var eitt þeirra nr. 2/2004 um þjóðlendur á Stór-Reykjavíkursvæði og tók meðal annars til svæða, sem áfrýjendur töldu til eignarlanda sinna eða kröfðust viðurkenningar á víðtækum afnotarétti yfir.

Óbyggðanefnd kvað upp úrskurð í málinu 31. maí 2006. Varð niðurstaðan sú að kröfur stefnda voru teknar til greina á þremur nánar tilgreindum svæðum, þar sem land var talið vera innan marka þjóðlendu. Eitt þeirra er afréttur Álftaneshrepps hins forna eða norðaustanverður hluti Almenningsskóga Álftaness, sem afmarkast eins og fram kemur í A. lið kröfugerðar áfrýjenda. Samkvæmt úrskurðinum er þetta landsvæði jafnframt afréttur jarða í Álftaneshreppi hinum forna, nú Garðabæ, Hafnarfirði og Sveitarfélaginu Álftanesi í skilningi 1. gr. og b. liðar 7. gr. laga nr. 58/1998. Annað þessara svæða, sem talið var innan marka þjóðlendu, var í úrskurði óbyggðanefndar nefnt skógræktarsvæði norðan Krýsuvíkur og sunnan Garðakirkjulands og afmarkast eins og fram kemur í B. lið kröfugerðar áfrýjenda. Í niðurstöðu nefndarinnar kemur jafnframt fram að á þessu svæði sé upprekstrarréttur jarða í Álftaneshreppi hinum forna fallinn niður og að það sé ekki afréttur þeirra.

Áfrýjendur höfðuðu mál með þremur stefnum, sem allar eru dagsettar 28. desember 2006 og voru málin þingfest 18. janúar 2007. Þau voru síðan sameinuð 15. febrúar 2007. Þeir gerðu allir þá kröfu að felldur yrði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar um þjóðlendu á framangreindum svæðum og að viðurkennt yrði að þar væri engin þjóðlenda. Þá gerðu eigendur að 2/3 hlutum Selskarðs sérstaka kröfu, sem tók annars vegar til hluta lands samkvæmt B. lið í kröfugerð áfrýjenda og hins vegar þóknunar eins þeirra fyrir rekstur máls fyrir óbyggðanefnd. Með hinum áfrýjaða dómi var sýknukrafa stefnda tekin til greina.

Fyrir Hæstarétti eru kröfur áfrýjenda hinar sömu og í héraði. Ásthildur Jónsdóttir og Jóhanna Jónsdóttir, sem voru málsaðilar í héraði, eru látnar og hafa dánarbú þeirra tekið við aðild málsins. Þá var dánarbú Erlends Björnssonar og Katrínar Jónsdóttur aðili að málinu í héraði, en skiptum búsins er nú lokið og hafa Jón, Björn, Halldóra og Hákon Erlendsbörn tekið við aðild málsins.

II

Landið, sem ágreiningur málsaðila tekur til, er hluti mun stærra svæðis sem nefnt var Almenningsskógar Álftaneshrepps hins forna. Í héraðsdómi er getið heimilda um landið frá 18. öld, en afmörkun Almenningsskóga kemur fram í greinargerð og merkjalýsingu svonefnds umsjónarmanns almennings Álftaness 21. júní 1849 og þinglesin var degi síðar, en honum hafði ári fyrr verið falið af sýslumanni eftirlit með nýtingu Almenningsskóga undir umsjón hreppstjóra á Álftanesi. Þetta skjal er tekið upp orðrétt í héraðsdómi, en í meginatriðum var landfræðilegri legu Almenningsskóga lýst þar á þann veg að þeir voru vestan, sunnan og austan við svonefnt Garðakirkjuland, norðan Krýsuvíkur og suðvestan við afrétt Seltjarnarneshrepps hins forna. Sá hluti Almenningsskóga, sem greinir í A. lið kröfugerðar áfrýjenda er austan Garðakirkjulands, en land samkvæmt B. lið sunnan við það. Við meðferð málsins fyrir óbyggðanefnd lýsti stefndi þjóðlendukröfu, sem náði yfir stóran hluta hinna fornu Almenningsskóga en var hafnað um annað en þann hluta, sem greinir í A. og B. lið kröfugerðar áfrýjenda.

Svo sem nánar er rakið í hinum áfrýjaða dómi reisa áfrýjendur kröfur sínar á því að Almenningsskógar og þar með landið, sem um er deilt í málinu, hafi frá fornu fari tilheyrt jörðum í Álftaneshreppi hinum forna í sameiningu og verið nýtt sem afréttarland þeirra. Til beins eignarréttar hafi stofnast í öndverðu fyrir nám og sá eignarréttur ekki fallið niður eftir það. Jarðirnar hafi haft margs konar not af landinu, svo sem til beitar og hrístekju og þar hafi einnig verið selstaða. Eignarréttur að sumum hinna fornu jarða og þar með öll réttindi þeirra á afréttinum hafi á síðustu áratugum fallið til sveitarfélaganna tveggja, sem séu meðal áfrýjenda, en áfrýjendur séu að öðru leyti einnig eigendur jarða í Álftaneshreppi hinum forna. Til stuðnings kröfum sínum vísa áfrýjendur sérstaklega til áðurnefndrar yfirlýsingar frá 21. júní 1849, sem verði ekki skýrð á annan veg en þann að allar helstu heimildir eignarréttar í Almenningsskógum séu á hendi hinna fornu jarða í sameiningu. Áhersla er lögð á að yfirlýsingin hafi verið þinglesin. Þá hafi friðlýsing gróðurs árið 1848 og ýmsar ráðstafanir á landinu á seinni tímum, svo sem til skógræktar, rennt stoðum undir að það sé háð beinum eignarrétti. Þá viðurkenna áfrýjendur ekki að dómur, sem kveðinn var upp í landamerkjadómi Gullbringu- og Kjósarsýslu og Hafnarfjarðar 14. desember 1971 sé bindandi fyrir þá, en þar var skorið úr ágreiningi um hver væru mörk Krýsuvíkur til norðurs og Garðakirkjulands til suðurs. Óbyggðanefnd hafi á hinn bóginn í úrskurði sínum tekið mið af dómsniðurstöðunni við afmörkun sína á merkjum þessara jarða gagnvart Almenningsskógum Álftaneshrepps hins forna. Áfrýjendur skýra afstöðu sína til dómsins með því að þeir hafi á sínum tíma ekki átt aðild að dómsmálinu, en af hálfu annarra áfrýjenda en Garðabæjar er jafnframt teflt fram að þeir hafi þá ekki vitað að dómsmál hafi verið höfðað, sem snerti hagsmuni þeirra í Almenningsskógum, og þeir því ekki átt þess kost að skýra málstað sinn. Áfrýjendur styðja kröfur sínar jafnframt við hefð, sem og að máli skipti að deilusvæðið sé ekki hluti af miðhálendi Íslands, heldur sé um að ræða láglendi á skaga nærri helsta þéttbýli á landinu. Fyrir Hæstarétti byggja áfrýjendur, aðrir en Garðabær, loks á því að í kröfugerð stefnda fyrir óbyggðanefnd felist mikil mismunun þar sem hart hafi verið gengið fram gagnvart þeim, en á Langanesi og fleiri svæðum á norðausturlandi hafi engar kröfur um þjóðlendu verið gerðar þrátt fyrir að aðstæður hafi frekar gefið tilefni til kröfugerðar þar. Með þessu sé meðal annars brotið gegn jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar. Allir áfrýjendur telja eignarrétt sinn varinn meðal annars af 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. 1. viðauka við samning um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sbr. lög nr. 62/1994 um mannréttindasáttmála Evrópu.

Fyrir Hæstarétti vísar stefndi almennt til sjónarmiða, sem óbyggðanefnd reisir úrskurð sinn á, og forsendna héraðsdóms sem hann gerir að sínum. Hann telur ósannað að landið hafi verið numið og þar með stofnað til beins eignarréttar yfir því, og með hliðsjón af staðháttum teljist það ólíklegt. Jafnvel þótt svo yrði talið hafi sá eignarréttur síðar fallið niður og samnotaafréttur orðið til á sama hátt og á ónumdum svæðum. Landið hafi þannig fyrst og fremst verið nýtt til sumarbeitar fyrir búfé. Slíkum notum verði ekki jafnað til venjulegra eignarnota og breyti engu um það þótt einhvern tíma hafi verið selstöður á landinu og nokkur hrístaka stunduð á síðari tímum. Skilyrði hefðar séu ekki heldur uppfyllt til að eignaryfirráð geti hafa stofnast. Stefndi mótmælir því að áfrýjendur geti reist kröfu um beinan eignarrétt að þrætulandinu á áðurnefndri merkjalýsingu frá 1849. Hún sé einhliða yfirlýsing en ekki landamerkjabréf og ekki sé um jörð að ræða heldur afrétt. Með yfirlýsingunni hafi Almenningsskógar verið afmarkaðir, en orðalag bendi til að skjalinu sé ekki ætlað að veita eða upplýsa um eignarrétt á svæðinu, hvorki til handa tilteknum mönnum né jörðum. Hluti svæðisins sé afréttur Álftaneshrepps hins forna, en hluti innan merkja Krýsuvíkur auk jarða í Hafnarfirði og Ölfushreppi. Úrskurður óbyggðanefndar um þjóðlendu taki til þess hluta Almenningsskóga sem landamerkjabréf jarða utan Ölfushrepps nái ekki yfir. Þá telur stefndi að óbyggðanefnd hafi verið rétt að byggja á áðurnefndum dómi frá 14. desember 1971 og henni ekki borið að rannsaka sérstaklega umfram það atvik, sem þar sé fjallað um. Stefndi mótmælir jafnframt staðhæfingu áfrýjanda um að tilgreint örnefni hafi verið ranglega staðsett í dóminum. Þá telur hann ekki skipta máli að þrætusvæðið sé utan miðhálendis Íslands. Stefndi mótmælir loks málskostnaðarkröfu áfrýjandans Björns Erlendssonar og bendir sérstaklega á að hann hafi ekki átt aðild að málinu í héraði.

Réttargæslustefndi Hafnarfjarðarkaupstaður er eigandi þess hluta Garðakirkjulands, sem liggur að Almenningsskógum og lýst var hér að framan. Hann kveðst una úrskurði óbyggðanefndar og vera ósammála áfrýjendum um að landið, sem deila málsaðila stendur um, sé eignarland áfrýjenda. Samkvæmt merkjalýsingunni 21. júní 1849 sé um almenning að ræða þar sem lögbýlisjarðir í Álftaneshreppi hinum forna kunni að hafa átt takmörkuð eignarréttindi. Dómur 14. desember 1971 sé bindandi fyrir áfrýjendur sem aðra. Sérstaklega er mótmælt staðhæfingu áfrýjandans Garðabæjar að hann hafi nýtt umþrætt land eins og um eignarland væri að ræða. Þá áréttar hann fyrri mótmæli við því að jörðin Selskarð eigi beitarréttindi innan staðarmarka réttargæslustefnda líkt og aðrir áfrýjendur en Garðabær haldi fram. Þannig hafi matsnefnd eignarnámsbóta í tilgreindum úrskurði sínum 1. nóvember 2004 komist að þeirri niðurstöðu að slíkur réttur hafi fallið niður fyrir vanlýsingu eftir að lög nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum tóku gildi.

III

Með dómi Hæstaréttar 29. október 2009 í máli nr. 685/2008 var leyst úr ágreiningi vegna þjóðlendukröfu stefnda á afrétti Seltjarnarneshrepps hins forna, en hann liggur norðan að því svæði sem tilgreint er í A. lið kröfugerðar áfrýjenda. Af hálfu áfrýjenda í því máli var þeirri málsástæðu borið við að sú ákvörðun óbyggðanefndar að taka svæði á suðvesturlandi innan landnáms Ingólfs Arnarsonar til meðferðar og úrskurðar samrýmdist ekki skýrum markmiðum sem búið hafi að baki lögum nr. 58/1998. Um það var vísað til athugasemda, sem fylgdu frumvarpi sem varð að þeim lögum, en þar sé ítrekað vikið að hálendinu eða hálendissvæðum í tengslum við nauðsyn á að skýra eignarráð á landi, sem deilur hafi lengi staðið um. Svæðið, sem til umfjöllunar var, falli ekki undir það að vera hluti af hálendi Íslands. Um þetta var tekið fram í dómi Hæstaréttar að lög nr. 58/1998 mæli fyrir um aðferð til að eyða óvissu um eignarráð á landi þar sem slík staða sé fyrir hendi. Það eigi fyrst og fremst við um víðáttumikil svæði á hálendi Íslands en einskorðist ekki við þau. Eftir setningu laganna hafi óbyggðanefnd tekið fyrir að skera úr um mörk þjóðlendu og eignarlanda á stórum svæðum við sjó á Skeiðarársandi og Breiðamerkursandi í einungis fárra metra hæð yfir sjávarmáli. Þeim málum hafi lokið með dómi Hæstaréttar 11. maí 2006 í máli nr. 496/2005 þar sem hafnað var kröfu um þjóðlendu á Skeiðarársandi en fallist á að eigendalaus svæði á Breiðamerkursandi væru þjóðlenda. Skýring á lögunum að þessu leyti liggi því þegar fyrir á þann veg að undir þau fellur að skera úr um eignarrétt að landi hvort heldur er á hálendi Íslands eða utan þess. Að þessu virtu verður hafnað málsástæðu áfrýjenda, sem að þessu lýtur.

IV

Að framan var getið dóms, sem kveðinn var upp í landamerkjadómi Gullbringu- og Kjósarsýslu og Hafnarfjarðar 14. desember 1971, en hann hefur þýðingu hér einkum að því er varðar afmörkun þess svæðis, sem um ræðir í B. lið kröfugerðar áfrýjenda. Aðilar málsins voru annars vegar jarðeignadeild ríkisins og sýslusjóður Gullbringusýslu og hins vegar Hafnarfjarðarkaupstaður, en dóminum var ekki áfrýjað til Hæstaréttar. Óbyggðanefnd lagði dóminn til grundvallar í úrskurði sínum, en áður var getið þeirra ástæðna sem áfrýjendur bera fyrir sig því til stuðnings að þeir séu ekki bundnir af niðurstöðu hans.

Í dóminum kemur fram að hinn 10. desember 1968 hafi verið gefin út opinber stefna í málinu, sem birst hafi í tilgreindu tölublaði Lögbirtingablaðs 21. sama mánaðar. Þar hafi verið gerð grein fyrir kröfum málsaðila og stefnt fyrir dóminn hverjum þeim, sem teldi til réttar yfir landsvæði því, sem liggur að Krýsuvíkurlandi að norðan og landi Hafnarfjarðarkaupstaðar að austan og sunnan samkvæmt kröfulýsingum aðilanna. Einungis eigandi jarðarinnar Vatnsenda hafi mætt í málinu samkvæmt þeirri auglýsingu, en engar kröfur gert. Þá hafi dómurinn talið að hér gæti hugsanlega verið um afréttarland eða almenning að ræða og því hafi sveitarstjórnum nærliggjandi sveitarfélaga áður verið ritað bréf um málið og þeim gefinn kostur á að gæta réttar síns, „en eigi kom fram áhugi af þeirra hálfu að gerast aðiljar að máli þessu.“

Af hálfu áfrýjenda kom fram við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti að áðurnefnd opinber stefna 10. desember 1968 hafi verið eignardómsstefna. Um slík mál giltu á þeim tíma ákvæði í XIX. kafla laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði, en með eignardómsstefnu var stefnt fyrir dóm hverjum þeim, sem teldi sig eiga réttar að gæta við úrlausn um kröfur aðila. Samkvæmt lokamálslið 220. gr. laganna hafði sá, sem öðlaðist eignardóm, heimild til að ráða yfir og ráðstafa eigninni eins og hann hefði til þess afsalsbréf eða annað viðeigandi skjal. Með dóminum var eignarland Krýsuvíkur og Garðakirkjulands afmarkað gagnvart afréttarlandi, sem var hluti Almenningsskóga, þar sem meðal annars var lagt til grundvallar hvernig skýra bæri landamerkjabréf fyrir Garðakirkjuland frá 7. júní 1890 og Krýsuvík frá 14. maí 1890. Dómurinn hefur fullt sönnunargildi um þau atvik, sem þar var ráðið til lykta, og felur í sér bindandi úrslit sakarefnisins jafnt fyrir áfrýjendur sem aðra. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti var einnig byggt á því af hálfu áfrýjenda að annmarki hafi verið á eignardómsstefnunni, sem leiði til þess að líta eigi framhjá dóminum. Þessi málsástæða er of seint fram komin og kemur ekki til álita þegar af þeirri ástæðu. Málsástæður áfrýjenda að öðru leyti í þessum þætti málsins eru haldlausar og er hafnað.

V

Áður var greint frá gagnstæðum sjónarmiðum málsaðila um það hvort ætla megi að landið sem deilt er um hafi verið numið í öndverðu. Um það vísa áfrýjendur til Landnámabókar, sem þeir telja styðja að landið hafi upphaflega verið numið. Að þessu leyti er lík staða fyrir hendi og var í dómi Hæstaréttar í máli nr. 685/2008 um afrétt Seltjarnarneshrepps hins forna, en í báðum tilvikum fellur deilusvæðið innan þeirra marka, sem dregin eru í Landnámabók utan um landnám Ingólfs Arnarsonar, þótt ekki greini þar hve langt inn til landsins það náði. Í þeim dómi sagði að ganga mætti út frá að deilusvæðið hafi verið mun grónara við landnám en síðar varð og hæð verulegs hluta þess yfir sjávarmáli og staðhættir að öðru leyti ekki slíkir að girt hafi fyrir að landið yrði numið. Ekki væri því unnt að útiloka að landsvæðið eða hluti þess hafi verið numinn. Þessi ályktun á með sama hætti við um landið, sem deilt er um í þessu máli. Af ástæðum, sem nánar greinir í dómi í máli nr. 685/2008 var síðan komist að þeirri niðurstöðu að hvað sem liði upphaflegum eignarrétti hafi beinn eignarréttur ekki flust til síðari rétthafa heldur aðeins óbein eignarréttindi.

Í forsendum fyrir niðurstöðu óbyggðanefndar í því máli, sem hér er til úrlausnar, kemur meðal annars fram að ekkert liggi fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignarréttinda, sem kynni að hafa verið stofnað til í öndverðu og séu þau því niður fallin. Afrétturinn sé samnotaafréttur og frásögn Landnámabókar skipti ekki máli varðandi tilvist beins eignarréttar að landsvæðinu. Varðandi þetta er jafnframt til þess að líta að mikil eldgos úr gígum við Stóra-Kóngsfell eyddu nyrsta hluta svæðisins sem mun hafa gerst að minnsta kosti að hluta síðar en árið 900 og þar með eftir landnám, en þar er nú Húsfellsbruni. Þá bera gögn málsins ekki með skýrum hætti að minjar um byggð frá landnámstíð hafi fundist á hinu umdeilda svæði. Samkvæmt því, sem að framan greinir, verður hafnað þeirri málsástæðu áfrýjenda að beinn eignarréttur þeirra verði studdur við það að deilusvæðið hafi verið numið í öndverðu og að slíkur eignarréttur hafi haldist eftir það.

VI

Eftir gildistöku laga nr. 58/1998 hafa í Hæstarétti verið kveðnir upp dómar í allmörgum málum þar sem skorið var úr ágreiningi um mörk þjóðlendna og eignarlanda, en hinn fyrsti þeirra var 21. október 2004 í máli nr. 48/2004. Þeir eru fordæmi við úrlausn málsins að því leyti sem í þeim var fjallað um almenn atriði sem reynir á með sama hætti og nú. Í áðurnefndum dómi tók rétturinn meðal annars almenna afstöðu til mats á gildi landamerkjabréfa og hvert væri inntak eignarréttar á svæði, sem í þeim væri lýst. Þess var getið að landamerkjabréf séu ekki einungis gerð fyrir jarðir, en þekkt sé að þau hafi verið gerð fyrir til dæmis afrétti, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð. Almennt auki það gildi landamerkjabréfs sé það áritað um samþykki aðliggjandi jarða. Líta verði til þess hvort til séu eldri heimildir, sem fallið geti að lýsingu í landamerkjabréfi, enda stangist sú lýsing ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands. Dómaframkvæmd ber þannig með sér að landamerkjabréf eru mikilvæg sönnunargögn við úrlausn ágreinings um mörk þjóðlendna og eignarlanda, þótt landamerkjabréf fyrir jörð feli almennt í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða en slíkt bréf fyrir afrétt, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð.

Með setningu landamerkjalaga nr. 5/1882 var í fyrsta sinn lögð sú skylda á hvern landeiganda að halda við glöggum landamerkjum fyrir jörð sinni, sbr. 1. gr. laganna. Tekið var fram að sama regla gilti einnig um afrétti og aðrar óbyggðar lendur að því leyti sem því yrði við komið. Með 3. gr. laganna var eiganda eða umráðamanni hverrar jarðar gert skylt að skrásetja nákvæma lýsingu á landamerkjum jarðar sinnar. Þá merkjalýsingu skyldi hann sýna hverjum þeim, sem land ætti til móts við hann og skyldu þeir rita á lýsinguna samþykki sitt, hver fyrir sína jörð, nema þeir álíti lýsingu hans eigi rétta. Samkvæmt 4. gr. skyldi eftir það fá sýslumanni merkjalýsinguna í hendur til þinglesturs. Hvorki var gert sérstakt landamerkjabréf fyrir Almenningsskóga Álftaneshrepps hins forna í kjölfar setningar landamerkjalaga árið 1882 né síðar og ekki heldur fyrir þann hluta þeirra sem kröfugerð áfrýjenda beinist að. Landamerkjabréf voru hins vegar gerð fyrir nokkrar jarðir, sem tóku meðal annars yfir verulegan hluta Almenningsskóga, þar á meðal Krýsuvík og Garðakirkjuland, sem voru þinglesin í kjölfarið, árituð af eigendum flestra aðliggjandi jarða, í einstaka tilvikum með athugasemd. Kröfur áfrýjenda fá því ekki stoð í heimildum af þessum toga. Hér er það álitaefni því ekki fyrir hendi hvort önnur gögn geti fallið að skýrum lýsingum í landamerkjabréfi, heldur það hvort þau geti bætt upp að slíku bréfi er ekki til að dreifa og nægi ein sér til að kröfur áfrýjenda verði teknar til greina.

Í héraðsdómi er getið um eldri heimildir þar sem vikið var að afréttarsvæðum, sem hér um ræðir, og eignarhalds á fyrri tíð á jörðum í Álftaneshreppi hinum forna. Áður er fram komið að áfrýjendur reisa kröfur sínar einkum á merkjalýsingu 21. júní 1849, sem þeir telja að styðji þá skýringu að Almenningsskógar hafi verið sameign lögbýlisjarða í hreppnum. Hér að framan var komist að þeirri niðurstöðu að hvað sem liði hugsanlegri stofnun beins eignarréttar fyrir nám í öndverðu hafi slíkur réttur ekki flust til síðari rétthafa heldur aðeins óbein eignarréttindi. Ekkert er fram komið sem rennt getur stoðum undir að stofnað hafi verið til beinna eignaryfirráða að svæðinu eftir það fram til 21. júní 1849. Við þessar aðstæður var yfirlýsing umsjónarmanns þann dag gefin og er úrlausnarefnið því í raun hvort með henni hafi verið stofnað til beins eignarréttar. Að því verður að gæta að yfirlýsingin var einhliða og ber ekki með sér afstöðu eigenda nágrannajarða til efnis hennar. Hún er skýr um afmörkun þess svæðis, sem umsjónarmaðurinn taldi sig hafa eftirlit með, en að öðru leyti er orðalagi hagað með ýmsu móti í umfjöllun um almenning eða afrétt þar, svo sem nánar greinir í héraðsdómi. Vísun til afréttarnota svæðisins fyrir jarðir í Álftaneshreppi felur ekki í sér ráðagerð um neinn rétt þeirra umfram afréttarnot, sem áður hefur verið greint frá hver voru. Merkjalýsingin var þinglesin, en framhjá henni var horft við gerð landamerkjabréfa fyrir jarðir í Grindavík, núverandi Ölfushreppi og Hafnarfirði á ofanverðri 19. öld. Þegar allt framangreint er virt verður fallist á með stefnda að nefnd yfirlýsing veiti áfrýjendum ekki sönnun um beinan eignarrétt að landsvæðum, sem kröfur þeirra beinast að.

Áfrýjendur styðja kröfur sínar ennfremur við hefð. Þeir hafa ekki fært fram sönnun þess að skilyrðum eignarhefðar á landinu hafi verið fullnægt með þeim venjubundnu afréttarnotum, sem jarðir í Álftaneshreppi hinum forna hafa eða höfðu áður af því. Er þá meðal annars til þess að líta að inn á land þetta, sem ekki er afgirt, hefur búfénaður leitað frá öðrum jörðum. Þá greinir í héraðsdómi frá því að hluti landsins hafi á síðustu árum verið tekinn til skógræktar og landgræðslu og getið samninga, sem gerðir hafa verið í því skyni á árunum 1995 og 1999. Sá síðarnefndi var gerður eftir gildistöku laga nr. 58/1998, en eftir það tímamark er ekki unnt að eignast eignarréttindi innan þjóðlendu fyrir hefð, sbr. 8. mgr. 3. gr. laganna. Síðarnefndi samningurinn var gerður svo skömmu fyrir gildistöku laganna að hefðarhald verður þegar af þeim sökum ekki stutt við hann. Samningarnir hafa því ekki þýðingu fyrir úrlausn málsins.

Áður var getið þeirrar málsástæðu annarra áfrýjenda en Garðabæjar að brot á jafnræðisreglu stjórnarskrár skipti máli við úrlausn um kröfur þeirra. Þessari málsástæðu var ekki haldið fram fyrr en við meðferð málsins fyrir Hæstarétti. Hún er of seint fram komin og kemur þegar af þeirri ástæðu ekki til álita.

VII

Eigendur hluta Selskarðs gera í málinu sérstaka kröfu um að ógiltur verði úrskurður óbyggðanefndar um þjóðlendu innan landsvæðis, sem nefnt var Garðakirkjuland. Land, sem þannig er vísað til, tekur til hluta svæðis samkvæmt B. lið kröfugerðar áfrýjenda og verður ráðið að um sé að ræða sem næst helming þess. Þótt ekki komi það fram í kröfugerðinni verður litið svo á að um sé að ræða sérstaka varakröfu þessara áfrýjenda. Krafan er skýrð með því að Selskarð hafi átt beitarrétt í Garðakirkjulandi. Stefndi hafi með afsali 30. ágúst 1913 selt réttargæslustefnda Hafnarfjarðarkaupstað þann hluta landsins, sem liggur að Almenningsskógum, sem hafi þó engu breytt um að beitarrétturinn hafi haldist þrátt fyrir yfirfærslu hins beina eignarréttar eins og tekið sé skýrt fram í afsalinu. Garðakirkjuland hafi náð lengra til suðurs en áðurnefndur dómur 14. desember 1971 hafi lagt til grundvallar. Að framan var komist að þeirri niðurstöðu að með dóminum hafi verið skorið endanlega úr um hvar suðurmörk Garðakirkjulands liggja og þar með landfræðileg takmörk óbeins eignarréttar sem þessir áfrýjendur telja sig eiga. Þessari kröfu þeirra er því hafnað þegar af þeirri ástæðu.

Sömu áfrýjendur krefjast þess loks að ógilt verði ákvörðun óbyggðanefndar um málskostnað vegna meðferðar málsins fyrir nefndinni að því er varðar áfrýjandann Björn Erlendsson og stefndi dæmdur til að greiða honum hærri fjárhæð en nefndin ákvað. Hér er þess að gæta að í úrskurði nefndarinnar kemur fram að útlagður kostnaður málsaðila, annarra en stefnda þessa máls, hafi þegar verð endurgreiddur úr ríkissjóði. Að auki var málflytjendum aðila ákveðin þóknun hverjum fyrir sig. Greiðslan, sem hér um ræðir og nefndin úrskurðaði um, var til Björns Erlendssonar persónulega sem umboðsmanns eigenda hluta Selskarðs, en meðal þeirra var dánarbú foreldra hans. Í málatilbúnaði sínum í héraði reisti dánarbúið kröfuna ekki á 17. gr. laga nr. 58/1998, en vísaði til reiknings Björns, sem hann hafi lagt fyrir óbyggðanefnd. Björn var hvorki aðili málsins fyrir óbyggðanefnd né héraðsdómi heldur dánarbúið, sem gat fyrir héraðsdómi ekki gert kröfur í þágu annarra en sjálfs sín í málinu. Skiptir þá engu þótt Björn sé orðinn aðili að málinu fyrir Hæstarétti eftir að skiptum búsins var lokið. Kröfunni verður hafnað þegar af þessari ástæðu.

Samkvæmt öllu framanröktu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest, þar á meðal um málskostnað og gjafsóknarkostnað. Áfrýjendur njóta allir gjafsóknar fyrir Hæstarétti og verður gjafsóknarkostnaður þeirra ákveðinn eins nánar greinir í dómsorði. Málskostnaður fellur niður að öðru leyti en því að áfrýjendurnir Garðabær og Sveitarfélagið Álftanes verða dæmdir til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn eins og í dómsorði segir.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður.

         Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda, Garðabæjar, Ingunnar Ingvadóttur, Víðis Jóhannssonar, Júlíönu Karlsdóttur, Karls K. Þórðarsonar, Valgerðar Guðmundsdóttur, Heiðu Karlsdóttur, Sigurjóns Heiðars Hreinssonar, Jóakims Snæbjörnssonar, Guðfinnu Snæbjörnsdóttur, Önnu S. Snæbjörnsdóttur, Ólafs Tryggva Snæbjörnssonar, Margrétar Snæbjörnsdóttur, Guðrúnar Snæbjörnsdóttur, Helgu Snæbjörnsdóttur, Auðbjargar Guðnýjar Eggertsdóttur, Sigurðar Eggertssonar, Klemensar Eggertssonar, Einars Hafsteins Árnasonar, Kirkjubrúar–Íbúðasvæðis ehf., Edvards Hallgrímssonar, Ólafs Stefáns Sveinssonar, Jóns Gunnars Gunnlaugssonar, Klemensar Gunnlaugssonar, Þrúðar Gunnlaugsdóttur, Friðriks Ingva Jóhannssonar, Önnu Þorbjargar Jónsdóttur, Jóhönnu Jónsdóttur, dánarbús Ásthildar Jónsdóttur, Elínar Jóhannsdóttur, Snorra Jóhannssonar, Sturlu Jóhannssonar, Jónasar Jóhannssonar, Ingvars Arnar Sighvatssonar, Þórarins Sighvatssonar, Þórðar Sighvatssonar, Öldu Guðbjörnsdóttur, Önnu B. Guðbjörnsdóttur, Gróu Guðbjörnsdóttur, Ragnhildar Nikulásdóttur, Reynis Guðbjörnssonar, Þorgerðar Erlendsdóttur, Júlíönu Brynju Erlendsdóttur, Sveins Erlendssonar, Hugborgar P. Erlendsdóttur, Elísabetar M. Vestdal, Jóhannesar F. Vestdal, Kirkjuhvols sf., Erlendar Sveinssonar, Maríu Birnu Sveinsdóttur, Auðar Sveinsdóttur, Guðlaugar Haraldsdóttur, Helga Más Haraldssonar, Brynju Jóhannsdóttur, Guðmundar Bjarna Jóhannssonar, Viðars Jóhannssonar, Þorgils Jóhannssonar, Magnúsar Jóhannssonar, Margrétar Gunnarsdóttur, Jóhanns Gunnarssonar, Tinnu Rósar Gunnarsdóttur, Úlfars Ármannssonar, Svavars Gunnarssonar, Péturs Hrafns Ármannssonar, Erlu K. Gunnarsdóttur, Stefáns Rafns Eyþórssonar, Elsu Sigrúnar Eyþórsdóttur, Þórunnar Árnadóttur, Auðar Þorbergsdóttur, dánarbús Jóhönnu Jónsdóttur, Jóns Erlendssonar, Björns Erlendssonar, Halldóru Erlendsdóttur, Hákonar Erlendssonar, Elísabetar Reykdal og Sveitarfélagsins Álftaness greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanna þeirra, 900.000 krónur til hvors.

        Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður að öðru leyti en því að áfrýjendurnir Garðabær og Sveitarfélagið Álftanes greiði hvor um sig stefnda, íslenska ríkinu, 900.000 krónur í málskostnað. 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. júní 2009

Mál þetta, sem var dómtekið í dag, að undangengnum endurteknum munn­legum málflutningi, er höfðað 28. desember 2006 með þremur stefnum,

í fyrsta lagi af Garða­bæ,

í öðru lagi af eigendum 2/3 hluta Selskarðs, þeim Jóhönnu Jónsdóttur, Furugerði 1, Reykjavík og db. Björns Erlendssonar og Katrínar Jónsdóttur og

í þriðja lagi af eigendum gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi hinum forna, þ.e. Ingunni Ingvadóttur, Þórsmörk, Garðabæ, vegna Oddakots,

Víði Jóhannssyni, Fagurhólstúni 8, Grundarfirði, Júlíönu Karlsdóttur, sama stað, Karli K. Þórðarsyni, Hliðsnesi 3, Álftanesi, Valgerði Guðmundsdóttur, sama stað, Heiðu Karlsdóttur, Smáratúni 6, Álftanesi og Sigurjóni Heiðari Hreinssyni, Álftanesi, vegna Hliðsness,

Jóakim Snæbjörnssyni, Meistaravöllum 7, Reykjavík, Guðfinnu Snæbjörnsdóttur, Hrísmóum 3, Garðabæ, Önnu S. Snæbjörnsdóttur, Núpalind 6, Kópavogi, Ólafi Tryggva Snæbjörnssyni, Hraunbæ 111a, Reykjavík, Margréti Snæbjörnsdóttur, Andrésbrunni 14, Reykjavík, Guðrúnu Snæbjörnsdóttur, Arnartanga 36, Mosfellsbæ og Helgu Snæbjörnsdóttur, Suðurtúni 24, Álftanesi, vegna Melshúsa,

Auðbjörgu Guðnýju Eggertsdóttur, Melateigi 8, Akureyri, Sigurði Eggertssyni, Tjarnarlandi, Álftanesi og Klemens Eggertssyni, Miðskógum 20, Álftanesi, vegna Skógtjarnar,

Einari Hafsteini Árnasyni, Brekku, Álftanesi, vegna Brekku og Brekku-Bjarnar­kots,

Kirkjubrú-Íbúðasvæði ehf., Dalvegi 2, Kópavogi, Edvard Hallgrímssyni, Súlunesi 12, Garðabæ og Ólafi Stefáni Sveinssyni, Ljósalandi 1, Reykjavík, vegna Brekku-Kirkjubrúar,

Jóni Gunnari Gunnlaugssyni, Brekkukoti, Álftanesi, Klemens Gunnlaugssyni, Hofi, Álftanesi og Þrúði Gunnlaugsdóttur, Sóleyjarrima 17, Reykjavík, vegna Sval­barðs,

Friðriki Ingva Jóhannssyni, Sviðholti, Álftanesi, Önnu Þorbjörgu Jónsdóttur, Lindasmára 95, Kópavogi, Jóhönnu Jónsdóttur, Sviðholti, Álftanesi og Ásthildi Jónsdóttur, Vogatungu 31, Kópavogi, vegna Sviðholts,

Elínu Jóhannesdóttur, Litlabæjarvör 15, Álftanesi, Snorra Jóhannessyni, Litla­bæjar­vör 16, Álftanesi, Sturlu Jóhannessyni, Litlabæjarvör 11, Álftanesi, Jónasi Jóhannessyni, Hraunbæ 178, Reykjavík, Ingvari Erni Sighvatssyni, Miklubraut 60, Reykjavík, Þórarni Sighvatssyni, Tjarnarási 5, Stykkishólmi og Þórði Sighvatssyni, Litlabæjarvör 13, Álftanesi, vegna Litlabæjar og Sveinskots,

Öldu Guðbjörnsdóttur, Heimatúni 2, Álftanesi, Önnu B. Guðbjörnsdóttur, Hvamma­braut 2, Hafnarfirði, Gróu Guðbjörnsdóttur, Túngötu 19, Álftanesi, Ragnhildi Nikulásdóttur, Sóleyjarhlíð 1, Hafnarfirði og Reyni Guðbjörnssyni, Hákotsvör 1, Álftanesi, vegna Hákots,

Þorgerði Erlendsdóttur, Hvassaleiti 123, Reykjavík, Júlíönu Brynju Erlendsdóttur, Vogaseli 9, Reykjavík, Sveini Erlendssyni, Blikastíg 2, Álftanesi og Hugborgu P. Erlendsdóttur, Blikastíg 7, Álftanesi, vegna Akrakots,

Elísabet M. Vestdal, Jóhannesi F. Vestdal, Breiðabólsstað, Álftanesi, Kirkjuhvoli sf., Kirkjutorgi 4, Reykjavík, Erlendi Sveinssyni, Miðbraut 8, Seltjarnarnesi, Maríu Birnu Sveinsdóttur, Jörfa, Álftanesi, og Auði Sveinsdóttur, Safamýri 53, Reykjavík, vegna Breiðabólstaðar,

Guðlaugu Haraldsdóttur, Helga Má Haraldssyni, Grænlandsleið 42, Reykjavík, Brynju Jóhannsdóttur, Klapparhlíð 3, Mosfellsbæ, Guðmundi Bjarna Jóhannssyni, Skúlagötu 78, Reykjavík, Viðari Jóhannssyni, Auðbrekku 2, Kópavogi, Þorgils Jóhannssyni, Sóleyjarrima 11, Reykjavík, Magnúsi Jóhannssyni, Hraðastöðum 4, Mosfellsbæ, Margréti Gunnarsdóttur, Háahvammi 7, Hafnarfirði, Jóhanni Gunnars­syni, Drápuhlíð 17, Reykjavík, Tinnu Rós Gunnarsdóttur, Framnesvegi 12, Reykjavík, Úlfari Ármannssyni, Asparvík, Álftanesi, Svavari Gunnarssyni, Austurtúni 17, Álfta­nesi, Pétri Hrafni Ármannssyni, Sólheimum 25, Reykjavík, Erlu K. Gunnarsdóttur, Laugarnesvegi 87, Reykjavík, Stefáni Rafni Eyþórssyni, Akurgerði, Álftanesi, Elsu Sigrúnu Eyþórsdóttur, Brúarflöt 4, Garðabæ og Þórunni Árnadóttur, Tjörn, Álftanesi, vegna Eyvindarstaða,

Auði Þorbergsdóttur, Þórukoti, Álftanesi, vegna Þórukots,

Jóhönnu Jónsdóttur, Furugerði 1, Reykjavík og db. Björns Erlendssonar og Katrínar Jónsdóttur, vegna Selskarðs,

Elísabet Reykdal, Setbergi, Hafnarfirði, vegna Setbergs

og Sveitarfélaginu Álftanesi, vegna Hliðs, Hliðsness, Haukshúsa, Bjarnastaða, Deildar, Traðar, Landakots, Báruhaugseyrar og Kasthúsa.

Stefndi er íslenska ríkið.

Réttargæslustefnt er Hafnarfjarðarbæ, Prestssetrasjóði, db. Hrefnu Karlsdóttur og db. Helgu Ingimundardóttur.

Þann 1. október 2007 úrskurðaði dómstjóri Héraðsdóms Reykjavíkur að allir dómarar við þann dómstól vikju sæti í málinu. Fól dómstólaráð undirrituðum dómara meðferð þess í framhaldi af því.

Dómkröfur stefnenda, Garðabæjar og eigenda gamalla lögbýlisjarða í Álftanes­hreppi hinum forna hljóða um að felldur verði úr gildi úrskurður Óbyggðanefndar í málinu nr. 2/2004: Stór-Reykjavíkursvæðið, frá 31. maí 2006, að því er varðar þjóðlendur á landsvæði sem nefnt er Almenningsskógar Álftaness innan neðan­greindra marka:

A.                    Frá Húsfelli er dregin lína suðaustur í Þríhnjúka og þaðan í Bláfjallahorn. Frá Bláfjallahorni vestur í Litla-Kóngsfell og þaðan í norðaustur í átt að Stóra-Kóngsfelli þar til norðurmörk Krýsuvíkur skera línuna. Þaðan ráða dæmd norðurmörk Krýsuvíkur þar til komið er að skurðarpunkti við línu sem liggur frá Húsfelli með stefnu yfir Hæstaholt á Dauðadölum. Frá þeim skurðarpunkti er þeirri línu síðan fylgt í áðurnefnt Húsfell.

B.                     Frá Markrakagili í Undirhlíðum er farið norðaustur að Hæstaholti á Dauðadölum. Þaðan er dregin lína til suðurs með því að tekin er stefna af Húsfelli og þeirri stefnu fylgt frá framangreindu Hæstaholti á Dauða­dölum að skurðarpunkti við dæmd norðurmörk Krýsuvíkur. Frá þeim skurðarpunkti ráða norðurmörk Krýsuvíkur til vesturs að fyrrnefndu Markrakagili í Undirhlíðum.

Þá er krafist viðurkenningar á því að innan framangreindra merkja sé engin þjóð­lenda.

Stefnendur, framangreindir eigendur Selskarðs, krefjast þess að sami úrskurður verði ógiltur að því er varðar þjóðlendur innan landsvæðis sem nefnt er Garða­kirkju­land innan þeirra marka sem lýst er í B. lið hér að framan. Þá er krafist viðurkenningar á því að á Garðakirkjulandi sé engin þjóðlenda. Ennfremur er þess krafist að ógilt verði málskostnaðarákvörðun Óbyggðanefndar í málinu að því er varðar Björn Erlendsson og að stefndi verði dæmdur til að greiða honum málskostnað við málsmeðferð hjá Óbyggðanefnd, 1.350.000 krónur auk virðisaukaskatts.

Allir stefnendur krefjast þess að stefndi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.

Engar kröfur eru gerðar á hendur réttargæslustefndu.

Stefndi, íslenska ríkið, krefst sýknu af öllum kröfum stefnenda og málskostnaðar.

Réttargæslustefndi Hafnarfjarðarbær krefst málskostnaðar úr hendi stefnenda, en gerir ekki aðrar kröfur af sinni hálfu.

Aðrir réttargæslustefndu hafa ekki látið málið til sín taka.

Dómari hefur gengið á vettvang ásamt lögmönnum aðila og fulltrúum þeirra.

I.

Málavöxtum er lýst svo af hálfu stefnanda Garðabæjar, að lög um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda þjóðlendna og afrétta hafi tekið gildi 1. júlí 1998. Samkvæmt þeim starfi sérstök nefnd, Óbyggðanefnd, sem hafi það hlutverk samkvæmt 7. gr. laganna að kanna og skera úr um hvaða land teljist til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, að skera úr um mörk þess hluta þjóðlendna sem nýttur er sem afréttur og að úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Hafi nefndin með bréfi dags. 27. október 2003 tilkynnt fjármálaráðherra að hún hefði tekið til meðferðar landsvæði sem tók yfir sveitarfélög í Gullbringu- og Kjósarsýslum, auk þess hluta Árnessýslu sem ekki hafði verið tekin afstaða til. Stefnandi hafi lýst kröfum til Óbyggðanefndar og hafi verið á þær fallist að öðru leyti en því að land í svokölluðum Almenningsskógum Álftaness, sem einnig hafi verið nefndir Álftanesskógar, hafi ekki verið talið eignarland stefnanda. Hafi það verið niðurstaða Óbyggðanefndar að það land teldist þjóðlenda. Sé stefnanda nauðsynlegt að fá felldan úr gildi úrskurð Óbyggðanefndar um eignarréttarlega stöðu Almenningsskóga Álfta­ness, og jafnframt viðurkennt að landsvæðið teljist ekki þjóðlenda.

II.

Þeir stefnendur sem höfða málið sameiginlega sem eigendur gamalla lög­býlis­jarða í Álftaneshreppi hinum forna lýsa málavöxtum svo að þeir hafi krafist viðurkenningar á því fyrir Óbyggðanefnd að allt land innan nánar greindra merkja, sem hafi verið afmörkuð á uppdrætti, yrði talið eignarland jarða þeirra í óskiptri sameign. Hafi kröfurnar byggst á merkjalýsingu dagsettri 21. júní 1849 fyrir Almenning Álftaness.

Almenningsskógar Álftaness, sem einnig hafi verið nefndir Álftanesskógar og afréttur Álftaness, hafi frá fornu fari verið sameign eigenda gamalla lögbýlisjarða Álftaneshrepps hins forna. Norðvestan þessa lands sé Garðakirkjuland, nú eign Hafnarfjarðarbæjar (fyrir utan beitarrétt landsins), að norðaustan sé afréttur Seltjarnarneshrepps hins forna, að suðaustan land Selvogs og að suðvestan land Krýsuvíkur. Þessu landi hafi stundum verið ruglað saman við svokallaðan „Almenning“ í landi Hraunsjarða sunnan Hafnarfjarðar, en þar sé nú eignarland jarðanna samkvæmt úrskurði Óbyggðanefndar. Hafi aukið ruglingshættuna að þar séu einnig skógar sem nýttir hafi verið.

Í Landnámu sé frá því greint að Ásbjörn Össurarson, bróðursonur Ingólfs Arnar­sonar, hafi búið á Skúlastöðum. Hann hafi numið landið milli Hraunsholtslækjar og Hvassahrauns og Álftanes allt. Munnmæli hermi að Skúlastaðir hafi verið þar sem Skúlastaðahraun er, sem sé norðan við Lönguhlíðarhorn, innan Almenningsskóga Álftaness.

Heimildir um sameignarlandið séu í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín, en hlutinn um Vatnsleysustrandarhrepp hafi verið gerður á dögunum 24. september til 6. október 1703. Inni í hreinriti Jarðabókarinnar sé laus miði, sem útgefandinn hafi prentað neðanmáls við Þóroddskot, sem hafi verið þriðja hjáleiga Hvassahrauns. Efni miðans fjalli meðal annars um kóngsland og sé svohljóðandi:

„Það sem Suðurnesjamenn kalla Almenníng tekur til suður við Hvassahrauns land og Trölladyngjur, gengur so norður eftir fyrir ofan lönd allra Hraunabæjanna og endast so norðan til, þar sem hann mætir Ásslandi, so sem við taglið á Kapelluhrauni. Þá kemur Garðastaðarland og selstaða. Þar fyrir norðan tekur til það, sem Innnesíngar kalla kóngsland, gengur það norður og austur með fjöllunum inn að Elliðaám og upp undir Hellirsheiði, fyrir ofan Vífilsstaði, Urriðakot, Elliðavatn og hina aðra bæina. Er þetta land eigi sjerdeilis kóngsland þó það svo kallað sje, heldur er það so sem afrjettur eður óskift land þeirra kóngsjarðanna, sem liggja upp og inn undan Álftanesi.“

Jarðir þær, sem konungur hafi átt í Garðahreppi/Álftaneshreppi, hafi áður verið í eigu Viðeyjarklausturs, sem konungur hafi slegið eign sinni á, eða Skálholtsstóls. Hafi Skálholtsbiskup verið látinn skipta á jörðum við konungsvaldið með hirðstjórabréfi 27. september 1563. Um 1700 hafi nær allar jarðir í hreppnum verið í eigu konungs eða Garðakirkju.

Almenningsskógar Álftaness séu skilgreindir sérstaklega í greinargerð um­sjónar­manns almennings Álftaness og merkjalýsingu, dags. 21. júní 1849, sem hafi verið þinglesin á manntalsþingi í Görðum á Álftanesi 22. júní 1849 og skráð á sama tíma inn í kaup- og veðmálabókina. Lýsingin sé þannig:

„Með því mjer er á hendur falið í brjefi til mín af 19 Juni næstliðið ár frá viðkomandi herra sýslumanni /.../ að boði Stiftamtsins umsjón þess almennings, sem er að finna í Alptaneshrepp, þá orsakast jeg til að lysa þess almennings takmörkum fyrir alþýðu á manntalsfundinum í Görðum innan þess sama hrepps, sem jeg veit glöggast fráskilið annara eignum og er því að álíta sjerskilið almennings sameignar land gamalla lögbílisjarða í Alptaneshrepp, hvers takmörk eru þessi. Fyrst milli Garðakirkju fjalllands, ur steinhusi suður í markagil á Marraka eða undirhlíðum þaðan á Hæstaholt, á Dauðadölum á annan veg ur Dauðadölum norður í Húsfell af Húsfelli upp á Þríhnjuka þaðan á suðurenda Blafells, á milli afrjetta Alptanes og seltjarnarneshreppa. A milli Gullbríngu og Arnessyslna af Bláfjöllum vestur á Kistufell. A milli Alptaneshrepps og almennings og Krísivíkur lands af Kistufelli niður á syðra Horn á Fagradalsbrún þaðan í Marrakagil, so í þúfu á fjallinu eina þaðan í Helguflöt norðaná Buðarhólum. A milli jarðanna Heimalands og afrjettar af Buðarhólum eptir Buðarhólagjá, þaðan aptur í Steinhús. Þetta ofantalið afrjettar og almennings land, sem er að finna fráskilið annara eignum lísi jeg til rjettarins fullkomnari úrskurðar gamallra lögbylisjarðajarða afrjettur að öðru nafni almenningsland í Alptaneshrepp með öllum þeim herlegheitum sem þar er að finna.“

Stefnendur taka fram að árið áður hafi sýslumaður friðlýst Almenningsskógana og svo verið framkvæmd áreiðargjörð vegna „Almenningsins“ hjá Hraunajörðum. Deilur hafi risið um eignarhald á almenningi Hraunsjarðanna en segja megi að land innan Almenningsskóga Álftaness hafi verið ágreiningslaust.

Í máli nr. 329/1964 fyrir landamerkjadómi Gullbringu- og Kjósarsýslu og Hafnarfjarðar, uppkveðnum 14. desember 1971, hafi meðal annars verið dæmt um suðurmerki Hafnarfjarðarlands, en byggt hafi verið á því að Garðakirkjuland væri innan bæjarins. Niðurstaða dómsins hafi verið sú að landamerki Hafnarfjarðarlands að sunnanverðu væru „... bein lína frá Markraka, punktinum D, í Dauðadölum, í punktinn M í Markrakagili og fylgi mörkin síðan markalínu Krýsuvíkur“. Hafi niðurstaðan meðal annars verið reist á landamerkjabréfi Garðakirkju frá 1890. Hafi sagt í niðurstöðu dómsins: „Milli norðurmarka Krýsuvíkur og suðurmarka Hafnarfjarðar samkvæmt framanrituðu myndast geiri á landsvæði því sem nefnt er Leirdalur og Dauðadalir, því framangreindar markalínur koma fyrst saman í Markrakagili. Virðist þessi geiri vera hluti þess landsvæðis sem samkvæmt gögnum málsins má ætla að sé eða hafi verið afréttur eða almenningur.“ Þessum dómi hafi ekki verið áfrýjað.

Í niðurstöðu Óbyggðanefndar segi meðal annars:

„Óbyggðanefnd telur að afréttur þessi kunni að hafa verið að öllu eða einhverju leyti innan upphaflegs landnáms á þessu svæði eða hafi á annan hátt orðið undirorpinn beinum eignarrétti. Að námi svæðisins er vikið hér fyrr sbr. kafla 6.2. Þar kemur m. a. fram sú afstaða Óbyggðanefndar að ekki sé sjálfgefið að eignarhaldi samnotaafrétta sé öðruvísi farið í þeim tilvikum þar sem af Landnámu má draga afdráttar­lausari álykt­anir um upphaflegt nám og að sönnunarbyrði sé þá öðruvísi farið en alla jafna. Raunar virðist allt eins líklegt í þeim tilvikum að upphaflegt eignarhald hafi fallið niður og tilheyrsla samnotaafréttar hafi orðið til með svipuðum hætti og á ónumdum landsvæðum, þ.e. viðkomandi landsvæði tekið til sumarbeitar og annarra takmarkaðra nota. Málið kunni hins vegar að horfa öðruvísi við undir þessum sömu kring­um­stæðum þegar um afrétti einstakra jarða eða stofnana er að ræða, enda bendi slík tengsl þá fremur til órofins eignarhalds frá öndverðu. Ekkert liggur hins vegar fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignarréttinda sem þar kann að hafa verið stofnað til í öndverðu. Í því efni brestur því sönnun, samhengi eignarréttar og sögu liggur ekki fyrir. Réttindi sem þar kann að hafa verið stofnað til eru því niður fallin. Að öllu þessu virtu er það mat Óbyggðanefndar að norðausturhluti Almennings­skóga sé afréttur Álftaneshrepps hins forna. Telur nefndin að afrétturinn sé svokallaður samnotaafréttur og að frásögn Landnámu um upphaflegt nám svæðisins skipti ekki máli við mat á tilvist beins eignarréttar að landsvæðinu. Í máli þessu er ekki sýnt fram á annað en að réttur til afréttar Álftaneshrepps hins forna hafi orðið til á þann veg, að íbúar á svæðinu hafi tekið landsvæði þetta til sumarbeitar fyrir búpening, undir umsjón hreppsins, á sama hátt og gildir um samnotaafrétti almennt. Að slepptum rétti til skógartekju hefur ekki verið sýnt fram á að jarðir hafi átt þar önnur réttindi. Um afréttarnotkun og fjallskil voru snemma settar opinberar reglur, sem sveitar­stjórnum var falið að annast framkvæmd á.

Að öllu framangreindu virtu hefur ekki verið sýnt fram á það af hálfu Prests­setrasjóðs, Hafnarfjarðarkaupstaðar, Garðabæjar og eigenda gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi hinum forna að landsvæði það sem hér er til umfjöllunar, sé eignar­land. Eins og notkun landsins hefur verið háttað hefur ekki verið sýnt fram á að eignarhefð hafi verið unnin á því. Rannsókn Óbyggðanefndar leiðir einnig til þeirrar niðurstöðu að þar sé um þjóðlendu að ræða.“

Úrskurðað hafi verið að nær helmingur landsins væri innan Krýsuvíkurlands skv.  dóminum frá 1971 og hinn hlutinn væri þjóðlenda, mestur hluti hennar væri svo afréttur stefnenda en mjó sneið eða þríhyrningur væri án allra afréttarnota og eingöngu þjóðlenda, þ.e. svæði B í kröfugerð hér að framan. Óbyggðanefnd hafi svo talið Hæstaréttardóm frá 1996 varðandi stjórnsýslumörk Ölfushrepps og norðanliggjandi sveitarfélaga marka afréttarlandið úr Bláfjallahomi í Litla Kóngsfell.

Stefnendur kveðast ekki geta unað þessari niðurstöðu og verði þeir að krefjast ógildingar úrskurðarins að því er land þeirra varði. Útdráttur úr úrskurðinum hafi verið birtur í Lögbirtingablaði 28. júní 2006, svo sem mælt sé fyrir um í 1. mgr. 18. gr. laga nr. 58/1998. Sé málið höfðað með stoð í 19. gr. sömu laga.

III.

Í málavaxtalýsingu eigenda hluta Selskarðs er rakið að er Hafnarfjarðarbær hafi eignast það landsvæði sem kröfugerð þessara stefnenda tekur til, hafi beitarréttur þeirra verið undanskilinn. Eigi Selskarð því beitarrétt á þessu svæði. Hafi bæði Hafnarfjarðarbær sem eigandi grunneignarréttar og stefnendur, eigendur Selskarðs, sem beitar­réttareigendur, haft uppi andmæli við kröfum stefnda fyrir Óbyggðanefnd. Í úrskurði nefndarinnar séu þjóðlendumörk sunnan Hafnarfjarðar skilgreind sem oddhvass þríhyrningur, með stefnu spíssins til vesturs út frá þjóðlendulínu afréttar Álftaneshrepps hins forna. Nyrðri lína þessa þríhyrnings virðist fylgja dæmdri markalínu Hafnarfjarðarbæjar, sbr. dóm landamerkjadóms Gullbringu- og Kjósarsýslu og Hafnarfjarðar í málinu nr. 329/1964, en syðri línan fylgi dæmdum mörkum Krýsuvíkur skv. sama dómi. Vestari endi þríhyrningsins virðist ná að línu sem dregin er frá Vatnsskarði að Steinhúsi. Vestari hluti þessa þríhyrnings, og u.þ.b. helmingur hans, sé innan Garðakirkjulands, sbr. merki á landi Garðakirkju á Álftanesi, sam­kvæmt máldögum og fornum skjölum og lögum nr. 13 frá 22. október 1912, sem staðfesti sömu merki og getið sé um í merkjalýsingu frá 7. júní 1890. Stefnendur geti með engu móti unað þessari niðurstöðu Óbyggðanefndar enda gangi hin úrskurðaða þjóðlenda inn á beitarréttarland þeirra og verði þeir því að krefjast ógildingar úrskurðarins að því er land þetta varðar. 

IV.

Stefnandi Garðabær byggir á því að til eignarréttar á landsvæðinu hafi stofnast fyrir nám, sbr. það sem að framan er rakið um landnám Ásbjörns Össurarsonar. Hafi Skúlastaðir staðið þar sem munnmæli segja, norðan við Lönguhlíðarhorn, séu líkur til að Almenningsskógalandið og Garðaland hafi verið hluti af landnámsjörð Ásbjörns, sem vegna legu sinnar og landkosta hafi síðar orðið að upprekstrarlandi Garðahrepps.

Þá sé á því byggt að Almenningsskógar Álftaness hafi frá fornu fari talist af­réttar­land jarða í Garðahreppi, enda hafi Garðabær, áður Garða- og Álftaneshreppar, sem og þær jarðir sem séu innan Garðabæjar, haft ýmiss háttar not af landinu í gegnum aldirnar. Sé jafnframt á því byggt að stefndi hafi selt og afsalað stefnanda nánar greindum jörðum sem áður hafi tilheyrt Görðum, svo og hluta úr Vífilsstöðum og þar með öllum réttindum sem þessar jarðir hafi átt innan marka Almenningsskóga Álftaness, enda hafi þau ekki verið sérstaklega undanskilin. Að auki sé byggt á því að almenningsskógalandið sé aðliggjandi lögsagnarmörkum Garðabæjar og liggi í beinu framhaldi af eignarlandi sveitarfélagsins, svokölluðu Garðalandi, en bæði landsvæðin, Almenningsskógarnir og Garðaland, hafi talist undirorpin beinum eignarrétti Garðahrepps. Auk framangreinds sé byggt á því að eignar- og afnotaréttur að land­svæðinu hafi einnig tilheyrt öðrum jörðum sem Garðabær hafi verið eigandi að fyrir árið 1992. Því sé um stjórnarskrárvarinn eignarrétt stefnanda að ræða að því svæði sem kröfugerð hans lúti að. Sé mótmælt því að upphaflegt eignarhald hafi fallið niður og tilheyrsla samnotaafréttar hafi orðið til með svipuðum hætti og á ónumdum landsvæðum.

Í merkjalýsingunni frá 21. júní 1849, sem getið er hér að framan, komi fram að landið sé sérskilið almennings sameignarland gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi og fráskilið annarra eignum. Hafi í þessu falist allar mikilvægustu heimildir sem eignarréttur hafi getað veitt eiganda, auk þess sem afnotaréttinum hafi fylgt öll gæði sem þar hafi verið að finna.

Þá kveðst stefnandi byggja á því að máldagar eigni Garðakirkju afrétt í Múlatúni, sem álitið sé að hafi verið innan Almenningsskóga Álftaness.

Þá sé byggt á því að ýmsar heimildir séu til um notkun stefnanda og jarða í eigu stefnanda af Almenningsskógalandinu. Þannig sé mælt fyrir um friðlýsingu Almenningsskóga í Álftaneshreppi, fjallað um að skóglendi skuli njóta verndar og að beit sé bönnuð, eins og fram komi t.d. í friðlýsingu dags. 19 júní 1848 sem upp hafi verið lesin í manntalsþingsréttinum að Görðum þann 20. júní 1848. Túlka megi slík fyrirmæli sem sterka vísbendingu um að landið hafi þá verið talið fullkomið eignar­land hreppsins, auk þess sem skógur hafi verið ræktaður á svæðinu að tilstuðlan stefnanda. Margt sé til marks um skógrækt á svæðinu að tilstuðlan stefnanda. Megi í dæmaskyni nefna samning Skógræktarfélags Garðabæjar, Skógræktarfélags Álftaness, Skóg­ræktar­félags Íslands, Garðabæjar og Bessastaðahrepps um ræktun Landgræðslu­skógar innan hins forna Almenningsskógar Álftaneshrepps, dags. 11. júní 1999. Einnig megi vísa til erindis Skógræktarfélags Garðabæjar til Óbyggðanefndar, dags. 17. febrúar 2004, þar sem lýst sé skógrækt á svæðinu.

Þá komi fram í landamerkjabréfi frá 2. júní 1848 að land Almenningsskóga Álftaneshrepps hafi verið nýtt til beitar og skógyrkingar. Virðist sem skóglendi hafi verið á landinu upp til fjalls, skv. því sem þar er rakið. Þá segi í landamerkjabréfinu að sýslumaður hafi við gerð þess lagt fram bréf frá stiftsprófasti, þar sem hann gefi til kynna að jarðabókin frá 1760 eigni nokkrum Garðakirkjujörðum og prestsetrinu Görðum skógarhögg í Almenningnum, og óski hann að þetta verði tekið til greina. Hafi þetta bréf verið innfært í landamerkjabréfið.

Þá megi jafnframt benda á að við Húsfell sé Rjúpnadyngnahraun. Yfir syðsta hluta svæðisins liggi Bláfjallavegur norðvestan við Kristjánsdali, en Kristjánsdalshorn sé fjallsás vestan við Þríhnúka norðan Kristjánsdala. Í Lýsingu Garðaprestakalls 1842 eftir Árna Helgason sé greint frá því að þar sé „gott beitiland fyrir sauðfé á sumardag”. Í ritinu Örnefni og leiðir í landi Garðabæjar sé á bls. 142 fjallað um Stórkonugjá, sem sé staðsett norðaustan við Kóngsfell (Litla-Kóngsfell). Þar sé vitnað til Lýsingar Selvogsþinga 1840 eftir séra Jón Vestmann, þar sem segi um Stórkonugjá: „Annars er pláss þetta, eins og allur fjallgarðurinn vestanvert efsta og fjarsta afréttarpláss Alptnesinga ... “.

Stefnandi kveðst jafnframt byggja á þeirri meginreglu íslensks réttar að þinglesnum heimildum verði ekki hnekkt nema fyrir liggi óyggjandi sönnun þess að þær séu rangar. Þessi meginregla birtist meðal annars í 71. gr. laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála. Bendir stefnandi á dóm Hæstaréttar á bls. 16 í dómasafni réttarins frá 1961, þar sem rétturinn segi þinglesin landamerkjabréf hafa opinbert trúgildi (publica fides). Sá sem véfengi þinglýstar heimildir beri sönnunarbyrðina fyrir staðhæfingum sínum samkvæmt almennum reglum. Ekki hafi verið ætlunin með þjóð­lendu­lögum að hagga við sönnunarreglum íslensks réttar og af þessu leiði að stefndi beri sönnunarbyrðina fyrir því að lýsingar eins og þær birtist í þinglýstum heimildum séu rangar. Að auki hafi stefnandi mátt byggja rétt á slíkum eignar­heimildum og hafi því haft réttmætar væntingar til eignarréttar á svæðinu.

Þá byggir stefnandi á því að ósamræmis gæti í niðurstöðum Óbyggðanefndar, þar sem við afmörkun á hluta þess svæðis sem hún telji falla undir þjóðlendu sé byggt á dómi landamerkjadóms Gullbringu- og Kjósarsýslu og Hafnarfjarðar um mörk Krýsu­víkur og Gullbringusýslu gagnvart Hafnarfirði, uppkveðnum 14. desember 1971, í máli nr. 329/1964. Sé gildi þessa dóms mótmælt af hálfu stefnanda, en allt að einu hafi mörk Almenningsskóga Álftaness verið miðuð við niðurstöðu hans og það þrátt fyrir að enginn eðlismunur hafi verið á notkun þess lands sem sé sunnan við þá línu sem ákveðin var í þeim dómi og þess lands sem Óbyggðanefnd telji falla innan Almenningsskóga Álftaness og krafist sé ógildingar á í máli þessu.

Ef ekki verði fallist á framangreint sé á því byggt að þau not sem stefnandi hafi haft af ofangreindu svæði í aldanna rás hafi uppfyllt skilyrði hefðar, aðallega með beinum eignarrétti, sbr. 1. mgr. 6. gr. hefðarlaga nr. 46/1905, en til vara afnotarétti, skv. 7. gr. laganna. Með hliðsjón af fyrirliggjandi gögnum verði að álíta ljóst að Garðabær (fyrrum hreppur) hafi farið með óslitið eignarhald á Garðalandi og að Garðar hafi átt þennan rétt frá öndverðu. Þá sé ennfremur á því byggt að venjuréttur hafi skapast stefnanda til handa á landsvæðunum, á grundvelli þeirra nota sem stefnandi hafi haft af landinu um langa hríð, m.a. til beitar, upprekstrar, skógartekju, o.fl. Í Lýsingu Garðaprestakalls 1842, eftir Árna Helgason, sé því lýst, að í Almenningsskógum Álftaness vaxi hrís, með svokölluðum Undirhlíðum. Í almæli sé að þessi skógur fari aftur, kulni út, en einnig sé gengið á hann árlega, þegar hann sé nýttur til kolgerðar, eldsneytis og fóðurs fyrir nautpening. Segi Árni að Garðar eigi selstöðu í svokölluðu Kirkjulandi sem liggi fyrir ofan byggðina, frá Elliða- og Vatnsendalandi, suður að Krýsuvíkurlandi og upp undir fjöllin. Hafi Garðar haft pening í seli til 1832. Þá minnist Árni á sama stað á að afréttarlönd séu fjöllin milli Árnes- og Gullbringusýslu.

Stefnandi vísar til 72. gr. stjórnarskrárinnar um friðhelgi eignarréttarins, 25. og 26. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978 um rétt þinglýsts eiganda, óskráðra reglna eignarréttarins um beinan eignarrétt og til meginreglna réttarfars um sönnunarbyrði, m.a. þeirrar reglu að sá sem gerir tilkall til eignar úr höndum annars manns hafi sönnunarbyrðina og til 71. gr. laga nr. 91/1991 um sama efni. Þá er vísað til 1. gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur o.fl. um skilgreiningu á eignarlöndum. Þá er vísað til laga nr. 46/1905 um hefð, aðallega 1. mgr. 2. gr., sem og til venjuréttar um notkun eignarlandsins án nokkurra takmarkana. Loks vísar stefnandi til 6. gr. laga nr. 6/1986 um afréttarmálefni, fjallskil o.fl.

V.

Framangreindir stefnendur sem höfða málið sem eigendur gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi hinum forna kveðast halda því fram að Almenningsskógar Álftaness séu sameignarland gamalla lögbýla í Álftaneshreppi hinum forna á svæði sem nefnt hafi verið Almenningsskógar Álftaness og sé eignarland í skilningi 1. gr. þjóðlendulaga nr. 58/1998. Hafi afréttur þessi verið undirorpinn beinum eignarrétti frá landnámi, eins og Óbyggðanefnd taki reyndar undir í úrskurði sínum, þótt hún telji upphaflegt eignar­hald hafa fallið niður.

Stefnendur telja lýsingu á „Almenningsskógum Álftaness“, sem rakin er í kafla II. hér að framan, sanna fullkominn og beinan eignarrétt þeirra að landinu. Orðalagið í landamerkjalýsingunni bendi til beins eignarréttar og að landið sé í óskiptri sameign landeigenda, enda vart unnt að skilja orðin „sérskilið almennings sameignarland gamalla lögbýlisjarða. í Álftaneshreppi“, „frá skilið annarra eignum“ og „með öllum þeim herlegheitum sem þar er að finna“ með öðrum hætti. Eigendur gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi hafa aldrei afsalað eða ráðstafað þessari eign til annarra.

Samkvæmt framangreindri merkjalýsingu sé gerður skýr greinarmunur á því að almenningur Álftaness sé sameiginlega í eigu lögbýlisjarða, en afréttur Seltjarnarness hinsvegar í eigu hreppsins. Af þessu megi ráða að notuð séu mismunandi hugtök um svæðin, eftir því hvernig eignarhaldi á þeim sé háttað. Þessi lýsing á inntaki eignarréttar landeigenda sanni að beinn eignarréttur sé til staðar. Í lýsingu á rétti landeigenda felist allar mikilvægustu heimildir sem eignarréttur geti veitt eigendum. Þannig geti landeigendur bannað öðrum afnot sameignarlandsins þar sem það sé „fráskilið annarra eignum“ og þá séu engin takmörk á afnotarétti þeirra enda fylgi landinu öll þau „herlegheit“ sem þar sé að finna. Almenningsskógarnir hafi aldrei verið almenningur eða afréttur í þeim skilningi að afnot af landinu væru takmörkuð við beitarafnot eða sameiginleg afnot með öðrum. Í þessu tilviki hafi eignarráð landeigenda verið bundin við lögbýlisjarðir Álftanesshrepps hins forna, eins og merkjalýsingin frá 21. júní 1849 beri með sér. Afréttarland Álftaneshrepps hins forna nái yfir annað og stærra svæði en „Almenningsskóga Álftaness“. Þetta sameignarland lögbýlisjarðanna hafi fyrst og fremst verið nýtt af eigendum sjálfum til hrístöku og skógarhöggs en einnig til beitar. Að sjálfsögðu hefðu landeigendur í skjóli eignarréttar síns getað nýtt landið með öðrum hætti, enda hafi þeir átt landið „með öllum þeim herlegheitum sem þar er að finna“. Hafi þeir ávallt litið á landið sem sína eign og haft þar umráð frá ómunatíð.

Stefnendur byggja einnig á því að það hafi þýðingu við úrlausn þessa máls að svæðið tilheyri ekki „miðhálendi“ samkvæmt almennum málskilningi. Megintilgangur laga nr. 58/1998 um þjóðlendur o.fl. hafi verið að eyða óvissu um eignarhald að miðhálendi landsins eins og frumvarp til laganna hafi verið lagt fyrir Alþingi 1998. Engin óvissa hafi verið um eignarhald þessa svæðis, enda eign eigenda lög­býlis­jarðanna samkvæmt þinglýstum gögnum. Land stefnenda sé ekki einu sinni á hálendi og þar að auki á skaga þannig að land sjávarjarða liggi að því sunnanverðu og óskipt land kirkjujarða Garðakirkju, sem allar séu sjávarjarðir, að verulegu leyti að norðanverðu. Landfræðilegar aðstæður mæli því mót að þar geti verið þjóðlenda.

Stefnendur kveðast byggja tilkall sitt til beins eignarréttar að Almenningsskógum Álftaness á þinglýstum heimildum. Leggja þeir áherslu á að sú meginregla gildi í íslenskum rétti að þinglesnum heimildum verði ekki hnekkt nema fyrir liggi óyggjandi sönnun þess að þær séu rangar og aðrir hafi frekari rétt. Sá sem vefengi þinglýstar heimildir hafi sönnunarbyrðina fyrir staðhæfingum sínum samkvæmt almennum reglum. Ekki hafi verið ætlunin með þjóðlendulögum að hagga við þessu. Af þessu leiði að stefndi verði að sanna með ótvíræðum hætti að lýsingar eins og þær birtist í þinglýstum heimildum séu rangar ef hann geri eignartilkall til landa innan landa­merkja.

Stefnendur kveðast ekki telja að byggt verði á framangreindum landamerkjadómi frá 14. desember 1971, því þeir hafi ekki verið aðilar þess máls, en fullljóst hafi mátt vera hverjir ættu þinglýst sérskilið sameignarland gamalla lögbýlisjarða í Álfta­nes­hreppi. Hafi borið að stefna þeim, en ella vísa málinu sjálfkrafa frá dómi. Suðurmörk Garðakirkjulands samkvæmt þessum dómi fái ekki staðist, enda hafi hornpunkturinn Markrakagil verið ranglega staðsettur, en hann eigi að vera sá sami og Vatnsskarð (Melrakkaskarð, Markrakagil, Markagil) eins og fram komi í lýsingu í landa­merkja­bréfi Garðakirkju. Geti það aðeins verið á einum stað, þar sem Krýsuvíkurvegurinn liggur. Telja stefnendur að afmarka beri Álftanesskóga gagnvart kröfum ríkisins þannig: Úr Húsfelli í Þríhnjúka og þaðan í Bláfjallahorn. Úr því í Kistufell, þaðan um Fagradalsbrún í Vatnsskarð (Markarakagil, Melrakkaskarð, Markagil), úr því austur í Hæðstaholt í Dauðadölum og þaðan norður í Húsfell. Merkjalýsingin frá 1849 hafi verið víðtækari norðan Vatnsskarðs (Markrakagils) en það land lendi utan deilusvæðisins. Stefnendur kveðast líta svo á að Garðakirkjuland hafi verið löglega afmarkað með landamerkjabréfi, lögum og þinglýstum sölugemingum og það liggi að landi stefnenda norðvestan til. Dómurinn frá 1971 marki ranga línu og svo sé niðurstaða Óbyggðanefndar sem byggi á honum hrein rökleysa. Geri nefndin minna úr landamerkjalýsingunni frá 21. júní 1849 en efni standi til og finni m.a. að því að hún hafi ekki verið uppáskrifuð af eigendum nágrannajarða. Hér hefði átt að benda á að lýsingin fari heim og saman við þau merki sem þekkt séu umhverfis og að henni hafi verið þinglýst og að henni beri saman við eldri heimildir. Ekki síst hefði átt að benda á að þinglýsingin hafi ekki sætt athuga­semd­um af annarra hálfu. Þess megi einnig geta í þessu sambandi, að þegar mörk nágrannajarða, svo sem Krýsuvíkur, Herdísarvíkur, Hvaleyrar og eigna Garðakirkju hafi verið ákveðin gagnvart Almenningsskógum Álftaness 1890, hafi ekki fengnar uppáskriftir þegar þinglýstra eigenda gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi hinum forna þrátt fyrir skýra lagaskyldu þar um. Þegar mörkum Almenningsskóga Álftaness var þinglýst, hafi landamerkjalög nr. 5 frá 17. marz 1882 ekki verið sett og því ekki lagaskylda um að nágrannar hafi skrifað upp á mörk, enda enginn ágreiningur um þau. Þessi lög hafi hins vegar gilt þegar þinglýsingar fyrrgreindra jarða hafi átt sér stað 1890 og hafi eigendum því borið að fá uppáskriftir sem þeir hafi aftur á móti ekki gert.

Þá benda stefnendur á að Óbyggðanefnd ákveði eignarlönd sunnan og norðan megin svæðisins án þess að séð verði að nokkur munur sé á því landi sem lagt sé undir þjóðlendur og því sem talið sé eignarland. Þegar lítill eða enginn munur sé á að­liggjandi eignarlandi geti það leitt til þess að slakað verði á kröfum um sönnun fyrir eignarétti, sbr. dóm Hæstaréttar í Biskupstungnamáli (nr. 48/2004) varðandi land Hóla.

Stefnendur kveða landamerki „Almenningsskóga Álftaness“ gagnvart öðrum jörðum ekki vera umdeild. Hafi framangreind merkjalýsing fullt sönnunargildi um mörk „Almenningsskóga Álftaness“ gagnvart öðrum fasteignum og/eða afréttum. Þar sem merkjalýsingin fái stuðning í eldri heimildum megi fullyrða að uppfyllt séu þau skilyrði sem Hæstiréttur hafi miðað við í sínum dómum í þjóðlendumálum að þurfi til svo að sönnun sé til staðar fyrir eignarlandi. Ekki sé hægt að gera frekari kröfur til landeigenda um sönnun ef höfð sé til hliðsjónar saga landsins og sú takmarkaða skráning fasteigna sem viðgengist hafi hér á landi. Eignarréttarskjal og landamerkjalýsing Almenningsskóga Álftaness, dags. 21. júní 1849, þinglýst 22. júní 1849 sé með greinarbetri eignarréttarskjölum frá þessum tíma.

Þá benda stefnendur á það að Óbyggðanefnd hafi í úrskurði sínum talið allt eins líklegt að réttur jarða til að brúka skóg í almenningum hafi verið hefðbundinn ítaksréttur. Slíkur réttur hafi verið skilgreindur þannig að hann veiti rétthafa tiltekin þröng umráð og takmörkuð not fasteignar sem sé í eigu og umráðum annars eða annarra aðila. Bendi það fremur til þess að almenningurinn hafi verið undirorpinn beinum eignarrétti. Allt að einu hafi nefndin horfið frá þessum skilningi í niðurstöðum sínum m.a. vegna ætlaðra skoðana ákveðins sýslumanns á eignarréttinum á ofanverðri 19. öld. Þær skoðanir séu ekki réttarskapandi og niðurstaða Óbyggðanefndar um þjóðlendu (eigandalaust svæði) því ekki á rökum reist. Friðlýsing 1848 og bann við rányrkju í hrísskógum bendi að auki sterklega til eignarréttar.

Að því er varði eignarréttarlegt inntak hugtaksins almenningar, skuli þess getið að í almennum niðurstöðum Óbyggðanefndar sé komist að þeirri niðurstöðu að það hafi ekki mikið sjálfstætt gildi við mat á grunneignarrétti á landi. Hugtakið hafi margræða merkingu í löggjöf fyrr og síðar, en hefðbundin greining geri ráð fyrir að almenningar séu á landi, hafi og í vötnum en hugtakið hafi allt eins verið notað um ítaksrétt, t.d. rétt til nytja af skógi og fjöru.

Verði ekki fallist á eignarrétt þeirra og sameigenda á grundvelli fyrrgreindra heimilda, telja stefnendur að þeir hafi öðlast eignarrétt að Almenningsskógum Álftaness fyrir hefð, sbr. 1. mgr. 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laga nr. 46/1905. Hafi þeir og fyrri eigendur í góðri trú haft öll umráð landsins í árhundraðaraðir. Sé fullnægt öllum skilyrðum hefðar um eignarhaldstíma, virk umráð og huglæga afstöðu og verði því að telja að hefð hafi unnist á umræddu landsvæði. Með hliðsjón af afstöðu eigenda á hverjum tíma og nýtingar þeirra verði að telja að sú hefð hafi verið til eignar á landinu, en ekki aðeins náð til takmarkaðra afnota eða ítaksréttinda.

Stefnendur vísa til 25. og 26. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978 um rétt þinglýsts eiganda og til 72. gr. stjórnarskrárinnar um vernd eignarréttinda, sbr. einnig 1. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Einnig vísa þeir til óskráðra reglna eignaréttarins um beinan eignarétt, til 1. gr. laga um þjóðlendur o.fl. nr. 58/1998, að því er varðar skilgreiningu á eignarlöndum, og 1. gr. laga um landamerki nr. 41/1919, sbr. eldri lög um sama efni. 

VI.

Stefnendur, eigendur hluta Selskarðs, byggja að verulegum hluta á málsástæðum sama efnis og eru raktar í næsta kafla hér að framan og er ekki þörf á að endurtaka. Þeir taka enn fremur fram að með landa­merkja­dómnum frá 1971 hafi suðurmerki Garðakirkjulandsins í eigu Hafnarfjarðarbæjar verið ákveðin. Sé þar ekkert tillit tekið til Álftanesskóga. Nefnd suðurmerki byggi dómurinn aðallega á bréfi Kjartans Sverrissonar, 8. júní 1961, þar sem hann hafi eftir vini sínum, Stefáni heitnum Stefánssyni, þegar hann hafi legið banalegu á Landakotsspítala í Reykjavík, en ekki sé þess getið hvenær það var. Hafi Stefán beðið hann að minnast þess að landamerki Krýsuvíkur væru þriðja gil í fjallinu norður frá Vatnsskarði. Út frá þessu hafi dómurinn sett út þennan stað í lægð norðan í Undirhlíðum. Sé þetta lítil hvilft inn í hlíðina, en ekki skarð eða gil. Sé óskiljanlegt að dómurinn gangi gegn merkjalýsingu sem hafi verið skýr, en byggi á óvissum framburði í niðurstöðum sínum. Hafi dómurinn síðan ákveðið merki landareigna án þess að nokkur væri til andsvara hinum megin markalínunnar.

Óbyggðanefnd geti þess ekki í úrskurði sínum að jörðin Selskarð sé eigandi landsréttinda á svæðinu, þ.e. beitarréttar, sem hafi verið undanskilinn þegar landið var selt. Hafnarfjarðarbær hafi því eignast landið með kvöð um beitarrétt Selskarðs og eigi það því ekki með öllum gögnum og gæðum.

VII.

Réttargæslustefndi Hafnarfjarðarkaupstaður tekur fram að hann sætti sig við úrskurð Óbyggðanefndar. Hann mótmælir því harðlega að Selskarð eigi beitarréttindi innan staðarmarka Hafnarfjarðarkaupstaðar og vísar til þess m.a. að þau réttindi hefðu fallið undir gildissvið laga nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum og þeim ekki verið lýst við lögboðna áskorun. Þá mótmælir hann því að umrætt land sé „fullkomið eignarland hreppsins“ eins og staðhæft sé af stefnanda Garðabæ. Þá breyti hugsanleg skógrækt Skógræktarfélags Garðabæjar á landinu engu um eignarrétt á því, sem þó sé haldið fram af stefnanda. Því sé einnig mótmælt að stefnandi Garðabær hafi með notum af landinu í aldanna rás uppfyllt skilyrði hefðar og enn fremur að venjuréttur hafi skapast honum til handa á landi á grundvelli þeirra nota sem hann hafi haft af því um langa hríð. Að öðru leyti reifar réttargæslustefndi rök fyrir því að landið eigi að úrskurðast innan staðarmarka hans að gengnum dómi og er ekki ástæða til að rekja þau hér.

VIII.

Stefndi íslenska ríkið vísar almennt til úrskurðar Óbyggðanefndar og byggir á sjón­ar­miðum sem þar koma fram.

Stefndi tekur fram að hluti Almenningsskóga Álftaness teljist vera afréttur Álftaneshrepps hins forna. Skógarnir hafi verið afmarkaðir í lýsingu umsjónarmanns þeirra 21. júní 1849. Hluti þeirra liggi innan merkja jarða í Hafnarfirði, innan merkja Krýsuvíkur og innan Ölfushrepps, en um þann hluta sé ekki fjallað í kafla 6.10 í úrskurði Óbyggðanefndar og sé hann utan þeirrar þjóðlendu sem um sé deilt í þessu máli. Úrskurðurinn að þessu leyti fjalli um þann hluta Almenningsskóganna sem landamerkjabréf jarða fjalli ekki um og sé utan marka Ölfushrepps. Í jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá árinu 1703 sé því lýst að land austan Garðakirkjulands sé afréttur, en umrædd þjóðlenda sé einmitt austan Garðakirkjulands. Skarist merkjalýsing þess samkvæmt landamerkjabréfi 7. júní 1890 og lýsing Almenningsskóganna, en hvorug nái þó inn í hina.

Stefndi telur að orðalag í merkjalýsingu fyrir Almenningsskógana frá 1849 um að um sé að ræða „almennings sameignarland gamalla lögbýlisjarða í Álftaneshreppi“ vísi ekki til beins eignarréttar, heldur sé sömu merkingar og hugtakið „almannaeign“. Vísi orðalagið til afréttarnota svæðisins fyrir tilteknar jarðir og tengist jarðirnar afréttinum á þann hátt þótt ekki sé um að ræða eignarrétt. Landsvæðið sé ekki jörð og ekki metið til verðs í fasteignamati. Merkjalýsingunni hafi verið þinglýst, en þinglýstur eigandi hafi ekki verið tiltekinn. Við gildistöku þjóðlendulaga nr. 58/1998 hafi landsvæðið talist til almennings eða afrétta miðað við þá eignarréttarlegu flokkun sem stuðst hafi verið við fram til þess.

Stefndi kveður ekki vera til heildstæða merkjalýsingu fyrir afrétt Álftaneshrepps hins forna. Samkvæmt merkjalýsingu Almenningsskóganna gangi Garðakirkjuland inn í land þeirra þannig að hið síðarnefnda sé umlukið þeim að vestan, sunnan og austan. Það landsvæði sem hér sé til skoðunar liggi að Garðakirkjulandi, auk geira sem sé sunnan þess og norðan Krýsuvíkurlands. Landabréf Garðakirkju séu í samræmi við merkjalýsingu Almenningsskóganna.

Stefndi vísar til þess að í framangreindum landamerkjadómi frá 14. desember 1971 sé fjallað m.a. um mörk lands Garðakirkju. Komi þar fram að milli norðurmarka Krýsuvíkur og suðurmarka Hafnarfjarðar myndist geiri á því landsvæði sem hafi verið nefnt Leirdalur og Dauðadalir, en markalínur komi fyrst saman í Markrakagili. Sá geiri virðist vera hluti þess landsvæðis sem megi ætla að sé eða hafi verið afréttur eða almenningur. Þessi dómur standi óhaggaður og sé niðurstaðan bindandi og verði að byggja á honum. Dómnum hafi ekki verið áfrýjað, hann sé endanlegur og verði ekki ómerktur. Komi fram í honum að Markrakagil sé á tilteknum stað, þeim sama og Óbyggðanefnd byggi á.

Suðurmörk svæðisins kveður stefndi miðast við norðurmörk Krýsuvíkur og Ölfusafrétt. Miðist þau þannig við línu frá Markrakagili í Undirhlíðum og þaðan í punkt norðaustan við Litla-Kóngsfell og svo í Bláfjallahorn, en þetta verði ráðið m.a. af framangreindum dómi og dómi Hæstaréttar í máli nr. 2848/1996 frá 10. október 1996.

Að norðaustan markist svæðið samkvæmt merkjalýsingunni frá 1849 af Húsfelli upp á Þríhnjúka og þaðan á suðurenda Bláfells, á milli afrétta Álftaness- og Sel­tjarnarnes­hreppa, en ekki muni vera til heildstæð lýsing á afrétti Seltjarnar­neshrepps hins forna.

Í gögnum sem hafi fylgt Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1703 komi fram að austan Garðakirkjulands sé land sem Innnesingar kalli kóngsland, en þar sé landsvæðinu norðan Garðakirkju lýst sem einni heild og ekki gerður greinarmunur á afrétti eða óskiptu landi konungsjarða á Álftanesi annars vegar og Seltjarnarnesi hins vegar.

Stefndi kveður fleiri heimildir ekki vera til um afmörkun Almenningsskóga Álftaness og hafi ekki verið gert heildstætt landamerkjabréf um þá við setningu landamerkjalaga 1882 og 1919. Afréttir Gullbringusýslu séu ekki afmarkaðir í fjallskilareglugerðum.

Merkjalýsing Almenningsskóganna frá 1849 hafi ekki verið samþykkt eða staðfest af jarðeigendum og horft hafi verið fram hjá henni við gerð landamerkjabréfa í Grindavík, Ölfusi og Hafnarfirði á ofanverðri 19. öld. Þá hafi ekki verið byggt á henni í dómi Hæstaréttar frá 10. október 1996 í máli nr. 2848/1996, heldur hafi niðurstaða um mörk lögsagnarumdæma sveitarfélaga verið reist m.a. á landa­merkja­bréfum jarða í Grindavík og Ölfusi. Sé merkjalýsingin einhliða lýsing umsjónarmanns Almenningsskóganna og skoðist sem slík. Um eignarhald á Almenningsskógum Álftaness sé ekki mikið til af heimildum og tengist þær fyrst og fremst beitarafnotum. Um miðja 19. öld hafi staðið deilur um eignarhald á vesturhluta Almenningsskóganna, en ekki sé vitað til að slíkar deilur hafi verið uppi um þann hluta sem hér er fjallað um. Helst komi fram í heimildum að umrætt landsvæði sé eða hafi verið að mestu afréttur, en tengist ekki sérstökum eiganda, en þetta megi ráða af ýmsu, svo sem fyrrnefndri Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín, lýsingum Selvogsþinga 1840 eftir séra Jón Vestmann, sóknarlýsingu séra Árna Helgasonar frá 1842 og merkjalýsingu Almenningsskóganna frá 1849. Í framangreindum landamerkjadómi frá árinu 1971 sé greinilega verið að afmarka eignarland frá afrétti eða almenningi. Við skýrslutökur hjá Óbyggðanefnd hafi komið fram að landsvæðið hefði verið notað sem afréttur, en því hafi nú verið hætt að hluta og landið milli Garðakirkjulands og Krýsuvíkurlands tekið til landgræðslu og skógræktar. Telur stefndi að hafi þetta landsvæði einhvern tíma allt verið háð einkaeignarrétti eftir eða við landnám hafi ekki verið sýnt fram á óslitið eignarhald og yfirfærslu eignarréttinda sem þar kunni að hafa verið stofnað til í öndverðu. Hafi upphaflegt eignarhald þannig fallið niður og tilheyrsla samnotaafréttar orðið til á sama hátt og á ónumdum svæðum. Ekkert liggi fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignarréttinda sem til kunni að hafa verið stofnað á svæðinu í upphafi vega. Liggi samhengi eignarréttar og sögu því ekki fyrir. Telji Óbyggðanefnd og byggi stefndi á því, að norðausturhluti Almenningsskóga sé afréttur Álftaneshrepps hins forna og að hann sé svokallaður samnotaafréttur og að frásögn í Landnámu um nám í upphafi skipti ekki máli við mat á tilvist beins eignarréttar nú. Hafi ekki verið sýnt fram á að réttur til afréttar Álftaneshrepps hins forna hafi orðið til á annan hátt en að íbúar á svæðinu hafi tekið það til sumarbeitar undir umsjón hreppsins á sama hátt og almennt gerist með samnotaafrétti. Þessi notkun geti ekki verið grundvöllur eignaryfirráða í skilningi eignarréttar, hvorki fyrir eignarhefð né á annan hátt, enda hafi snemma verið settar reglur um afréttarnotkun og fjallskil þarna. Fullyrðingum um venjurétt stefnendum til handa sé mótmælt að öðru leyti en því að hluti svæðisins sé afréttur, en það verði ekki til myndunar á eignarrétti. Liggi ekkert fyrir um að stefnendur eða eigendur þeirra jarða sem tilfærðar séu hafi farið með öll eignarráð á umræddu landi, þrátt fyrir að hluti þess hafi verið nytjaður til sumarbeitar. Fullyrðingar um að þeir hefðu í skjóli eignarréttar síns getað nýtt landið með öðrum hætti séu rangar, enda liggi fyrir að það hafi þeir ekki gert.

Þá kveður stefndi ekki skipta máli að umrætt svæði teljist ekki til hálendis Íslands eða óbyggða, enda þjóðlendulögin og umboð Óbyggðanefndar hvergi einskorðað við hálendi eða miðhálendi landsins. Til forna hafi verið almenningar bæði hið efra og hið ytra, eða á láglendi og hálendi. Sé byggt á því að afréttir, eins og þeir hafi verið skilgreindir fyrir gildistöku þjóðlendulaga hafi verð þjóðlendur eða jafngildi þeirra þar sem tilteknum jörðum hafi fylgt réttur til afréttarnota.

Stefndi tekur fram að úrskurður Óbyggðanefndar gangi ekki gegn stjórnar­skrár­vörðum eignarrétti, enda hafi ekki verið sýnt fram á eignarrétt stefnenda að þjóð­lendunni, en þar af leiði að enginn sé sviptur eign sinni með úrskurði nefndarinnar. Óbyggðanefnd telji að jarðir í Álftaneshreppi hinum forna muni hafa átt upprekstrarrétt á svæðinu, en hann sé að hluta til fallinn niður, þ.e. á geiranum sunnan Garðakirkjulands og norðan Krýsuvíkur, sem gangi út úr svæðinu til vesturs. Á þetta kveðst stefndi fallast og byggja á því. Eins og landi Garðakirkju sé lýst falli umrætt svæði utan lands hennar, enda sé það niðurstaða nefndarinnar að á landi Garðakirkju sé ekki þjóðlenda.

Stefndi mótmælir kröfu um að málskostnaðarákvörðun Óbyggðanefndar að því er varði Björn Erlendsson verði breytt, sem órökstuddri. Ekkert liggi fyrir um að hún hafi verið óeðlilega lág eða í ósamræmi við aðrar ákvarðanir um málskostnað. Þá kveðst stefndi benda á það að Björn sé ekki aðili að þessu máli. Vísar stefndi til aðildarskorts að því er þetta varðar.

IX.

Björn Erlendsson, sem er einn erfingja db. Erlendar Björnssonar og Katrínar Jónsdóttur og Úlfar Ármannsson, sem er einn stefnenda, gáfu skýrslur fyrir dómi við aðalmeðferð málsins.

Samkvæmt 1. gr. laga nr. 58/1998 er þjóðlenda landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi. Er ekki áskilið að landsvæði þetta sé á miðhálendinu. Þykir ekki eiga að skýra ákvæðið svo þröngt að það geti ekki tekið til landsvæða annars staðar.

Þann 14. desember 1971 gekk dómur í landamerkjadómi Gullbringu- og Kjósarsýslu í máli sem Jarðeignadeild ríkisins og sýslusjóður Gullbringusýslu höfð­uðu gegn Hafnarfjarðarkaupstað. Var þar dæmt um norðurmörk Krýsuvíkur og suðurmörk Hafnarfjarðarkaupstaðar. Er að framan rakið að stefnendur telja dóminn ekki bindandi og að í honum sé Markrakagil ranglega staðsett.

Eins og rakið er í úrskurði Óbyggðanefndar var gefin út opinber stefna í þessu máli þar sem hverjum þeim var stefnt sem teldi til réttar yfir landsvæði sem lægi að Krýsuvíkurlandi að norðan og landi Hafnarfjarðarkaupstaðar að austan og sunnan. Nærliggjandi sveitarfélögum var auk þess ritað bréf til að gefa þeim kost á að láta málið til sín taka. Ljóst er hvar landamerkjadómurinn byggir á að örnefnið Markrakagil sé staðsett og er niðurstaða Óbyggðanefndar miðuð við þann stað. Eru ekki efni til að fallast á það að dómurinn sé ekki bindandi um suðurmörk Garða­kirkjulands, sem nefnt er Hafnar­fjarðar­land í dómnum og norðurmörk Krýsuvíkur. Verður samkvæmt því ekki raskað niðurstöðu Óbyggðanefndar um það hvar þessi mörk liggja. Beitarréttindi, sem eigendur Selskarðs telja til í landi Hafnar­fjarðar­kaupstaðar (Garðakirkjulandi) falla samkvæmt því utan marka þess svæðis sem Óbyggða­nefnd afmarkaði sem þjóðlendu. Ber þegar af þessari ástæðu að hafna kröfum eigenda Selskarðs í þessu máli, að því leyti sem þær eru reistar á greindum beitar­réttindum.

Þá segir í nefndum landamerkjadómi, eins og áður greinir, að milli norðurmarka Krýsuvíkur og suðurmarka Hafnarfjarðar myndist geiri á því landsvæði sem hafi verið nefnt Leirdalur og Dauðadalir, en markalínur komi fyrst saman í Markrakagili. Sá geiri virðist vera hluti þess landsvæðis sem megi ætla að sé eða hafi verið afréttur eða almenningur. Þessi geiri, svo og landsvæðið allt, sem um er deilt í þessu máli, er hluti af því svæði sem kallað er hér að framan Almenningsskógar Álftaneshrepps. Er rakin í kafla II. hér að framan merkjalýsing umsjónarmanns almennings Álftaneshrepps, sem var þinglesin 22. júní 1849. Þar tekur umsjónarmaður fram að þar sem honum hafi verið falin umsjón almenningsins orsakist hann til að lýsa takmörkum hans fyrir alþýðu. Í úrskurði Óbyggðanefndar er rakið að þessi merkjalýsing hafi ekki verið samþykkt eða staðfest af jarðeigendum og að fram hjá henni virðist hafa verið horft við gerð landamerkjabréfa jarða á ofanverðri 19. öld, sbr. landamerkjabréf jarða í Grindavík, Ölfusi og Hafnarfirði. Verði að líta á merkjalýsinguna sem einhliða lýsingu umsjónarmannsins á merkjum Almenningsskóga Álftaness. Þá hafi niðurstaða um lögsagnarumdæmi sveitarfélaga í dómi Hæstaréttar 10. október 1996 (Hrd. 1996/2848) verið m.a. reist á landamerkjabréfum jarða í Grindavík og Ölfusi, en merkja­lýsing Almenningsskóganna hafi ekki ráðið þeirri niðurstöðu.

Í greindri merkjalýsingu kemur fram að umsjónarmaðurinn telur það svæði sem hún tekur til vera sérskilið almennings sameignar land gamalla lögbýlisjarða í Álfta­nes­hreppi. Þá kemur fram síðar í lýsingunni að þetta ofantalið afréttar og almennings land, sem sé að finna fráskilið annarra eignum lýsi hann til réttarins fullkomnari úrskurðar gamalla lögbýlisjarðajarða afrétt að öðru leyti almenningsland í Álftaneshreppi með öllum herlegheitum sem þar er að finna.

Fallast verður á það að hér er um einhliða lýsingu að ræða. Líta verður til þess að í henni er í fyrstu notað orðalagið „sérskilið almennings sameignarland“, síðan „afréttar og almenningsland“  og loks „afrétt að öðru leyti almenningsland“. Þá verður að líta til þess að tilgangur yfirlýsingarinnar er samkvæmt upphafi hennar að lýsa takmörkum almenningsins fyrir alþýðu. Verður að skoða þessa yfirlýsingu sem þinglýsta yfirlýsingu umsjónarmannsins um takmörk þess svæðis sem hann taldi sig hafa umsjón með, en ekki sem beina eignarheimild að því, heldur vísi það fremur til afréttarnota, með öllum herlegheitum sem þeim tilheyra.

Með tilliti til þessa og þess að framhjá merkjalýsingunni hefur verið horft við gerð landamerkjabréfa eins og rakið var hér að framan verður ekki á það fallist með stefnendum að greind yfirlýsing feli í sér beina eignarheimild að því landsvæði sem þetta mál tekur til.

Í úrskurði Óbyggðanefndar er rakið að fyrirliggjandi heimildir um þetta svæði séu fábrotnar og mun færri en um vestur- og suðurhluta Almenningsskóganna. Tengist þær flestar beitarafnotum. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1703 segi um landsvæðið austan Garðakirkjulands að það sé „...eigi sjerdeilis kóngsland, þó það svo kallað sje, heldur er það so sem afrjettur eða óskipt land þeirra kóngsjarðanna sem liggja upp og inn undan Álftanesi. Í Jarðabókinni sé einnig getið um réttindi jarða í Álftaneshreppi til skógartekju í almenningum. Í lýsingum Selvogsþinga 1840 eftir séra Jón Vestmann segi um Stórkonugjá sem liggur suðaustan við Litla-Kóngsfell: „Annars er pláss þetta, eins og fjallgarðurinn vestanvert efsta og fjarsta afréttarpláss Álptnesinga...“

Rétt er í þessu samhengi að geta þess að í lýsingu Garðaprestakalls 1842, eftir Árna Helgason, kemur fram að hrís vaxi með svokölluðum Undirhlíðum. Sé í almæli að þessi skógur fari aftur, kulni út, en sé einnig gengið á hann árlega. Vestasti oddi þess svæðis sem Óbyggðanefnd taldi þjóðlendu í því máli sem hér er til umfjöllunar, er í Markrakagili vestan í Undirhlíðum.  Hafa þar verið skógarnot samkvæmt þessari heimild, en leggja verður til grundvallar að svæðið hafi fyrst og fremst verið til beitarafnota.

Landamerkjadóms frá árinu 1971 er áður getið. Svo sem fyrr segir eru norðurmörk Krýsuvíkur afmörkuð með þeim dómi og liggur hluti þess svæðis sem merkjalýsingin tekur til í landi Krýsuvíkur samkvæmt honum. Verður ekki á því byggt að vegna þess að land Krýsuvíkur sunnan línunnar var ekki talið þjóðlenda eigi hið sama að gilda um land norðan hennar með vísan til þess að eðlismunur hafi ekki verið á notkun þess.

Þegar framangreint er virt, er það mat dómsins að ekki verði hnekkt niðurstöðu Óbyggðanefndar þess efnis að norðausturhluti Almenningsskóga Álftaness hafi við gildistöku þjóðlendulaga talist til almenninga eða afrétta samkvæmt þeirri eignar­réttarlegu flokkun lands sem almennt var miðað við á þeim tíma.

Í úrskurði Óbyggðanefndar er rakið að við skýrslutökur hjá nefndinni hafi Björn Erlendsson og Úlfar Ármannsson gert grein fyrir upprekstri á það landsvæði sem hér er fjallað um. Af skýrslum þeirra megi ráða að landsvæðið hafi verið nýtt sem afréttur jarða í Álftaneshreppi hinum forna. Þess beri að gæta að upprekstri á svæðið hafi nú verið hætt og hluti þess tekinn undir skógrækt. Þann 5. júlí 1995 hafi Landgræðsla ríkisins, Reykjanesfólkvangur, Bessa­staða­hreppur og Garðabær gert með sér samning um landgræðslu í afrétti Garðabæjar og Bessastaðahrepps, meðal annars í Leirdal. Fjórum árum síðar hafi Skógræktarfélag Garðabæjar, Skógræktarfélag Álftaness, Skógræktarfélag Íslands, bæjarstjóri Garðabæjar og sveitarstjóri Bessastaðahrepps gert samning, dagsettan 11. júní 1999, um ræktun Landgræðsluskóga í Leirdal og hæðunum í grennd innan um Almenningsskóga Álftaneshrepps. Í síðarnefnda samningnum hafi aðkoma sveitarfélaganna verið á þeim grundvelli að þau væru eigendur eða umráðamenn landsvæðisins. Í samningnum sé tekið fram að svæðið sé mjög rýrt, lítt gróið og skóglaust. Hafi það verið afmarkað af mörkum Hafnarfjarðar að norðan með línu sem dregin var úr Markagili norðan Háuhnúka í Hæstaholt á Dauðadölum. Að sunnan hafi það verið afmarkað með línu úr Fjallinu eina. Syðsti hluti svæðisins liggi því innan merkja Krýsuvíkur. Óbyggðanefnd telur ekki að af samningum þessum eða þeirri nýtingu, sem fram hafi farið á grundvelli þeirra, verði neinar ályktanir dregnar um eignarréttindi umræddra sveitarfélaga eða annarra aðila. Með hliðsjón af framangreindum samningi um skógrækt á svæðinu frá 1999, sem engan veginn fari saman við sauðfjárbeit, megi hins vegar líta svo á að landsvæðið milli Garðakirkjulands og Krýsuvíkur hafi verið tekið úr hefðbundnum afréttarnotum.

Með vísan til þessara forsendna Óbyggðanefndar og síðan þeirra sem raktar eru orðrétt í kafla II. hér að framan verður niðurstaða hennar, um að afréttarlandið verði ekki talið eignarland, staðfest. Þá verður ekki heldur fallist á að venjuréttur hafi myndað eignarrétt á svæðinu.

Samkvæmt þessu verður stefndi sýknaður af kröfum stefnenda í málinu. Rétt þykir að málskostnaður falli niður milli stefnenda og réttargæslustefnda.

Með vísan til þess að Björn Erlendsson á ekki sjálfstæða aðild að málinu verður að sýkna stefnda af kröfu um að honum verði dæmdur kostnaður vegna reksturs máls fyrir Óbyggðanefnd.

Stefnendur hafa allir gjafsóknarleyfi. Verða þeir ekki dæmdir til að greiða stefnda málskostnað. Allur gjafsóknarkostnaður þeirra greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. gjafsóknarlaun lögmanna eins og þau eru ákveðin í dómsorði. Virðisaukaskattur er þar með talinn.

Dóminn kveður upp Erlingur Sigtryggsson héraðsdómari.

D Ó M S O R Ð:

Stefndi, íslenska ríkið, er sýkn af kröfum stefnenda í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður milli stefnenda og réttargæslustefnda Hafnar­fjarðar­kaup­staðar.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. mál­flutnings­þóknun lögmanns stefnanda Garðabæjar, Ásu Ólafsdóttur hrl., 1.200.000 krónur og lögmanns annarra stefnenda, Páls Arnórs Pálssonar hrl., 1.600.000 krónur.