Mál nr. 409/2009
- Aðild
- Vanreifun
- Ábúð
- Þjóðlenda
- Frávísun frá héraðsdómi að hluta
- Gjafsókn
|
Fimmtudaginn 25. mars 2010. |
Nr. 409/2009. |
Hallgrímur Þórhallsson og Anna Bryndís Tryggvadóttir (Berglind Svavarsdóttir hrl.) gegn íslenska ríkinu (Indriði Þorkelsson hrl.) |
Þjóðlenda. Ábúð. Aðild. Vanreifun. Frávísun máls að hluta frá héraðsdómi. Gjafsókn.
H og A höfðuðu mál til að fá hnekkt niðurstöðu úrskurðar óbyggðanefndar
um þjóðlendumörk gagnvart ábúðarjörð sinni. Með byggingarbréfi
landbúnaðarráðherra 11. maí 1999 var H og A leigð ríkisjörðin Skriðuklaustur
til lífstíðarábúðar. Í ábúðarsamningnum voru H og A ekki veitt nein réttindi
til að fara sjálfstætt með hagsmuni Í sem eiganda jarðarinnar umfram það, sem
leiddi af ákvæðum ábúðarlaga og jarðalaga. Talið var að hvorki væri að finna í
ábúðarlögum né annars staðar í lögum neina stoð fyrir því að leiguliði gæti
haft uppi kröfu fyrir dómi um ákvörðun merkja ábúðarjarðar í andstöðu við
landsdrottin sinn. Engu gæti breytt um heimild H og A til að leita dóms að þeim
hefði ranglega verið játuð aðild að ágreiningi um mörkin fyrir óbyggðarnefnd.
Var Í sýknað af kröfu H og A um að fellt yrði úr gildi ákvæði úrskurðar
óbyggðanefndar. H og A kröfðust þess einnig að viðurkenndur yrði réttur þeirra
til að nýta land Skriðuklausturs í samræmi við ábúðarsamning eins og
landsvæðið, sem óbyggðanefnd felldi undir þjóðlendu, væri háð beinum
eignarrétti. Ekki höfðu verið færðar fram sjálfstæðar röksemdir fyrir þessari
kröfu og var málið því að þessu leyti vanreifað af hendi H og A. Var málinu því
vísað frá héraðsdómi að því er varðaði þessa dómkröfu.
Dómur Hæstaréttar.
Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ingibjörg Benediktsdóttir, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.
Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 17. júlí 2009. Þau krefjast þess að fellt verði úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007, eins og honum var breytt við endurupptöku 12. febrúar 2009, í máli nr. 1/2005, Fljótsdalur og Jökuldalur austan Jökulsár á Jökuldal, um að til þjóðlendna teljist landsvæði, sem þar var nefnt „nyrðri hluti afréttarlandanna Rana og Undir Fellum að frátöldu Brattagerði“ og afmarkað á eftirfarandi hátt: „Frá merkjavörðu (merkt L.M.) í Miðheiðarhálsi er dregin lína í stefnu á ósinn úr Hólmavatni, þar til kemur að skurðpunkti við línu sem liggur frá merkigarði þeim, sem liggur frá Jökulsá í Fljótsdal fram og upp eftir nesinu upp undir fjall, þaðan sjónhending upp á fjall og áfram í stóran stein, sem stendur utan til á ytra Eyvindarfjalli. Frá þeim skurðpunkti er þeirri línu fylgt að framangreindum stórum steini á ytra Eyvindarfjalli og þaðan í Jökulsá á Jökuldal, þar sem Hölkná rennur í hana. Jökulsá á Jökuldal ræður síðan þangað sem Sauðá fellur í hana og síðan Sauðá þangað sem hún fellur niður af efstu fjallsbrúninni. Þaðan er dregin lína í vörðu sem hlaðin er upp á millum tveggja stórra jarðfastra steina og síðan að þeim stað þar sem Eiríksstaðavegur yfir heiðina liggur út í Eyvindará. Eftir það er Eyvindará fylgt þar til kemur að skurðpunkti við línu sem dregin er frá merkjavörðu (merkt L.M.) í Miðheiðarhálsi og þvert vestur heiði í merkjavörðu í svokölluðum Klappalækjarflóa og í Eyvindará. Er þá miðað við þá línu sem aðilar eru ásáttir um. Þessari línu er fylgt frá framangreindum skurðpunkti hennar við Eyvindará og að upphafspunkti lýsingar þessarar, þ.e. merkjavörðu (merkt L.M.) í Miðheiðarhálsi.“ Áfrýjendur krefjast þess einnig að viðurkenndur verði réttur þeirra til að nýta land Skriðuklausturs í samræmi við ábúðarsamning eins og landið innan framangreindra merkja væri háð beinum eignarrétti. Þá krefjast þau málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem þeim hefur verið veitt.
Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.
Samkvæmt heimild í 1. mgr. 31. gr., sbr. 166. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála með áorðnum breytingum, hefur sakarefni málsins verið skipt að beiðni áfrýjenda og með samþykki stefnda á þann hátt að fyrst verði dæmt fyrir Hæstarétti hvort áfrýjendur séu réttir aðilar til að hafa uppi framangreindar dómkröfur, sbr. 2. mgr. 16. gr. sömu laga.
I
Óbyggðanefnd, sem starfar samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, gaf út tilkynningu 1. mars 2004 um að hún hefði ákveðið að taka til meðferðar svæði, sem afmarkað var að vestan af meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum allt frá Öxarfirði að aðalupptökum hennar í Dyngjujökli, en að austan af farvegi Lagarfljóts allt frá Héraðssandi þangað, sem Gilsá fellur í það, þaðan eftir henni og nánar tilgreindum sveitarfélagamörkum að Geldingarfelli og loks frá því inn á tiltekinn hnjúk á Vatnajökli. Til suðurs fylgdu mörk svæðisins að hluta jaðri Dyngjujökuls, en að öðru leyti tilteknum kennileitum á Vatnajökli. Að fram komnum kröfum stefnda um þjóðlendur á þessu svæði og kröfum þeirra, sem töldu þar til eignarréttinda, ákvað óbyggðanefnd í júlí 2005 að fjalla um það í fimm málum. Eitt þeirra, sem varð nr. 1/2005, tók til Fljótsdals og Jökuldals austan Jökulsár á Jökuldal.
Áfrýjendur, sem fengu 11. maí 1999 byggingarbréf landbúnaðarráðherra fyrir jörðinni Skriðuklaustri í Fljótsdalshreppi, beindu sem ábúendur hennar kröfulýsingu til óbyggðanefndar 31. mars 2005, þar sem krafist var að viðurkenndur yrði réttur þeirra til nýtingar jarðarinnar í samræmi við ábúðarsamning eins og hún væri að öllu leyti eignarland innan nánar tiltekinna merkja, sem studd voru við landamerkjabréf 27. ágúst 1922 fyrir Skriðuklaustur með eyðijörðinni Brattagerði. Fyrir óbyggðanefnd krafðist stefndi þess á hinn bóginn að mörk þjóðlendu og eignarlanda yrðu að því er varðar Skriðuklaustur dregin á nánar tiltekinn hátt, sem efnislega fól í sér að þau yrðu látin fylgja mörkum jarðarinnar gagnvart afréttarsvæðunum Rana og Undir Fellum eins og stefndi taldi þau liggja, þótt þessi svæði hafi talist innan merkja Skriðuklausturs eftir hljóðan fyrrnefnds landamerkjabréfs. Í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 var fallist á kröfu stefnda að þessu leyti, en við endurupptöku málsins fyrir nefndinni 12. febrúar 2009 var úrskurðinum breytt á þann hátt að mörk eignarlands Skriðuklausturs voru ákveðin gagnvart þjóðlendu, sem afmörkuð var í heild eins og fram kemur orðrétt í áðurgreindri dómkröfu áfrýjenda fyrir Hæstarétti, en jafnframt var ákveðið að það landsvæði væri afréttareign Skriðuklausturs. Útdráttur úr upphaflegum úrskurði óbyggðanefndar mun hafa verið birtur í Lögbirtingablaði 18. júlí 2007. Áfrýjendur höfðuðu mál þetta 17. desember sama ár til að fá hnekkt niðurstöðu úrskurðarins um þjóðlendumörk gagnvart ábúðarjörð sinni.
II
Með áðurnefndu byggingarbréfi landbúnaðarráðherra 11. maí 1999 var áfrýjendum leigð ríkisjörðin Skriðuklaustur til lífstíðarábúðar og var þar tekið fram að um réttindi og skyldur áfrýjenda færi eftir ákvæðum þágildandi ábúðarlaga nr. 64/1976 og jarðalaga nr. 65/1976 að því leyti, sem annars væri ekki getið. Í þessum ábúðarsamningi voru áfrýjendum ekki veitt nein réttindi til að fara sjálfstætt með hagsmuni stefnda sem eiganda jarðarinnar umfram það, sem leiddi af ákvæðum fyrrnefndra laga eða ábúðarlaga nr. 80/2004 og jarðalaga nr. 81/2004, sem nú hafa leyst þau af hólmi. Hvorki er að finna í ákvæðum III. kafla ábúðarlaga né annars staðar í lögum neina stoð fyrir því að leiguliði geti haft uppi kröfu fyrir dómi um ákvörðun merkja ábúðarjarðar í andstöðu við landsdrottin sinn. Engu getur breytt um heimild áfrýjenda til að leita dóms um mörk eignarlands Skriðuklausturs og þjóðlendu að þeim hafi ranglega verið játuð aðild að ágreiningi um mörkin fyrir óbyggðanefnd. Með þessum athugasemdum verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest um sýknu stefnda af kröfu áfrýjenda um að felld verði úr gildi ákvæði úrskurðar óbyggðanefndar 29. maí 2007, eins og honum var breytt 12. febrúar 2009, um mörk eignarlands Skriðuklausturs og þjóðlendu.
Eins og áður greinir hafa áfrýjendur einnig krafist þess að viðurkenndur verði réttur þeirra til að nýta land Skriðuklausturs í samræmi við ábúðarsamning eins og landsvæðið innan framangreindra merkja, sem óbyggðanefnd felldi undir þjóðlendu, væri háð beinum eignarrétti. Eftir hljóðan þessarar dómkröfu snýr hún ekki eingöngu að gildi úrskurðar óbyggðanefndar, heldur gæti hún allt eins beinst að stefnda sem eiganda lands í þjóðlendunni, sbr. 1. mgr. 2. gr. laga nr. 58/1998, til að fá viðurkennd sérstök réttindi áfrýjenda innan hennar á grundvelli samningsskuldbindingar stefnda við þau samkvæmt byggingarbréfinu frá 11. maí 1999, þar sem vísað var um merki hins leigða lands í „landamerkjaskrá Norður-Múlasýslu“. Í málatilbúnaði áfrýjenda hafa ekki verið færðar fram sjálfstæðar röksemdir fyrir þessari kröfu og er málið því að þessu leyti vanreifað af þeirra hendi. Af þessum sökum verður af sjálfsdáðum að vísa málinu frá héraðsdómi að því er varðar þessa dómkröfu áfrýjenda.
Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað verða staðfest. Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður, en um gjafsóknarkostnað áfrýjenda hér fyrir dómi fer samkvæmt því, sem í dómsorði greinir.
Dómsorð:
Vísað er frá héraðsdómi kröfu áfrýjenda,
Hallgríms Þórhallssonar og Önnu Bryndísar Tryggvadóttur, um að viðurkenndur
verði réttur þeirra til að nýta samkvæmt ábúðarsamningi frá 11. maí 1999 við
stefnda, íslenska ríkið, allt land jarðarinnar Skriðuklausturs eins og það var
afmarkað í landamerkjabréfi 27. ágúst 1922.
Að öðru leyti skal héraðsdómur
vera óraskaður.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti
fellur niður.
Allur gjafsóknarkostnaður
áfrýjenda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin
málflutningsþóknun lögmanns þeirra, 400.000 krónur.
Dómur Héraðsdóms Austurlands 20. apríl 2009.
Mál
þetta, sem dómtekið var 23. mars 2009, var höfðað 17. desember 2007.
Stefnendur eru Hallgrímur
Þórhallsson og Anna Kristín Tryggvadóttir, Brekku, Fljótsdalshreppi.
Stefndi er íslenska ríkið, Arnarhváli, Reykjavík.
Dómkröfur stefnenda eru þær að
felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar í málinu nr. 1/2005: Fljótsdalur og Jökuldalur
austan Jökulsár á Jökuldal, frá 29. maí 2007, að því er varðar þjóðlendu innan
neðangreindra marka:
Frá
merkjavörðu (merkt L. M.) í Miðheiðarhálsi í stefnu á ósinn úr Hólmavatni, þar
til kemur að skurðpunkti við línu sem liggur frá merkigarði þeim, sem liggur
frá Jökulsá í Fljótsdal fram og upp eftir nesinu upp undir fjall, þaðan
sjónhending upp á fjall og áfram í stóran stein, sem stendur utan til á ytra
Eyvindarfjalli. Frá þeim skurðpunkti er þeirri línu fylgt að framangreindum
stórum steini á ytra Eyvindarfjalli og þaðan í Jökulsá á Jökuldal, þar sem Hölkná fellur í hana. Jökulsá á Jökuldal ræður síðan þangað
sem Sauðá fellur í hana og síðan Sauðá þangað sem hún fellur niður af efstu
fjallsbrúninni. Þaðan er dregin lína í vörðu sem hlaðin er upp á millum tveggja
stórra jarðfastra steina og síðan að þeim stað þar sem Eiríksstaðavegur yfir
heiðina liggur út í Eyvindará. Eftir það er Eyvindará fylgt þar til kemur að
skurðpunkti við línu sem dregin er frá merkjavörðu (merkt L.M.) í
Miðheiðarhálsi og þvert vestur heiði í merkjavörðu í svokölluðum
Klappalækjarflóa og í Eyvindará. Þessari línu er fylgt frá framangreindum
skurðpunkti hennar við Eyvindará og að upphafspunkti lýsingar þessarar, þ.e. í
merkjavörðu (merkt L.M.) í Miðheiðarhálsi.
Þá er þess krafist að
viðurkenndur verði réttur stefnenda til nýtingar lands Skriðuklausturs, í
samræmi við ábúðarsamning þeirra, eins og land jarðarinnar sé beinum
eignarrétti undirorpið innan fyrrgreindra merkja.
Þá
krefjast stefnendur málskostnaðar án tillits til gjafsóknar sem þeim hefur
verið veitt hér fyrir dómi.
Stefndi krefst sýknu. Þá krefst
hann aðallega málskostnaðar en til vara að hver aðila verði látinn bera sinn
kostnað af málinu.
I.
Samkvæmt þinglýsingarvottorði
sem fyrir liggur í málinu er stefndi íslenska ríkið eigandi jarðarinnar
Skriðuklausturs, en samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar er landsvæði innan
ofangreindra merkja, sem nánar er lýst í kröfugerð stefnenda, þjóðlenda í
afréttareign þeirrar jarðar. Stefnendum var byggð jörðin til lífstíðarábúðar
með byggingabréfi 11. maí 1999. Kemur fram í stefnu að jörðin Skriða í
Fljótsdal hafi verið gefin til klausturhalds með sérstöku gjafabréfi 8. júní
árið 1500. Fram að þeim tíma hafi sárafáar heimildir varðveist um jörðina, en
eftir að jörðin hafi verið gefin til klausturs hafi orðið til um hana
fjölmargar heimildir, sem margar hverjar hafi varðveist til vorra daga, eins og
í tilfelli flestra jarða í eigu kirkju eða kirkjustofnana hér á landi. Jörðin
hafi komist í eigu einkaaðila á 19. öld. Gunnar Gunnarsson skáld hafi keypt
jörðina, skv. afsali 27. ágúst 1938, en Gunnar og eiginkona hans Franzisca hafi gefið íslenska ríkinu jörðina með sérstöku
gjafabréfi 11. desember 1948 og sé jörðin enn í eigu þess. Þann 11. maí 1999
hafi stefnendum verið byggð jörðin til lífstíðarábúðar.
II.
Í samræmi við ákvæði laga nr.
58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, tók
óbyggðanefnd til meðferðar nánar tilgreint landsvæði á Norðausturlandi, sem
nefndin kallaði svæði nr. 5. Hófst málsmeðferðin á árinu 2004 og lauk með
uppkvaðningu úrskurða 29. maí 2007 í málum sem fengu númerin 1 til 5/2005. Var
útdráttur úrskurðanna birtur í Lögbirtingablaðinu 18. júlí 2007, lögum
samkvæmt, en mál þetta var höfðað 17. desember sama ár og því innan þess sex
mánaða málshöfðunarfrests sem kveðið er á um í 1. mgr. 19. gr. laga nr.
58/1998. Óbyggðanefnd tók ákvörðun um það undir rekstri málsins að kröfur
stefnenda sem ábúenda yrðu teknar til efnismeðferðar fyrir nefndinni gegn
mótmælum stefnda. Stefnendur áttu því aðild að málsmeðferð óbyggðanefndar sem
ábúendur jarðarinnar Skriðuklausturs, en jörðin er eins og fyrr segir í eigu
stefnda.
Ágreiningsefni í máli þessu
varðar þann hluta úrskurðar óbyggðanefndar í máli nr. 1/2005 sem lýtur að
eignarréttarlegri stöðu lands innan þeirra merkja sem fram koma í kröfugerð
stefnenda hér að framan. Komst óbyggðanefnd að þeirri niðurstöðu í nefndum
úrskurði að landsvæðið væri þjóðlenda í afréttareign jarðarinnar
Skriðuklausturs.
Í úrskurði í máli nr. 1/2005 var
umrætt landsvæði talið nokkru stærra, en vegna nýrra gagna sem komu fram eftir
uppkvaðningu úrskurðarins endurskoðaði óbyggðanefnd niðurstöðu sína að því er
varðaði hluta landsvæðisins, eða nánar tilgreint þann hluta þess sem talinn var
tilheyra eyðijörðinni Brattagerði. Breytti óbyggðanefnd úrskurðarorði að því er
afmörkun þessa landsvæðis varðar með endurupptöku málsins og sérstakri bókun
12. febrúar 2009. Voru mörk þjóðlendu í afréttareign Skriðuklausturs dregin um
landsvæði sem er nokkru minna að flatarmáli en í upphaflegu úrskurðarorði, en
þar munar eingöngu því landsvæði sem óbyggðanefnd taldi að virtum nýjum gögnum
að félli innan merkja eyðijarðarinnar Brattagerðis. Breyttu stefnendur
kröfugerð sinni hér fyrir dómi í samræmi við hina nýju niðurstöðu
óbyggðanefndar og gerði stefndi ekki athugasemd við það. Eignarréttarleg staða
þess landsvæðis sem deilt er um í máli þessu samkvæmt endanlegum dómkröfum
stefnenda breyttist ekki frá upphaflegum úrskurði óbyggðanefndar í málinu.
Þykir því ekki tilefni til að telja grundvöll máls þessa brostinn þó
óbyggðanefnd hafi tekið upp ákvörðun sína með þeim hætti sem að framan er lýst.
Stefndi í máli þessu unir
niðurstöðu óbyggðanefndar um hið umdeilda landsvæði og stendur ágreiningur máls
þessa því um hvort innan greindra merkja, sem nánar er lýst í aðalkröfu
stefnenda, sé þjóðlenda í afréttareign stefnda eða hvort landið er háð beinum
eignarrétti hans. Telja stefnendur sig hafa sjálfstæða lögvarða hagsmuni af
úrlausn ágreiningsefnisins sem lífstíðarábúendur jarðarinnar Skriðuklausturs.
III
Ekki þykir ástæða til að rekja
alla umfjöllun óbyggðanefndar um jörðina Skriðuklaustur og verður því látið við
það sitja að gera grein fyrir niðurstöðukafla nefndarinnar. Má vísa um
einstakar skjallegar heimildir sem þar er minnst á til umfjöllunar hér síðar um
málsástæður aðila þar sem ítarleg grein er gerð fyrir þessum gögnum eftir því
sem þeir telja þau skipta máli.
Í niðurstöðu óbyggðanefndar
varðandi jörðina kemur fram að í kjölfar þess að landamerkjalög hafi tekið
gildi, fyrst nr. 5/1882 og síðan nr. 41/1919, hafi verið gerð þrjú
landamerkjabréf fyrir Skriðuklaustur. Skjöl þessi hafi verið þinglesin og
innfærð í landamerkjabók sýslumanns. Sú hafi verið niðurstaða Hæstaréttar í
sambærilegum málum að landamerkjabréf fyrir jörð feli í sér ríkari sönnun fyrir
því að um eignarland sé að ræða en hins vegar verði að meta gildi hvers bréfs
sérstaklega. Með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða
aukið við land sitt eða annan rétt. Frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki
einungis helgað sér ákveðin landsvæði sem hafi verið háð beinum eignarrétti,
heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu hafi
getað haft fyrir afkomu þeirra. Meðan landsvæði hafi gefið eitthvað af sér hafi
hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau
hafi verið. Beri um þetta efni sérstaklega að vísa til dóms Hæstaréttar 5.
október 2006 í máli nr. 67/2006.
Af heimildum megi skýrt ráða að
innan þeirra merkja sem lýst sé í landamerkjabréfum Skriðuklausturs séu
afréttarsvæðin Rani og Undir Fellum. Landamerkjabréfin lýsi merkjum mun vestar
en úttekt frá 1828 og skoðunargjörð frá sama ári. Merkjalýsingar
Skriðuklausturs frá 1828 falli vel að austurmerkjum afréttarins Undir Fellum og
séu í samræmi við umsögn sýslunefndar Norður-Múlasýslu, dags. 24. apríl 1893,
þess efnis að jörðin hafi „lítið heimaland, en afrjettarland
mikið, sem [taki] við af heimalandi...“.
Að slepptum heimildum um
nýbýlastofnun á Ranaafrétti sé ljóst að um Rana og Undir Fellum sé fyrst og
fremst fjallað í tengslum við upprekstur og afréttarnot. Gerður sé greinarmunur
á þeim og öðru landi tilheyrandi Skriðuklaustri með því að þau séu jafnan
tiltekin sérstaklega og þess getið að Skriðuklaustur eigi þar afrétt eða
hlunnindi. Heimildir bendi þannig til að þar sé um að ræða afrétt stofnunar í
þeim skilningi að Skriðuklaustur hafi átt þar óbein eignarréttindi, sbr. m. a.
dómtitil frá 1679, úrskurð sýslumanns frá 1835 og landamerkjabréf Skriðuklausturs.
Engin gögn liggi fyrir um að fyrir gildistöku þjóðlendulaga hafi þessi
landsvæði nokkurn tíma verið nýtt til annars en sumarbeitar og e.t.v. annarra
takmarkaðra nota. Staðhættir styðji þá niðurstöðu en land þetta liggi í um 600
metra hæð yfir sjávarmáli. Fjallskil hafi verið á hendi sveitarfélags, svæðið
sé ekki afgirt og þangað hafi búfénaður leitað frá öðrum jörðum án hindrana.
Svör hreppstjóra Fljótsdalshrepps og Jökuldalshrepps frá árinu 1920 við
fyrirspurn sýslumanns Múlasýslu samrýmist þessu. Þá gerir óbyggðanefnd grein
fyrir þeirri afstöðu sinni að greiðsla felligjalda hreindýra fylgi
afréttareign.
Ekkert liggi fyrir um það
hvernig Skriðuklaustur sé komið að rétti til þeirra landsvæða sem hér sé
fjallað um. Óbyggðanefnd telji hvorki hægt að útiloka að þau séu að einhverju
leyti innan upphaflegs landnáms né að þau hafi upphaflega verið samnotaafréttur
jarða á svæðinu en síðar komist undir Skriðuklaustur. Í máli þessu sé þannig
ekki sýnt frá á annað en að réttur til afréttarsvæðanna Undir Fellum og Rana
hafi orðið til á þann veg að þau hafi verið tekin til sumarbeitar fyrir
búpening og, ef til vill, annarrar takmarkaðrar notkunar. Um afréttarmálefni og
fjallskil hafi snemma verið settar opinberar reglur, sem sveitarstjórnum hafi
verið falið að annast framkvæmd á.
Samkvæmt framanröktu sé það
niðurstaða óbyggðanefndar að land innan lýsingar í landamerkjabréfum
Skriðuklausturs hafi mismunandi eignarréttarlega stöðu, þ.e. afréttarsvæðin
tvö, þ.e. Rani og Undir Fellum, þjóðlenda í afréttareign Skriðuklausturs en
annað land eignarland. Þar sem afréttareignin tilheyri Skriðuklaustri í báðum
tilvikum sé ekki þörf á að afmarka afréttarsvæðin innbyrðis. Að því er varði
afréttarnýtingu annarra jarða í Fljótsdal á þessum sömu svæðum verði að skilja
málatilbúnað Fljótsdalshrepps þannig að litið sé svo á að þau séu í eigu
Skriðuklausturs að því leyti sem þau séu þar innan merkja. Afréttarnýting jarða
í Fljótsdal hafi þannig farið fram í skjóli þess eignarréttar og með
samkomulagi aðila. Með hliðsjón af framangreindri niðurstöðu um afréttareign
Skriðuklausturs verði ekki talið að þessar kröfur þarfnist frekari umfjöllunar.
Þá séu kröfur ábúenda Skriðuklausturs byggðar á ætluðum rétti eiganda
Skriðuklausturs en ekki á sjálfstæðum grundvelli. Úr þeim verði því einungis
leyst með óbeinum hætti, þ.e. niðurstöðu um eignarréttarlega stöðu umrædds
landsvæðis.
Eftir sé þá að leysa úr því hver
séu mörk eignarlands og þjóðlendu. Með hliðsjón af merkjalýsingum
Skriðuklausturs, afréttarlýsingum og staðháttum telji óbyggðanefnd þó ljóst að
þau liggi ekki vestar en þjóðlendukröfulína íslenska ríkisins . Með hliðsjón af
dómum Hæstaréttar frá 6. september 2005 í máli nr. 367/2005 og 16. maí 2007 í
máli nr. 571/2006, geti ekki komið til álita hvort þau liggi austar. Verði því
kröfulína íslenska ríkisins lögð til grundvallar um mörk eignarlands og
þjóðlendu, enda sé fjármálaráðherra í máli þessu fyrirsvarsmaður bæði
jarðarinnar Skriðuklausturs og þjóðlendu, sbr. 1. mgr. 11. gr. laga nr.
58/1998.
Ljóst sé að einstakir hlutar
þess svæðis sem hér hafi verið fjallað um og talið þjóðlenda í afréttareign
eigenda Skriðuklausturs séu misjafnlega fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó
breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Land það sem hér sé
til umfjöllunar verði því talið falla undir skilgreininguna „landsvæði ... sem
að staðaldri [hafi] verið notað til sumarbeitar fyrir búfé“, sbr. 1. gr. laga
nr. 58/1998.
Að öllu framangreindu virtu hafi
ekki verið sýnt fram á það að afréttarsvæðin Rani og Undir Fellum, þ.e. land á
þjóðlendukröfusvæði íslenska ríkisins innan landamerkja Skriðuklausturs, sé
eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti. Eins og notkun
landsins hafi verið háttað hafi ekki heldur verið sýnt fram á að eignarhefð
hafi verið unnin á því. Rannsókn óbyggðanefndar leiði einnig til þeirrar
niðurstöðu að framangreint svæði sé þjóðlenda.
Það sé því niðurstaða
óbyggðanefndar að umrætt landsvæði, þ.e. þeir hlutar Rana og Undir Fellum sem
séu innan þess landsvæðis sem afmarkað sé í landamerkjabréfi Skriðuklausturs,
dags. 27. ágúst 1922 og þingl. 23. júlí 1923, teljist
til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.
Sama landsvæði sé í afréttareign Skriðuklausturs, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið
7. gr. sömu laga.
Þykir ekki nauðsynlegt að rekja
merkjalýsingu úrskurðarins hér, en endanleg kröfugerð stefnenda fellur saman
við þá merkjalýsingu sem fram kemur í breyttu úrskurðarorði óbyggðanefndar,
sbr. bókun nefndarinnar frá 12. febrúar 2009.
IV
Stefnendur
kveðast í stefnu byggja málatilbúnað sinn á því að þeim hafi verið byggð jörðin
Skriðuklaustur til lífstíðarábúðar með byggingabréfi nr. 387, dags. 11. maí
1999, sem þinglýst hafi verið á síðu jarðarinnar 31. maí sama ár. Jörðin hafi
verið byggð stefnendum innan landamerkja samkvæmt landamerkjaskrá
Norður-Múlasýslu, eins og segi í 9. gr. byggingabréfsins. Samkvæmt gr. 10.7 í
byggingabréfinu hafi jörðin verið byggð stefnendum með öllum hlunnindum, sem
fylgi og fylgja beri lögum samkvæmt, en án greiðslumarks. Stefnendur hafi nýtt
hlunnindi á hinu umdeilda landi, þ.m.t. rjúpna og gæsaveiði.
Byggingabréfið
hafi verið gert eftir gildistöku þjóðlendulaga og telji stefnendur að það hafi
vakið hjá þeim réttmætar væntingar til þess að ætla að allt land jarðarinnar
samkvæmt gildandi landamerkjabréfi væri undirorpið beinum eignarrétti.
Réttmætar væntingar njóti sjálfstæðrar verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar og
því hafi óbyggðanefnd verið óheimilt að úrskurða hið umdeilda landsvæði
þjóðlendu. Stefnendur hafi
lögvarða hagsmuni og sjálfstæðan rétt á því að fá efnislegan dóm í málinu.
Stefnendur
haldi því fram að land Skriðuklausturs innan þinglýstra merkja sé eignarland í
skilningi 1. gr. þjóðlendulaga nr. 58/1998 þar sem eignarland sé skilgreint
þannig að það sé landsvæði þar sem eigandi landsins fari með öll venjuleg
eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segi til um á hverjum tíma. Þjóðlenda
sé hins vegar landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar kunni að eiga þar
takmörkuð eignarréttindi. Það hafi því verið röng niðurstaða hjá óbyggðanefnd
að telja hið umdeilda landsvæði til þjóðlendu.
Stefnendur
telji að hið umdeilda land hafi verið hluti landnáms Skjöldólfs Vémundarsonar
og Brynjólfs gamla. Skjöldólfur hafi numið Jökuldal fyrir austan Jökulsá og upp
frá Hnefilsdalsá, skv. frásögn Landnámu, en Brynjólfur hafi numið Fljótsdal
allan fyrir ofan Hengifossá fyrir vestan, en fyrir ofan Gilsá að austan,
samkvæmt sömu heimild.
Eignarréttur
hafi þannig stofnast fyrir landnám og fullljóst að um fullkominn eignarrétt
hafi verið að ræða þar sem engar heimildir bendi til þess að landnámsmenn hafi
numið land til annars en fullrar eignar. Engin rök séu fyrir því að ætla að
hluti lands, sem verið hafi á einni hendi um aldir, hafi verið skilinn frá og
talinn einungis undirorpinn afnotarétti. Slíkt væri hugsanlegt ef um almenning
eða samnotaafrétt margra jarða eða heillar sveitar væri að ræða, sem ekki sé í
þessu tilviki.
Stefnendur
telji að þinglýstar heimildir beri með sér að hið umdeilda land hafi verið
hluti Skriðuklausturs samkvæmt þinglýstum landamerkjabréfum.
Elsta
landamerkjabréf jarðarinnar sé skráð 18. júní 1884 og þinglýst daginn eftir, en
þar segi:
„Þessi
eru landamerki milli Skriðuklausturs í Fljótsdalshrepp og Valþjófsstaðar. Hin
fyrrnefnda jörð á land „að merkigarði þeim, sem að fornu og nýju haldinn hefur
verið landamerki“ og sem liggur frá Jökulsá fram og upp eptir
nesinu upp undir fjall, þaðan sjónhending upp á fjall, og þaðan í stóran stein,
sem stendur utan til á ytra Eyvindarfjalli, og þaðan réttlínis
norður í Jökulsá á Jökulsdal. Að austan ræður Jökulsá í Fljótsdal. Að utan
ræður úr nefndri á Melakvísl og Bessastaðaá allt upp á fjallsbrún í
Eyvindarkeldu, og svo beina stefnu yfir miðheiði, ofan með svo nefndum
Stóralæk, allt í Eyvindará, sem greinir Skriðuklaustursland frá
Brattagerðislandi, allt að þeirri stefnilínu, sem
áður var greint að aðgreindi Valþjófsstaðar- og Klaustursland. Fyrir norðan
Eyvindarfjöll á einnig Skriðuklaustur land allt frá nefndri línu út að Sauðá,
sem skilur það aptur frá Brattagerðislandi. ...“
Sæbjörn
Egilsson hafi skrifað undir fyrir hönd Páls Ólafssonar umboðsmanns. Jón
Einarsson eigandi Víðivalla hafi verið samþykkur landamerkjabréfinu. Það hafi
Sigurður Gunnarsson einnig verið fyrir hönd Valþjófsstaðarkirkju.
Annað
landamerkjabréf fyrir jörðina Skriðuklaustur, með eyðijörðinni Brattagerði,
hafi verið útbúið 17. maí 1896 í Nesi í Loðmundarfirði. Bréfið hafi verið lesið
á manntalsþingi 3. júní sama ár og hljóði svo:
„Að
framan á Skriðuklaustursland „að merkigarði þeim, sem að fornu og nýju haldinn
hefur verið landamerki“ og sem liggur frá Jökulsá fram og upp eptir nesinu upp undir fjall, þaðan sjónhending upp á fjall
og þaðan í stóran stein sem stendur utan til á ytra Eyvindarfelli og þaðan rjettlínis norður í Jökulsá á Jökuldal. Að austan ræður
Jökulsá í Fljótsdal. Að utan ræður úr nefndri á Melakvísl og Bessastaðaá allt
upp á fjallsbrún í Eyvindarkeldu, og þaðan bein stefna yfir miðheiði ofan með
svonefndum Stóralæk allt í Eyvindará, þaðan Eyvindará í Jökulsá á Jökuldal. Að
norðan ræður Jökulsá á Jökuldal. ...“
Páll
Ólafsson hafi skrifað undir fyrir hönd umboðsins. Þórarinn Þórarinsson, prestur
á Valþjófsstað, hafi verið samþykkur
framangreindum landamerkjum fyrir hönd Valþjófsstaðakirkju. Hann hafi
skrifað undir 27. maí 1896.
Gildandi
landamerkjabréf Skriðuklausturs ásamt eyðijörðinni Brattagerði hafi verið
útbúið 27. ágúst 1922, þinglesið 23. júlí 1923 og hljóði svo:
„Að
framan á Skriðuklaustur land að merkigarð þeim, sem að fornu og nýju haldinn
hefur verið landamerki og sem liggur frá Jökulsá fram og upp eftir nesinu upp
undir fjall, þaðan sjónhending upp á fjall, þaðan í stóran stein sem stendur utantil á ytra Eyvindarfjalli, þaðan réttlínis
norður í Jökulsá á Jökuldal. Að austan ræður Jökulsá í Fljótsdal. Að utan ræður
úr nefndri á Melakvísl og Bessastaðaá alt upp á Fjallsbrún í Eyvindarkeldu og
þaðan bein stefna á miðheiði í merkjavörðu (ytri) (merkt L.M. á jarðfastan
stein og hlaðin varða ofan á), þaðan um miðheiðarháls í merkjavörðu fremri
(merkt L.M eins og hin varðan). Þaðan þvert vestur heiði í merkjavörðu í
svokölluðum Klappalækjarflóa og þaðan í Eyvindará. Þaðan Eyvindará í Jökulsá á
Jökuldal. Að norðan ræður Jökulsá á Jökuldal.“
Undir
bréfið skrifi Sigmar G. Þormar eigandi 13/16 úr Skriðuklaustri auk Guðmundar
Snorrasonar eiganda Fossgerðis.
Á
bls. 84 í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2005 komi fram túlkun
nefndarinnar á landamerkjabréfum Skriðuklausturs, en þar segi:
„Af
heimildum má skýrt ráða að innan þeirra merkja sem lýst er í landamerkjabréfum
Skriðuklausturs eru afréttarsvæðin Rani og Undir Fellum. Landamerkjabréfin lýsa
merkjum mun vestar en úttekt frá 1828 og skoðunargjörð frá sama ári.
Merkjalýsingar Skriðuklausturs frá 1828 falla vel að austurmerkjum afréttarins
Undir Fellum og eru í samræmi við umsögn sýslunefndar Norður-Múlasýslu, dags.
24. apríl 1893, þess efnis að jörðin hafi „lítið heimaland, en afrjettarland mikið, sem tekur við af heimalandi...“
Tilvitnuð
úttekt og skoðunargjörð frá 1828 hljóði svo:
„Landamerki
ségir Abúandinn séu ad framan: frá Jökulsá rædr Merkigardr upptil Fialls, enn ad utan rædr Bessastada á, upp til brúna
allt þar til hún fer ad buga sig framm
á vid, Þadan og Þvert nordr i Eyvindarkéldu.“
Það
sé vissulega rétt að þetta séu nokkurn vegin merkin, sem eftir úrskurð
óbyggðanefndar afmarki eignarland Skriðuklausturs, en nefndinni hafi láðst að
skoða málið í samhengi við hjáleigu Skriðuklausturs, Klaustursel, sem tekin
hafi verið út á sama tíma, af sama tilefni og af sömu mönnum. Um landamerki
segi í skoðunargjörð Klaustursels:
„Landamerki
jardarinnar tiást vera: ad utan rædr Tregagilsá upp á Heidi, þangad sem vötnum hallar
til afnota, en Merki ad framan vita menn ecki, þar Land Klaustursels er óskipt frá Klausturlandi.“
Land
Klaustursels (með Fossgerði) nái í dag frá Jökulsá á Jökuldal með Tregagilsá
upp í heiði sem vötnum hallar og þaðan í Eyvindará sem ráði aftur í Jökulsá.
Land Klaustursels sé óefað eignarland (engar þjóðlendukröfur hafi verið gerðar
í jörðin) og þess vegna verði að teljast undarlegt að Klausturselshluti
jarðarinnar Skriðuklausturs skuli teljast eignarland en Brattagerðishluti
jarðarinnar (og raunar meira) teljast þjóðlenda. Það verði raunar að teljast
enn einkennilegra þegar litið sé til úttektar Klaustursels frá 23 apríl 1841,
en þar segi:
„Landamerki
jardarinnar eru ad utan
Tregagilsá austur til midheidar. Þadan
eru landamerki (eptir sögn ábúandans og framlögdum vitnisburdum gamallra manna sem um lánga tid hafa þekt landamerki jardarinnar eftir þvi sem hún
hafi bygd verid til afnota)
fram midheidarháls alt ad Vegakvisl ytri þadan nidur i Eyvindará eptir sem nefnd
kvisl rædur; sidan nidur med
Eyvindar á í Jökulsá
Þar ad auki var ábúendum jardarinnar bygdur Rani allur án þess ad
landskuld væri meiri, enn nu er ráni fallin til Skriduklausturs heimajardar. ...“
Samkvæmt
úttektinni hafi Raninn áður fyrr verið hluti þess lands sem byggt hafi verið
Klausturselsábúanda, en hafi árið 1841 verið fallinn til heimajarðarinnar. Það
sé þannig ekki undarlegt að árið 1828 hafi Raninn ekki verið tekinn inn í
landamerkjalýsingu Skriðuklausturs. Árið 1835 hafi verið mælt út land í Rananum
fyrir nýbýlinu Brattagerði og hljóti það að vera ástæðan fyrir því að Raninn
hafi verið tekinn undan hjáleigunni Klausturseli. Komi fyrrgreindur skilningur
og vel heim og saman við útmælingu nýbýlisins en í útmælingargerð sýslumanns
segi:
„...Sömuleidis mætti Ummbodsmads Skridu Klaustrs Bergvin
Þórbergsson uppá nefnds klaustrs vegna innan hvörs Landamerkia þad land liggr sem nú skal
útmælast til áminnstrar Jardar. ...“
Skoðunar
og skiptagerð hafi farið fram á hinu sama nýbýli þann 18. ágúst 1845.
Óbyggðanefnd
hafi einnig láðst að meta fyrrgreinda lýsingu á landamerkjum Skriðuklausturs í
úttektinni frá 1828, í samhengi við Skoðun og landamerkjaákvörðun Aðalbóls og
Vaðbrekku frá 23. ágúst 1824, en þar segi um landamerki Vaðbrekku:
„Hennar
Landamerki ad framan eru en sömu sem Adalbóls, ad utanverdu;
Ad vestan rædur Lande Jökulsá, en ad austan Holktá; En ad utanverdu
á hún Land ámóti Skridu Klaustri. ...“
Óbyggðanefnd
hafi þannig að mati stefnenda ekki sinnt lögboðinni rannsóknarskyldu sinni,
sbr. 5. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 og þannig einnig farið á svig við hina
almennu rannsóknarreglu stjórnsýsluréttarins sem lögfest sé í 10. gr. laga nr.
37/1993.
Óbyggðanefnd
byggi niðurstöðu sína mjög á því að í skjallegum heimildum sé orðið afréttur
oft notað um hið umdeilda landsvæði. Orðrétt segi í úrskurði nefndarinnar á
bls. 84:
„Heimildir
benda þannig til að þar sé um að ræða afrétt stofnunar í þeim skilningi að
Skriðuklaustur hafi átt þar óbein eignarréttindi, sbr. m.a. dómtitil frá 1679,
úrskurð sýslumanns frá 1835 og landamerkjabréf Skriðuklausturs...“
Stefnendur
mótmæli því að á grundvelli tilvitnaðra gagna megi draga þá ályktun sem
óbyggðanefnd geri.
Óbyggðanefnd
líti þannig algerlega framhjá vitnisburði Jóns Eyjólfssonar frá árinu 1670 um
landamerki milli Skriðuklausturs og Valþjófsstaða en þar segi:
„...voru
Landamerki haldinn mille Walþiofstadar
og Skriduklausturs gardurinn
sem liggur upp eptir Nesinu þadann
sionhending uppi fiall og i
þann stora stein sem stendur utanntil
I Eivindarfialli Ytra enn þadann
riettlynis Nordur J Jökulsaa ...“
Í
ljósi fyrrgreinds vitnisburðar verði að skoða hinn svonefnda dómtitil frá 1679,
sem sé eins konar forúrskurður um það erindi Klausturhaldarans hvort honum væri
leyfilegt að afleggja Ranaafrétt. Fyrsta heimildin um málið sé svohljóðandi
vitnisburður um Ranaafrétt frá 18. mars 1679:
„...
vier höfumm vitad Rana afriett kallada. allt land a mille Hölknaar og Eyvindaraar framm a mille Eyvindarfialla
og offrann ad Jökulsaa. So og lijka vitnumm vier
og berum. ad þesse afriett og land var veniuleg og almennelegust afriett allra fliótsdalsmanna vt yfer Hrafnsaa edur
jafnvelleingra ut j fell adur firer þetta hallære næsta sem upp kom medann
menn attu saudfiendad.
Enn aflagdest
j hallærenu þá griperner mistust og sijdann til þessa. Játumm Eirnenn og vitnum med gódre samvitsku.
ad firrnefnd Rana afriett sie og vered haffe halldenn
filleleg Eign Skriduklausturs
og lient og leift aff Skriduklausturs hölldurum.“
Samkvæmt
þessum vitnisburði sé Ranaafrétt, fillileg Eign Skriduklausturs og lient og leift
aff Skriduklasturs hölldurum. Erfitt sé að draga aðra ályktun en þá að Raninn
hafi verið fullkomin eign Skriðuklausturs, en öðrum leyfð nýting hans með
samningi.
Tæpum
þremur mánuðum síðar, þann 6. maí 1679 hafi Jón Þorláksson sýslumaður og
klausturhaldari nefnt sex menn í dóm og hafi beðið þá að álykta um hvort sér
leyfðist að:
„...
laata affleggiast þa Skriduklausturs affriett Er Rane kallast. og vane heffur til vered ad brúkud
være firer affriettarpenijng j hanns
formanna tijd.“
Dómsmenn
hafi bent á að svo kvæði á um í veitingabréfi Jóns fyrir klaustrinu, að gengi
eitthvað undan því með ólögum, bæri honum að endurheimta það með lögum og dómi.
Jafnframt tilfæri þeir 52. kafla búnaðarbálks Jónsbókar um að efri og ytri mörk
„afrétta“ skuli haldast eins og þau hafi verið að fornu. Því næst segi:
„Tilbydur Syslumadurenn þessa affriett firer eitt lamb edur þess virde aff tiju Eff
Rekenn Eru. og ej frekara þo tuttugu edur hundrad frá Einumm manne Rekenn sieu.
Þui virdest oss ecke leiffelegt ad þesse klaustursens
afriett aldeiliss affleggest aff klaustursens landsetum. helldur ad þeir henne fillelega
vppehalde og þangad Reke sijn lömb firer tilbodenn betalijng. Nefnelega þeir j fliótsdal búa.“
Ekki
bendi þessi afgreiðsla til annars en að um fullkomið eignarland sé að ræða.
Einungis túlkun dómsins á 52. kafla búnaðarbálks Jónsbókar ráði niðurstöðunni,
þ.e. að merki afrétta skuli vera sem að fornu hafi verið og venjuhelguð nýting
annarra standi í vegi fyrir því að afréttinn megi afleggja. Þó sé tekið skýrt
fram að greiðsla komi fyrir nýtingu annarra á afréttinum.
Úrskurður
sýslumanns frá 1835, sem óbyggðanefnd vitni til í úrskurði sínum á bls. 84 hafi
verið kveðinn upp á vettvangi þegar land nýbýlisins Brattagerðis hafi verið
mælt út þann 20. ágúst 1835. Hreppstjóri Fljótsdalshrepps mótmæli útmælingu og
stofnun nýbýlis á þeim grundvelli að um afrétt Fljótsdælinga væri að ræða.
Sýslumaður hafi ekki fallist á mótmæli hreppstjóra þar sem Raninn væri „...eptir þvi sem eldstu
Menn tilvita ... Skridu Klausturs mótmælalaus Eign
...“
Stefnendur
mótmæli því og harðlega að rökstyðja megi niðurstöðu óbyggðanefndar um
þjóðlendu á hinu umdeilda landsvæði með vísan í landamerkjabréf jarðarinnar. Niðurstaða óbyggðanefndar sé
reist á landamerkjum samkvæmt úttektar og skoðunargjörð Skriðuklausturs frá
1828, en í engu á þinglýstum landamerkjabréfum jarðarinnar.
Ofuráhersla
óbyggðanefndar á orðið afrétt og framkvæmd fjallskila í tilfelli Skriðuklausturs
komi stefnendum í opna skjöldu, ekki síst í ljósi þess að í almennum
niðurstöðum óbyggðanefndar í málunum nr. 1 7/2000 og 1 5/2001 komi fram á
bls. 29 að innan merkja jarða kunni að vera svæði sem nefnd séu afréttir. Í því
þurfi þó ekki að felast mismunandi eignarréttarleg staða lands innan
jarðarinnar. Hugsanlegt sé að verið sé að vísa til gamalgróinnar notkunar á
viðkomandi jarðarhluta sem beitarlandi. Og jafnvel þó slíkur jarðarhluti sé
alfarið tekinn undir fjallskilaframkvæmd gefi slík tilhögun ein og sér enga
vísbendingu um eðli eignarhalds á slíkum jarðarhluta eins og greini á bls. 30 í
almennum niðurstöðum óbyggðanefndar. Þessar niðurstöður nefndarinnar hafi og
verið staðfestar af dómstólum.
Stefnendur
telji að ekkert annað en að hið umdeilda land sé víða nefnt afréttur í
heimildum og hafi verið tekið undir fjallskilaframkvæmd ráði niðurstöðu
óbyggðanefndar. Önnur og marktækari gögn styðji ekki niðurstöðu óbyggðanefndar.
Óbyggðanefnd
styðji og niðurstöðu sína við þau almennu atriði að staðhættir styðji
niðurstöðuna, landið sé í um 600 metra hæð yfir sjávarmáli og sé ekki afgirt.
Stefnendur
bendi á að einungis lítill hluti hins umdeilda lands liggi í um 600 metra hæð
yfir sjávarmáli. Enn fremur sé efsti hluti Skriðuklausturs sem ekki sé
þjóðlenda samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar í um 600 metra hæð sem og land
Klaustursels víða í Klausturselsheiðinni.
Staðhættir
á hinu umdeilda landi séu og í engu frábrugðnir staðháttum á Klausturseli og
land Klaustursels sé heldur ekki afgirt frekar en land annarra jarða á þessu
svæði. Klaustursels- og Fellaheiðin hafi og verið teknar undir
fjallskilaframkvæmd.
Stefnendur
telji því að slík atriði geti aldrei ráðið úrslitum um eignarréttarlega stöðu
lands, enda væri þá um að ræða brot á jafnræðisreglu stjórnsýsluréttarins sem
lögfest sé í 11. gr. laga nr. 37/1993.
Stefnendur
mótmæli því harðlega sem fram komi í úrskurði óbyggðanefndar að í svari
hreppstjóra Fljótsdalshrepps við fyrirspurn sýslumanns Múlasýslu árið 1920 eða
svari kollega hans í Jökuldalshreppi hinum forna, megi ráða að hið umdeilda
land sé ekki beinum eignarrétti undirorpið. Stefnendur telji miklu nærtækara að
komast að gagnstæðri niðurstöðu, en í svari hreppstjóra segi:
„...
hjer í hreppi er ekkert svæði sem talin er almenníngur, og að ekkert afréttar land er hjer, sem ekki tilheyrir einhverju býli ...“
Í
svarbréfi hreppstjóra Jökuldalshrepps til sýslumanns í Norður-Múlasýslu frá
1920 segi:
„...
skal ég tjá yður að eg veit ekki til, að hér í hreppi
sé til nokkur slíkur almenningur eða afréttarlönd. ...“
Samkvæmt
framangreindu öllu telji stefnendur vera alvarlega annmarka á úrskurði
óbyggðanefndar og hafi nefndin í senn, með úrskurði sínum farið á svig við eða
brotið grundvallarreglur stjórnsýsluréttarins, þ.á.m. meðalhófsreglu,
rannsóknarreglu og jafnræðisreglu. Beri því þegar af þeirri ástæðu að ógilda
úrskurð óbyggðanefndar í máli nr. 1/2005.
Stefnendur
bendi á að í dómsmálum vegna þjóðlendna hafi verið á það litið við úrlausn
málanna að réttmætar væntingar eiganda um eignarrétt sinn, eins og þær sem að
framan greini, nytu verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. einnig 1. gr. 1.
viðauka mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hafi verið með samnefndum
lögum nr. 62/1994. Verði eigandi ekki sviptur þeim fjárhagslegu hagsmunum sem
felist í slíkum réttmætum væntingum nema að uppfylltum þeim skilyrðum sem nánar
greini í umræddum eignarréttarákvæðum. Athugasemdir við það frumvarp sem orðið
hafi að lögum nr. 58/1998 beri skýrlega með sér að það hafi ekki verið ætlun
löggjafans að svipta landeigendur eignarheimildum sem þeir hafi aflað og notið
athugasemdalaust um aldalangt skeið, með því að gera þeim að sýna fram á órofna
sögu eignarréttar þeirra frá landnámi og láta þá bera hallan af vafa um þetta
efni.
Það
sé og skoðun stefnenda að lög nr. 58/1998 verði ekki skýrð á þá leið að
landeigendur þurfi að sýna frekar fram á, en þegar hafi verið gert, að umrætt
landsvæði sé eignarland þeirra og þar með utan þjóðlendu.
Ekki
ráði úrslitum í þessu máli þótt víða í heimildum sé notað orðið afréttur um hið
umdeilda land. Afréttur geti verið heimaafréttur og ekki eingöngu notaður til
sumarbeitar sauðfjár. Þá ráði ekki úrslitum um eignarhald þótt land sé aðeins
notað til sumarbeitar eins og fram komi í dómi Hæstaréttar í máli nr. 48/2004.
Stefnendur
vísi til þess að stefndi hafi ekki sýnt fram á að hann eigi nokkurn rétt til
umrædds landsvæðis. Til að stefndi geti öðlast þann rétt, sem skilgreindur sé í
þjóðlendulögum verði að sýna fram á að heimildir um landamerki séu rangar, en
það hafi hann á engan hátt gert. Þá þurfi stefndi að sýna fram á að afrétturinn
sé samnotaafréttur en ekki einkaafréttur eða hluti jarðar, sem hann hafi ekki
gert og hafi það mikið að segja við
ákvörðun um inntak eignarréttarins, sbr. fyrrgreindan Hæstaréttardóm.
Stefnendur
byggi á því að verði eignarréttur ekki viðurkenndur hafi núverandi eigandi
öðlast eignarrétt að hinu umdeilda landsvæði fyrir hefð og vísi þeir til 1.
mgr. 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laga um hefð nr. 46/1905. Eignarhefð verði unnin
á fasteign með 20 ára óslitnu eignarhaldi og stefnendur og fyrri eigendur hafi
í góðri trú haft öll umráð landsins í árhundraðaraðir. Fullnægt sé öllum
skilyrðum hefðar um eignarhaldstíma, virk umráð og huglæga afstöðu og samkvæmt
því verði að telja, án tillits til uppruna og sögu eignarheimilda fyrir
jörðina, að hefð hafi unnist, sbr. 2. gr. laga nr. 46/1905 um hefð, að því er
varði umrætt landsvæði. Með hliðsjón af afstöðu eigenda á hverjum tíma og
nýtingar þeirra verði að telja að sú hefð hafi verið til eignar á landinu, en
ekki aðeins náð til takmarkaðra afnota eða ítaksréttinda.
Stefnendur
vísi um lagarök til 25. og 26. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978 um rétt
þinglýsts eiganda og til 72. gr. stjórnarskrárinnar um vernd eignarréttinda, sbr.
einnig 1. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hafi verið
með samnefndum lögum nr. 62/1994. Einnig sé vísað til óskráðra reglna
eignarréttarins um beinan eignarrétt, til 1. gr. laga um þjóðlendur o.fl. nr.
58/1998, að því er varði skilgreiningu á eignarlöndum, og 1. gr. laga um
landamerki nr. 41/1919, sbr. eldri lög um sama efni. Þá sé vísað til 1. mgr. 2.
gr. og 1. mgr. 6. gr. laga um hefð nr. 46/1905, enda hafi stefnendur haft umráð
landsins fullan hefðartíma fasteigna margfalt og meinað öðrum afnot þess.
Einnig vísi stefnendur til venju, þ.e. að land sem að fornu hafi verið notað
eingöngu af landeigendum sé með vísan til venjuréttar talið eignarland þeirra
án takmarkana enda hafi nýting þeirra gefið slíkt til kynna. Þá vísi stefnendur
til meginreglna einkamálaréttarfars um sönnunargildi dóma, sbr. og núgildandi
ákvæði 116. gr. laga nr. 91/1991. Þá vísi stefnendur til kröfulýsingar og
greinargerðar sem þeir hafi lagt fram undir rekstri óbyggðanefndar á málinu og
allra þeirra gagna sem þeim hafi fylgt.
Stefnendur
byggi málskostnaðarkröfu á XXI. kafla laga nr. 91/1991 og vísi til
gjafsóknarleyfis dóms- og kirkjumálaráðuneytis.
V
Af
hálfu stefnda er í fyrsta lagi byggt á því að stefnendur í máli þessu eigi ekki
lögvarða hagsmuni af úrslitum málsins, en stefnendur séu ábúendur jarðarinnar
og lúti réttindi þeirra því eingöngu að nýtingu landsvæðisins. Réttindi
stefnenda varði því eingöngu óbein eignarréttindi, þ.e.a.s. afnotarétt, sem
leiddur verði af beinum þinglýstum eignarrétti íslenska ríkisins, stefnda í
máli þessu, til jarðarinnar Skriðuklausturs. Stefnendur geti því ekki talist
aðilar máls þessa, enda séu þeir hvorki færir um að ráðstafa hinum beinu
eignarréttindum til jarðarinnar né hafi þeir heimild til að leita heimildar dómstóla
til verndar eigninni og hafi því enga sjálfstæða lögvarða hagsmuni af
niðurstöðu málsins.
Þegar
af þessum sökum sé þess krafist að íslenska ríkið verði alfarið sýknað af öllum
kröfum stefnenda í máli þessu.
Að
öðru leyti sé á því byggt, að landsvæði það sem mál þetta varði sé svæði utan
eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð
óbyggðanefndar á svæðinu, sbr. 1. og 2. gr. laga nr. 58/1998. Telji stefndi
fullljóst af heimildum, að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarétti,
og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti, sbr. nánar eftirgreint. Að
mati stefnda hvíli sönnunarbyrðin ótvírætt á stefnendum að sýna fram á tilvist
beins eignaréttar að landsvæðinu, eða einstökum hlutum þess.
Óbyggðanefnd
byggi úrskurð sinn á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum. Sé
niðurstaðan byggð á kerfisbundinni leit nefndarinnar að gögnum og framlögðum
gögnum frá málsaðilum. Þá hafi einnig verið byggt á skýrslum sem gefnar hafi
verið fyrir nefndinni. Hafi óbyggðanefnd talið ótvírætt, að við gildistöku laga
nr. 58/1998, hefði landsvæði það sem um sé deilt í máli þessu, talist til
afrétta samkvæmt þeirri eignaréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið
miðað við fram til þess tíma.
Stefndi
geri niðurstöður nefndarinnar að sínum til stuðnings sýknukröfu.
Merkjum
Skriðuklausturs sé fyrst lýst í úttekt jarðarinnar, dags. 19. september 1828,
og skoðunargjörð sýslumanns, dags. 22. september 1828. Vesturmerkjum sé fyrst
sérstaklega lýst í jarðamati Skriðuklausturs frá 1849. Þá liggi fyrir þrjú
landamerkjabréf fyrir Skriðuklaustur, hið fyrsta dags. 18. júní 1884, það næsta
17. maí 1896 og hið síðasta dags. 27. ágúst 1922. Í landamerkjabréfinu frá 1922
sé að finna ítarlegustu lýsinguna.
Innan
merkja Skriðuklausturs liggi eyðibýlin Þorskagerði og Brattagerði í svokölluðum
Rana.
Þá
gerir stefndi í greinargerð sinni grein fyrir sjónarmiðum um eyðibýlið
Brattagerði, en óþarfi þykir að rekja það hér þar sem sá hluti lands
Skriðuklausturs var í kjölfar endurupptöku málsins lýstur háður beinum
eignarrétti stefnda sem eiganda Skriðuklausturs og er sú niðurstaða ekki til
endurskoðunar hér.
Afbýlið
Þorskagerði hafi staðið vestan Sauðár, nokkru sunnan við Brattagerði en þar
hafi verið búið á árunum 1783 1784, 1807 1810 og árið 1868. Engar
upplýsingar liggi fyrir um landamerki Þorskagerðis eða heimildir um að landi
þess hafi verið útvísað með formlegum hætti. Með því að fyrirmælum
nýbýlatilskipunar hafi ekki verið fullnægt sé ljóst að ekki hafi verið stofnað
til beins eignarréttar á grundvelli þeirrar löggjafar. Eignarréttarleg staða
viðkomandi landsvæðis hafi því ekki tekið breytingum á þeim grundvelli. Í þessu
sambandi beri að vísa til þeirra krafna sem Hæstiréttur hafi gert til sönnunar
eignarlands, sbr. m.a. dóm réttarins í málinu nr. 48/2004 (Úthlíð) og 345/2005
(Fell í Suðursveit)
Af
hálfu stefnda sé því fallist á þá ályktun óbyggðanefndar að af hemildum megi skýrt ráða að innan þeirra merkja sem lýst sé
í landamerkjabréfum Skriðuklausturs séu afréttarsvæðin Rani og Undir Fellum. Landamerkjabréfin
lýsi merkjum mun vestar en úttekt frá 1828 og skoðunargerð frá sama ári.
Merkjalýsingar Skriðuklausturs frá 1828 falli vel að austurmerkjum afréttarins
Undir Fellum og séu í samræmi við umsögn sýslunefndar Norður-Múlasýslu, dags.
24. apríl 1893, þess efnis að jörðin hafi „lítið heimaland, en afrjettarland mikið, sem [taki] við af heimalandi ...“.
Af
hálfu stefnda sé á það bent, að þrátt fyrir tilvist þinglýsts landamerkjabréfs
fyrir jörð, verði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Með því að gera
landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan
rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004.
Þá
verði og við mat á gildi landamerkjalýsinga jarðarinnar að horfa til þess, að
ekki verði séð að bréfið hafi verið samþykkt af eigendum allra aðliggjandi
jarða.
Við
mat á gildi landamerkjabréfa beri að gæta að því, að landamerkjabréf feli fyrst
og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að
allt land innan merkja skuli vera óskorað eignarland. Þrátt fyrir að þessum
bréfum sé þinglýst, þá takmarkist gildi þinglýsingarinnar af því, að ekki sé
unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi á. Slíku eigendalausu landi geti
eingöngu löggjafinn ráðstafað. Sæki lýsing landamerkjabréfs ekki stoð í eldri
heimildir, dragi það úr sönnunargildi bréfsins, sbr. t.d. til hliðsjónar
fyrrgreindan dóm Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004.
Af
hálfu stefnda sé því fallist á þá ályktun óbyggðanefndar að land innan lýsingar
í landamerkjabréfum Skriðuklausturs hafi mismunandi eignarréttarlega stöðu,
þ.e. annars vegar eignarland Skriðuklausturs, en hins vegar afréttarsvæðin tvö,
Rani og Undir Fellum, sem álíta verði þjóðlendu í afréttareign jarðarinnar í
samræmi við úrskurð óbyggðanefndar.
Bent
sé á, að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt upp til fjalla og inn til
lands landnám á þessu svæði hafi náð. Ólíklegt verði að teljast, að land á
umþrættu svæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum
og fjarlægðum.
Í
samræmi við dómafordæmi verði talið að heimildarskortur hvað þetta varði leiði
til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd eða öræfasvæði hafi verið numin
í öndverðu. Sé þetta til samræmis við þá reglu sem ráðin verði af dómafordæmum
Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands, verði aðeins stuðst við
glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess, að álitið
verði ósannað að heiðarlönd hafi verið numin í öndverðu, sbr. til hliðsjónar
t.d. dóma Hæstaréttar í málinu nr. 67/1996 (Eyvindarstaðaheiði). Hvíli
sönnunarbyrðin um slíka eignaréttarstofnun á þeim sem haldi slíku fram.
Ekki
verði annað séð, en að réttur stefnenda til hins umþrætta landsvæðis hafi orðið
til á þann veg, að landsvæðið hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening
og, ef til vill, annarrar takmarkaðrar notkunar.
Verði
talið, að svæðið hafi verið numið í öndverðu, hafi það ekki verið numið til
eignar, heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. Frá upphafi
Íslandsbyggðar hafi menn helgað sér ekki eingöngu ákveðin landsvæði, sem háð
hafi verið beinum eignarétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi
sem einhverja þýðingu hafi getað haft fyrir afkomu þeirra. Meðan landsvæði hafi
gefið eitthvað af sér hafi hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna,
hvers eðlis sem þau hafi verið. Um þetta sé m.a. vísað til dóma Hæstaréttar í
málunum nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/20007 (Grænafjall).
Verði
hins vegar talið, að svæðið kunni að hafa að hluta eða að öllu leyti verið
innan landnáms eða undirorpið beinum eignarétti, byggi stefndi á til vara, að
allar líkur séu á því, að slíkt eignarhald hafi fallið niður en svæðið verið
tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota, sbr. eftirfarandi umfjöllun í
greinargerð. Þó að talið yrði að til beins eignaréttar hefði stofnast í
öndverðu, liggi ekkert fyrir um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.
Engin
gögn liggi fyrir um að svæðið hafi verið nýtt til annars en sumarbeitar fyrir
búfé og e.t.v. annarra takmarkaðra nota.
Vísist
um það til þess sem áður hafi verið rakið, og rakið verði, sem og til staðhátta
og gróðurfars á svæðinu, en um sé að ræða víðáttumikið en gróið heiðarflæmi sem
liggi í töluverðri hæð, fjarri byggð. Þá hafi fjallskil verið á hendi
sveitarfélags, landsvæðið ekki afgirt og þangað hafi búfénaður getað leitað frá
öðrum jörðum án hindrana. Um afréttarnotkun og fjallskil hafi snemma verið
settar opinberar reglur, sem sveitarstjórnum hafi verið falið að annast
framkvæmd á.
Eldri
heimildir bendi jafnframt til þess að afréttarsvæðin Rani og Undir Fellum sé
afréttur jarða í þeim skilningi að Skriðuklaustur hafi átt þar óbein
eignarréttindi. Um Rana og Undir Fellum sé fyrst og fremst fjallað í tengslum
við upprekstur og afréttarnot. Gerður sé greinarmunur á því landsvæði og öðru
landi tilheyrandi Skriðuklaustri með því að þau séu jafnan tiltekin sérstaklega
og þess getið að Skriðuklaustur eigi þar afrétt eða hlunnindi.
Megi
í þessu sambandi nefna vitnisburð dags. 8. maí 1679, en þá hafi tíu bændur
vitnað um að Ranaafréttur hafi verið „veniuleg og almennelegust afriett allra fliotsdalsmanna...“ Jafnframt hafi þeir vitnað um að „Rana afriett“ væri „fillileg eign“
Skriðuklausturs en lánuð og leyfð af klausturhöldurum. Í svokölluðum dómtitli
um Ranaafrétt, dags. 6. maí 1697, hafi verið úrskurðað um það hvort
klausturhaldaranum væri heimilt að afleggja afréttinn. Niðurstaðan hafi orðið
sú að honum væri það ekki heimilt og hafi verið vísað til ákvæða Jónsbókar um
að „svo skuli almenningar vera sem að fornu hafi verið.“ Í úttekt Klaustursels,
dags. 16. september 1828, segi að jörðin hafi haft afnot af Rana til heys og
beitar en tekið fram að hann sé afréttur Fljótsdælinga. Í lögfestu
Valþjófsstaðar, 12. maí 1840, sé fyrirboðið að nota megi Ranaafrétt sem liggi
fyrir framan landamerki Skriðuklausturs og Valþjófsstaðar, nema með leyfi
prests eða ábúanda Skriðuklausturs, sem hefði haft afréttarlandið á leigu af
sér og formanni sínum. Í sóknarlýsingu Valþjófsstaðar, 1840 1841, segi að öll
heiðin milli Jökuldals og Fljótsdals sé notuð sem afréttur. Segi að Fellnamenn hafi mest gagn „af heiðinni til geldfjárgöngu á
sumardag, allt fram að Bessastaðaá, en eftir það brúki Fljótsdælingar einir
afréttirnar sem [kallist] ýmsum nöfnum, svo sem: Rani; tilheyrir Skriðuklast[ri].“ Í sömu lýsingu
segi um Fellnaafrétt (Undir Fellum) að afrétturinn
tilheyri „Valþjófstað ásamt heiðinni út á móts við landamerki millum Skriðu og
Valþjófstaðar“. Samkvæmt jarðamati 1849 segi að til hlunninda Skriðuklausturs
teljist að jörðin eigi afréttarland fyrir sig í svokölluðum Rana fyrir 400
fjár. Þá segi í mati á Skriðuklaustri frá árinu 1878 að jörðin eigi afrétt
„langt umfram aðar þjóðjarðir.“ Þau ummæli séu í
samræmi við álit sýslunefndar Norður-Múlasýslu vegna sölu Skriðuklausturs,
dags. 24. apríl 1893, um að jörðin eigi lítið heimaland „en afréttarland mikið,
sem [taki] við af heimalandi.“ Í jarðamati 1916 1918 segi að Skriðuklaustri
fylgi „afréttarland 2/3 hluti í Rana og eyðibýlið Brattagerði...“. Yngri
heimildir beri einnig með sér að Rani og Undir Fellum hafi verið í afréttarnotum
jarðeigenda í Fljótsdal undir stjórn sveitarfélagsins fram á þennan dag.
Þess
beri að geta að í svari hreppstjóra Fljótsdalshrepps vegna fyrirspurnar
Stjórnarráðs Íslands um afrétti og almenninga í Múlasýslu, dags. 22. maí 1920,
segi að „...hér í hreppi er ekkert svæði sem talin er almenningur, og að ekkert
afréttar land er hjer, sem ekki sannanlega tilheyrir
einhverju býli.“ Svar hreppsstjóra Jökuldalshrepps, dags. 3. júní 1920, hafi
verið efnislega á sama veg. Lýsi stefndi sig sammála þeirri ályktun
óbyggðanefndar að fyrrgreind svör hreppstjóra verði ekki talin mæla því mót, að
umþrætt landsvæði, Rani og Undir Fellum, hafi talist til afrétta samkvæmt
þeirri eignarréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið miðað við á þeim
tíma.
Með
hliðsjón af fyrrgreindum heimildum, auk annarra atriða sem getið sé í
greinargerðinni, sé þeim röksemdum og heimildum sem vísað sé til í stefnu
hafnað, svo sem vitnisburði Jóns Eyjólfssonar frá árinu 1670, en ekki verði
talið að unnt sé að leggja hann til grundvallar við mat á eignarréttarlegri
stöðu landsvæðisins.
Þá
sé á því byggt af hálfu stefnda að staðhættir og fjarlægðir frá byggð bendi
ekki til þess að landið hafi verið numið í öndverðu eða teljist lúta beinum
eignarrétti.
Umþrætt
landsvæði sé háslétta í 600 700 metra hæð yfir sjávarmáli og hallalítið milli
brúna. Þar sé fjöldi vatna, þeirra stærst séu Gilsárvötn (628 m.). Í lægðum séu
stórir flóar, en melar á milli. Á Fljótsdalsheiði sé Miðheiðarháls, aflangur
háls með leguna norðaustur/suðvestur í rúmlega 600 metra hæð yfir sjávarmáli.
Um hann liggi vatnaskil og sveitarfélagamörk Fljótsdalshéraðs og
Fljótsdalshrepps. Frá bæjarstæði Skriðuklausturs, við Jökulsá í Fljótsdal og
vestur í Jökulsá á Jökuldal, við Eiríksstaði, séu um það bil 24 kílómetrar í beinni
loftlínu.
Að
teknu tilliti til staðhátta, víðáttu, gróðurfars á svæðinu og hæðar þess yfir
sjó, virðist því augljóst að svæðið hafi ekki verið nýtt til annars en
beitarafnota.
Ekki
verði talið að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, m.a. með vísan til
framanritaðra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhætti og eldri heimildir. Nýting
svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en
hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna eignaréttinda yfir landi,
sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málunum nr. 47/2007 (Bláskógabyggð) og
48/2004.
Stefndi
hafni því, að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir
eignaréttartilkalli á svæðinu. Sú regla verði leidd af Landmannaafréttardómi
Hæstaréttar hinum síðari, að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa
réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda. Landslög þurfi til sölu eigna
ríkissjóðs. Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki
leitt af sér slík yfirráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi,
þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi. Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á
þeim grundvelli sem haldið sé fram. Þar að auki verði væntingarnar vitanlega
einnig að vera réttmætar í skilningi laga, þ.e. menn geti ekki haft væntingar
til að öðlast meiri og frekari réttindi en þeir geti mögulega átt rétt á. Ef
því hátti þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. heimildir, staðhættir,
gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignaréttar, geti réttmætar
væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.
Þeim
málatilbúnaði stefnenda sé jafnframt hafnað, er lúti að því að ákvæði
þjóðlendulaga uppfylli ekki lagaskilyrði 72. gr. stjórnarskrár og 1. mgr. 1.
gr. samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu. Með lögunum sé ekki verið
að gera eignir manna upptækar, heldur skera úr um eignaréttindi.
Með
vísan til alls þess sem að framan sé rakið, hvers um sig og saman, þá telji
stefndi að stefnendum hafi ekki tekist að sýna fram á eignarétt á hinu umþrætta
landsvæði. Ljóst sé að einstakir hlutar þess svæðis sem hér hafi verið fjallað
um, séu misjafnlega fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó breytingum, auk
þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Landsvæði það sem hér sé til
meðferðar, verði því talið falla undir skilgreininguna „landsvæði ...sem að
staðaldri [hafi] verið notað til sumarbeitar fyrir búfé...“, sbr. 1. gr. laga
nr. 58/1998. Engin gögn liggi fyrir um að landsvæði þetta hafi haft mismunandi
eignaréttarlega stöðu. Telji stefndi því að landsvæði það sem hér sé til
umfjöllunar, svo sem það sé afmarkað í kröfugerð stefnenda og fari saman við
niðurstöður óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig
a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.
Að
öðru leyti mótmæli stefndi öllum sjónarmiðum og málsástæðum stefnenda, svo sem þeim
sé lýst í stefnu, en byggi um leið á þeim röksemdum sem lagðar hafi verið til
grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar í málinu nr. 2/2005, auk þess sem byggt
sé á þeim sjónarmiðum og röksemdum sem settar hafi verið fram af hálfu stefnda,
fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins, í kröfulýsingu hans fyrir nefndinni,
dags. 14. október 2004, sbr. greinargerð hans dags. 10. desember 2005, og þess
krafist að úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007, í fyrrgreindu máli nr.
2/2005, verði staðfestur, þannig að miðað verði við að þjóðlendulína verði
dregin með þeim hætti sem þar sé gert, að teknu tilliti til þeirrar breytingar
sem gert var á úrskurðarorði með bókun nefndarinnar 12. febrúar 2009.
Auk
framangreindra lagatilvísana, vísi stefndi máli sínu til stuðnings til almennra
reglna eignaréttar og til þjóðlendulaga, nr. 58/1998. Þá sé vísað til 72. gr.
stjórnarskrárinnar, nr. 33/1944. Byggt sé á meginreglum eignaréttar um nám,
töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð fasteignareigenda og
almennra reglna samninga- og kröfuréttar. Vísað sé til hefðarlaga, nr. 46/1905
og til laga nr. 6/1986, um afréttarmálefni og fjallskil. Þá sé vísað til ýmissa
eignaréttarreglna Grágásar og Jónsbókar.
Krafa
um málskostnað styðjist við XXI. kafla laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála,
aðallega 129. og 130. gr. þeirra laga.
VI
Með
úrskurði sínum í máli nr. 1/2005 skar óbyggðanefnd m.a úr um eignarréttarlega
stöðu lands jarðarinnar Skriðuklausturs og komst þar að þeirri niðurstöðu að
það land sem hér er umþrætt væri þjóðlenda en í afréttareign eiganda
jarðarinnar Skriðuklausturs. Stefndi í máli þessu unir þessum úrskurði
nefndarinnar, en hann er, jafnframt því að fara með forræði á þjóðlendukröfum,
eigandi umræddrar jarðar. Stefnendur aftur á móti njóta þar lífstíðarábúðar á
grundvelli Byggingabréfs dags. 11. maí 1999. Í kröfugerð sinni hér fyrir dómi
krefjast stefnendur í fyrsta lagi þess að úrskurður óbyggðanefndar um að land
innan greindra merkja teljist þjóðlenda verði ógiltur. Þá krefjast þau þess að
viðurkenndur verði réttur þeirra til nýtingar landsins í samræmi við
ábúðarsamning þeirra, eins og landið sé beinum eignarrétti undirorpið.
Forsenda
þess að unnt væri að fallast á framangreindar kröfur stefnenda væri að dómurinn
kvæði upp úr með það að stefndi, sem landeigandi, ætti á umræddu landsvæði
ríkari réttindi heldur en hann sjálfur gerir kröfu um og hefur reyndar harðlega
mótmælt að hann eigi í málatilbúnaði sínum hér fyrir dómi. Verður að telja það
einsýnt að afnotarétthafi lands, sem nýtur réttinda sinna á grundvelli beins
eignarréttar annars aðila, geti ekki gert eignarréttarkröfur í þjóðlendumáli
sjálfstætt gegn mótmælum þess sem landið á. Er það því mat dómsins að
stefnendur geti ekki að lögum átt aðild að þeim kröfum sem þau samkvæmt
framansögðu gera í málinu. Verður þegar af þessari ástæðu fallist á sýknukröfu
stefnda, sbr. 2.mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Rétt þykir að málskostnaður falli niður.
Gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði
að meðtalinni málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Friðbjörns Garðarssonar
héraðsdómslögmanns, sem telst hæfilega ákveðin að meðtöldum virðisaukaskatti,
eins og nánar greinir í dómsorði.
Halldór
Björnsson dómstjóri kveður upp dóminn.
Dómsorð:
Stefndi,
íslenska ríkið, skal sýkn af kröfum stefnenda, Hallgríms Þórhallssonar og Önnu
Kristínar Tryggvadóttur, í máli þessu.
Málskostnaður
fellur niður.
Gjafsóknarakostnaður
stefnenda greiðist úr ríkissjóði og er þar meðtalin þóknun lögmanns þeirra,
Friðbjörns Garðarssonar héraðsdómslögmanns, sem þykir hæfilega ákveðin 311.250
krónur og er virðisaukaskattur meðtalinn í þeirri fjárhæð.