Mál nr. 432/2011
- Eignarréttur
- Gjafsókn
- Þjóðlenda
- Fasteign
- Afréttur
- Aðfinnslur
|
Fimmtudaginn
28. febrúar 2013. |
Nr. 432/2011. |
Vopnafjarðarhreppur (Ólafur Björnsson
hrl. Helgi Bragason
hdl.) gegn íslenska ríkinu (Stefán A.
Svensson hrl.) |
Eignarréttur. Fasteign. Þjóðlenda. Afréttur. Gjafsókn. Aðfinnslur.
Eigandi jarðarinnar Þorbrandsstaða í
Vopnafjarðarhreppi, V, höfðaði mál gegn Í og krafðist þess að ógilt yrði ákvæði
í úrskurði óbyggðanefndar um að landsvæðið Þorbrandsstaðatungur væri þjóðlenda
í afréttareign jarðarinnar, á þeim grundvelli að landsvæðið væri hluti af
eignarlandi jarðarinnar Þorbrandsstaða. Hæstiréttur taldi að ekki yrði dregin
einhlít ályktun um hvort í öndverðu hefði verið stofnað til beins eignarréttar
að landi Þorbrandsstaðatungna með námi. Talið var að af landamerkjabréfi frá
19. öld yrði ráðið að ekki hafi verið litið svo á að Þorbrandsstaðatungur væru
hluti af jörðinni Þorbrandsstöðum. Vísað var til þess að það væri ekki á valdi
eiganda jarðar að auka með gerð landamerkjabréfs við land sitt eða annan rétt
umfram það, sem áður hefði verið, sbr. dóm Hæstaréttar 21. október 2004 í máli
nr. 48/2004, þótt slíkt bréf, sem gert hefði verið réttilega eftir fyrirmælum
laga, gæti haft ríkt sönnunargildi um eignarrétt að landi. Talið var að þótt
getið hefði verið um tilvist landsvæðis með heitinu Þorbrandsstaðatungur í
vitnisburði þriggja manna um landamerki jarðarinnar Sunnudals frá 17. öld nyti
engra eldri heimilda við um réttindi Þorbrandsstaða yfir landi þar eða afmörkun
þess, en fyrrgreinds landamerkjabréfs frá 19. öld. Landsvæðið Þorbrandsstaðatungur
hefði ekki verið kennt við Þorbrandsstaði í neinni heimild annarri en
vitnisburðinum, að meðtalinni örnefndaskrá Þorbrandsstaða, og eldri heimildir
styddu því ekki efni landamerkjabréfsins frá 19. öld, að því er varðaði
heiðarlandið sem þar var nefnt. Yngri eignarheimildum var heldur ekki til að
dreifa sem styddu það að landsvæðið gæti hafa verið háð beinum eignarrétti, þ.
á m. landamerkjabréf fyrir Þorbrandsstaði frá 20. öld og gögn um fasteignamat
1916 til 1918 og 1930 til 1932. Var niðurstaða héraðsdóms því staðfest um sýknu
Í af kröfum V.
Dómur
Hæstaréttar.
Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Eiríkur Tómasson, Gunnlaugur
Claessen, Ingibjörg Benediktsdóttir og Þorgeir Örlygsson.
Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 13. júlí 2011. Hann
krefst þess að fellt verði úr gildi svofellt ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar
29. maí 2007 í máli nr. 3/2005: „Þorbrandsstaðatungur, svo sem þær eru
afmarkaðar hér á eftir, eru þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7.
gr. laga nr. 58/1998: Ræður Þórðará að innan og neðan þar til hún fellur í
Sunnudalsá; svo ræður Sunnudalsá upp í Sandfell, þá er sveitarfélagamörkum
fylgt til vesturs í áðurnefnda Þórðará. Sama landsvæði er í afréttareign
Þorbrandsstaða, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.“ Áfrýjandi
krefst þess jafnframt að viðurkennt verði að innan framangreindra merkja
Þorbrandsstaðatungna sé engin þjóðlenda og landið þar með háð beinum
eignarrétti hans sem eiganda Þorbrandsstaða í Vopnafjarðarhreppi. Þá krefst
hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem honum hefur
verið veitt.
Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.
I
Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og
ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta tók óbyggðanefnd 1. mars 2004
til meðferðar landsvæði á norðausturlandi, sem réðist að vestan af Jökulsá á
Fjöllum frá ósi hennar í Öxarfirði að Dyngjujökli, en þaðan var fylgt jaðri
hans að Kverkfjöllum í Hveradal, þar sem dregin var lína til suðurs inn á
Vatnajökul. Austurmörk svæðisins fóru eftir Lagarfljóti frá ósum á Héraðssandi
þangað sem Gilsá fellur í það, en þeirri á var svo fylgt og síðan mörkum
Fljótsdalshrepps að Geldingafelli, þaðan sem lína var dregin inn á Vatnajökul.
Að norðan náði svæðið að hafi. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 11. nóvember
2004, sem vörðuðu allt svæðið, og birti hún þær samkvæmt 2. mgr. 10. gr. laga
nr. 58/1998 ásamt því að skora á þá, sem teldu þar til eignarréttinda, að lýsa
kröfum sínum. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Í júlí 2005
ákvað hún að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum og var eitt þeirra nr.
3/2005, sem náði til Vopnafjarðarhrepps. Það mál tók meðal annars til
landsvæðisins Þorbrandsstaðatungna, sem áfrýjandi taldi hluta af eignarlandi
jarðar sinnar Þorbrandsstaða, en stefndi taldi það til þjóðlendna. Í úrskurði
óbyggðanefndar 29. maí 2007 var komist að þeirri niðurstöðu að
Þorbrandsstaðatungur væru þjóðlenda með þeim mörkum, sem áður greinir í
dómkröfum áfrýjanda, en viðurkennt á hinn bóginn samkvæmt fyrrnefndri 2. mgr.
5. gr. og c. lið 7. gr. laga nr. 58/1998 að þetta landsvæði væri í afréttareign
Þorbrandsstaða.
Áfrýjandi höfðaði mál þetta 17. janúar 2008 og er ekki
deilt um að það hafi verið gert innan þess frests, sem um ræðir í 1. mgr. 19.
gr. laga nr. 58/1998. Í héraði gerði áfrýjandi efnislega sömu kröfur og hann
gerir fyrir Hæstarétti, en með héraðsdómi var stefndi sýknaður af þeim.
II
Um landsvæðið Þorbrandsstaðatungur,
sem deilt er um í málinu, var fjallað með svofelldum hætti í ódagsettu skjali
um landamerki Þorbrandsstaða, sem þinglesið var 14. júlí 1885: „Þess utan eiga
Þorbrandsstaðir heiðarland undir Sandfelli, og ræður Þórðará að innan og neðan
þar til hún fellur í Sunnudalsá; svo ræður Sunnudalsá upp í Sandfell, þaðan
beina sjónhending í áðurnefnda Þórðará.“ Innan þessara merkja myndast landsvæði
með óreglulegri lögun, sem endar í horni að norðanverðu í mótum Þórðarár og
Sunnudalsár, sem einnig virðist vera nefnd Grjótá fremri sunnan við þessi
ármót, en frá þeim eru nærri 26 km norðaustur til sjávar í Vopnafirði. Merki
jarðarinnar Þorbrandsstaða liggja ekki að Þorbrandsstaðatungum, en frá
áðurnefndum ármótum eru nærri 12 km í beinni línu norður að bæjarstæði
Þorbrandsstaða og liggur sú leið að mestu gegnum land jarðanna Hraunfells og
Einarsstaða. Að norðvestan og síðan vestan þegar sunnar dregur ráðast merki
Þorbrandsstaðatungna af Þórðará allt suður í norðvestanvert Sandfell. Milli
móta Þórðarár og Sunnudalsár nyrst á Þorbrandsstaðatungum og þessara endimarka
til suðvesturs eru um 8 km í beinni línu, en handan Þórðarár er land
Hraunfells. Frá ármótunum fylgja merki Þorbrandsstaðatungna til austurs
Sunnudalsá þar til komið er að norðaustanverðu Sandfelli og eru þar á milli um
8 km í beinni línu, en handan árinnar er land jarðarinnar Gnýsstaða í
Vopnafjarðarhreppi. Landið vestan Þórðarár og austan Sunnudalsár, sem hér að
framan greinir, telst til eignarlanda samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar, sem mál
þetta varðar. Samkvæmt áðurnefndu skjali um landamerki eiga suðurmerki
Þorbrandsstaðatungna að ráðast af sjónhendingu frá Sunnudalsá að Þórðará og eru
þar á milli rúmlega 5 km frá austri til vesturs um Sandfell. Handan þeirra
merkja er land jarðanna Hjarðarhaga og Hjarðargrundar, sem nú eru í
Fljótsdalshéraði en heyrðu áður til Jökuldalshrepps. Samkvæmt úrskurði
óbyggðanefndar 29. maí 2007 í máli nr. 2/2005 telst land þeirra jarða til
eignarlands.
Í úrskurði óbyggðanefndar er landi
innan Þorbrandsstaðatungna lýst þannig að það sé að stærstum hluta í 600 til
800 m hæð yfir sjávarmáli undir hlíðum Sandfells og Hellisaxlar og í útjaðri
Smjörvatnsheiðar. Ofan til sé landið að mestu ógróið eða lítt gróið, en að
neðan megi finna allnokkurt mólendi og votlendi nálægt mótum Þórðarár og
Sunnudalsár.
Engar heimildir eru um að byggð hafi
nokkru sinni verið í Þorbrandsstaðatungum.
III
Elstu heimild um Þorbrandsstaði mun
vera að finna í Vopnfirðingasögu, sem talin er frá fyrri hluta 13. aldar. Að
því frágengnu virðist í varðveittum heimildum fyrst hafa verið minnst á þessa
jörð í máldaga Oddgeirs biskups Þorsteinssonar fyrir Laurentíuskirkju
á Refsstöðum í Vopnafirði frá árinu 1367, þar sem þess var getið að hún ætti
viðarteig í landi Þorbrandsstaða. Þá var gerður máldagi, sem ekki var ársettur
en talinn hefur verið frá tímabilinu 1491 til 1518, fyrir bænhús á
Þorbrandsstöðum og var þar getið um eign þess í lausafé.
Í málinu liggur fyrir eftirrit af
kaupbréfi 25. febrúar 1640, þar sem makaskipti voru höfð á hálfum
Þorbrandsstöðum, sem voru sagðir sex hundruð að dýrleika, og annarri
tilgreindri jörð í Vopnafirði, en að merkjum Þorbrandsstaða var ekki vikið. Það
var á hinn bóginn gert í skoðunargerð 17. ágúst 1657 um hús á jörðinni, þar sem
sagði að merkin „ad framan“ hafi verið talin í Mörk,
sem væri „gil eitt framm og yfer
undan Bustarfelle“, en „ad
utan i gard og ofan j Hofsä“. Tekið var fram að þetta
væri „ytre gardurenn sem gyrder af Refstadar kyrkiu Skögar Itak“.
Af þessari merkjalýsingu er ljóst að landið, sem hún tók til, kom hvergi nærri
Þorbrandsstaðatungum, en í skoðunargerðinni var að öðru leyti getið um tvenns
konar réttindi Þorbrandsstaða í öðrum löndum, annars vegar beitarrétt í landi
Refsstaða, sem væri endurgjald fyrir skógarítakið, og hins vegar viðreka, sem
nánar væri greint frá í máldaga fyrir Hofskirkju í Vopnafirði.
Þrír nafngreindir menn gáfu
vitnisburð 30. maí 1669 um landamerki jarðanna Haga, Hrafnsstaða, Egilsstaða og
Sunnudals í Vopnafjarðarhreppi. Þar var meðal annars tekið fram um merki
síðastnefndu jarðarinnar að hún næði „framm I Wpptök Sunnudalsär, fyrer utann Þorbrandstada Tungur og
allt landed fyrer austann Sunnudalsä“. Þess er að geta að Gnýsstaðir, sem
áður var getið og teljast nú eiga land á móti Þorbrandsstaðatungum eftir Sunnudalsá,
munu hafa byggst úr jörðinni Sunnudal, en heimildin, sem hér um ræðir, mun vera
sú elsta, þar sem tungnanna er sérstaklega getið.
Í fyrirliggjandi gögnum í tengslum
við jarðamat 1804 er ekkert að sjá í umfjöllun um Þorbrandsstaði, sem varðað
gæti Þorbrandsstaðatungur.
Í samantekt um sögu jarða í
Vopnafjarðarhreppi, sem Þjóðskjalasafnið gerði fyrir óbyggðanefnd, sagði frá
því að sýslumaður Norður-Múlasýslu hafi ritað bréf 13. júní 1864 til allra
hreppstjóra í sýslunni og óskað eftir tillögum þeirra varðandi fjallskil. Í
svari frá hreppstjóra Vopnafjarðarhrepps hafi eftirfarandi meðal annars komið
fram: „Lögréttir skulu vera ... 4. á Einarstöðum þar réttist fé af Einarstaðaafrétt og svo nefndum Parti sem tilheyrir
Þorbrandsstöðum (afréttar stykkji.)“
Áðurnefnt skjal með lýsingu merkja
Þorbrandsstaða var þinglesið 14. júlí 1885. Fyrirsögn skjalsins var:
„Landamerki Þorbrandsstaða“ og sagði eftirfarandi í framhaldi af því: „Að utan
úr Hofsá eftir gömlu garðlagi þvert upp á há hálsendan,
þaðan sjónhending eftir háhálsinum í svo kallað Skjónugil, þaðan þvert ofan í
Merkigil, sem fellur í Hofsá.“ Undir þennan texta rituðu eigendur
Þorbrandsstaða og Einarsstaða og prestur á Hofi. Þar á eftir voru rituð
áðurgreind orð um að þess utan ættu „Þorbrandsstaðir heiðarland undir
Sandfelli“ með merkjum, sem réðust af Þórðará og Sunnudalsá, og var sá hluti
skjalsins undirritaður af eiganda Þorbrandsstaða og manni, sem var sagður
umráðamaður Hraunfells. Í skjalinu var þetta heiðarland ekki nefnt
Þorbrandsstaðatungur.
Í gögnum varðandi fasteignamat 1916
til 1918 var í byrjun umfjöllunar um Þorbrandsstaði liður um lýsingu
jarðarinnar, þar sem greint var frá jarðnytjum, matjurtagörðum, útengjum og
beitilandi, en því næst liður með fyrirsögninni „Önnur jarðargæði.“ Þar sagði meðal
annars: „Jörðin á upprekstur fyrir 200 fjár undir Sandfelli.“
Landamerkjabréf var aftur gert fyrir
Þorbrandsstaði 14. júlí 1922 og var merkjum þar lýst sem hér segir: „Að utan:
Eftir gömlu merkigarðs garðlagi, (sem nú er vírgirt) yfir Miðdegisgil og upp á
hálsenda, svo inn eftir hálsi eins og hæst liggur fram sanda, alt inn á móti
Skjónugili. Þaðan þvert í Skjónugil, og úr Skjónugili í Merkigil og með
Merkigili í Hofsá. Þaðan Hofsá að fyrgreindum
merkigarði.“ Auk eiganda Þorbrandsstaða rituðu eigendur Einarsstaða,
Hraunfells, Síreksstaða, Bustarfells og Teigs undir
þetta skjal ásamt umboðsmanni eiganda Hofs, en allar þessar jarðir munu vera í
Vopnafjarðarhreppi. Því er ekki borið við í málinu að framangreind merkjalýsing
varði á nokkurn hátt Þorbrandsstaðatungur og var ekkert vikið að því landsvæði
í bréfi þessu.
Í gögnum, sem tengjast fasteignamati
frá 1930 til 1932, kom fram varðandi Þorbrandsstaði í lið um „Afrjettarlandið“ að jörðin þyrfti „að kaupa afrétt“, en
ekkert var þar vikið að Þorbrandsstaðatungum.
Í framlögðu efni um Þorbrandsstaði
úr örnefnaskrá var meðal annars sérstakur liður með fyrirsögninni:
„Heiðarstykki í Hraunfellsparti“, þar sem sagði eftirfarandi: „Ræður þar
Þórðará að sunnan og norðan, er fellur ofan sunnan við Sandfell, myndar horn og
ræður allt í Sunnudalsá. Sunnudalsá ræður að austan. Óákveðið hve langt upp í
Sandfell, líklega eins og vötn falla.“ Í framhaldi af því var síðan getið um
fimm örnefni „í þessu stykki“, sem voru Sandfell, Fremra Sandfellshorn, Ytra
Sandfellshorn, Urðardalur og Urðardalsflói.
IV
Í Landnámabók er því lýst að
Eyvindur vápni hafi numið allan Vopnafjörð frá
Vestradalsá og búið í Krossavík. Eyvindur hafi gefið bróðursyni sínum,
Steinbirni Refssyni, allt land milli Vestradalsár og Vopnafjarðarár og hann búið
að Hofi. Vestradalsá mun nú vera nefnd Vesturá, en heitið Vopnafjarðará mun
hafa verið notað um Hofsá. Af uppdráttum verður séð að Vesturá eigi upptök sín
í stöðuvatni, sem eyðibýlið Arnarvatn stendur við, og munu þau þannig vera um
13 km norðvestan við Þórðará, þar sem hún ræður merkjum Þorbrandsstaðatungna í
þá átt. Hofsá kemur næst tungunum þar sem hún fellur um 7 km fyrir norðvestan
Þórðará, en upptök Hofsár munu vera á Jökuldalsheiði, fjarri deilusvæðinu í
máli þessu. Krossavík er austan við þann stað, þar sem Hofsá fellur til sjávar
í Vopnafirði, og verður að ætla af lýsingu Landnámabókar að Eyvindur vápni hafi áfram átt að eiga land fyrir suðaustan Hofsá
eftir fyrrnefnda gjöf. Sú lýsing tekur á hinn bóginn ekki af skarið um hversu langt land gæti hafa
verið numið til suðvesturs frá ströndum Vopnafjarðar, en sem áður segir eru um
26 km frá hafi að þeim stað, þar sem mót Þórðarár og Sunnudalsár marka jaðar
Þorbrandsstaðatungna til norðurs. Verður því ekki dregin einhlít ályktun af
þessu um hvort hugsanlegt sé að stofnað hafi verið til beins eignarréttar að
landi í Þorbrandsstaðatungum með námi, en staðhættir þar, hæð landsins yfir
sjávarmáli og fjarlægð frá byggð, sem heimildir eru til um, mæla þó gegn því.
Hér áður var lýst efni skjals, sem
var þinglesið 14. júlí 1885, þar sem annars vegar var lýst landamerkjum
Þorbrandsstaða og hins vegar merkjum heiðarlands undir Sandfelli, sem jörðin
ætti, en hvor hluti skjalsins var undirritaður sérstaklega. Af orðalagi og
framsetningu skjalsins að öðru leyti getur engum vafa verið háð að ekki hefur
verið litið svo á að þetta heiðarland, sem í málinu er nefnt
Þorbrandsstaðatungur, væri hluti af jörðinni. Án tillits til þess hvort skilja
eigi orðalag skjalsins um heiðarlandið á þann veg að átt hafi verið við að það væri
háð beinum eignarrétti fremur en afnotarétti verður að gæta að því að allt frá
dómi Hæstaréttar 21. október 2004 í máli nr. 48/2004 hefur í dómum réttarins í
málum, sem varða mörk eignarlanda og þjóðlendna, ítrekað verið vísað til þess
að þótt landamerkjabréf, sem gert hefur verið réttilega eftir fyrirmælum laga,
geti haft ríkt sönnunargildi um eignarrétt að landi, hafi ekki verið á valdi
eiganda jarðar að auka með gerð þess við land sitt eða annan rétt umfram það,
sem áður hafi verið. Verði því að meta gildi landamerkjabréfs sérstaklega
hverju sinni, meðal annars með tilliti til eldri heimilda um réttindi yfir
landi. Í máli þessu háttar svo til að þótt getið hafi verið um tilvist
landsvæðis með heitinu Þorbrandsstaðatungur í fyrrnefndum vitnisburði 30. maí
1669 um merki jarðarinnar Sunnudals eru engar eldri heimildir til um réttindi
Þorbrandsstaða yfir landi þar eða afmörkun þess en skjalið, sem var þinglesið
14. júlí 1885. Af gögnum málsins verður heldur ekki ráðið að þetta landsvæði
hafi í nokkurri annarri heimild en vitnisburði þessum verið kennt við
Þorbrandsstaði og er þá meðtalin áðurnefnd skrá um örnefni, þar sem tekið var
fram að heimildarmenn við gerð hennar hafi verið tveir nafngreindir bændur á
Þorbrandsstöðum. Ekki er það aðeins svo að eldri heimildir styðji þannig ekki
efni skjalsins frá 1885 að því er varðar heiðarlandið, sem þar um ræddi, því að
í yngri heimildum er heldur ekki að finna stuðning fyrir því að það geti hafa
verið háð beinum eignarrétti. Þannig var þessa heiðarlands í engu getið í yngra
landamerkjabréfi fyrir Þorbrandsstaði frá 14. júlí 1922, í gögnum um
fasteignamat 1916 til 1918 var rætt um að Þorbrandsstaðir ættu upprekstur fyrir
200 fjár undir Sandfelli og í gögnum um sams konar mat 1930 til 1932 sagði það
eitt um afréttarland jarðarinnar að kaupa þyrfti afrétt. Að þessu virtu eru
engin efni til annars en að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms.
Eins og atvikum í máli þessu er
háttað verður að dæma áfrýjanda til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti eins
og í dómsorði greinir. Um gjafsóknarkostnað hans hér fyrir dómi fer samkvæmt
því, sem í dómsorðinu segir.
Það athugast að mál þetta var
þingfest í héraði 21. febrúar 2008, en aðalmeðferð í því fór fram rúmum tveimur
árum síðar, 2. mars 2010, og var það þá dómtekið. Málið var tekið fyrir að nýju
á dómþingi 23. ágúst sama ár og fært til bókar að dómsuppsaga hafi dregist
þannig að flytja bæri það á nýjan leik, sem síðan hafi verið gert og málið
dómtekið. Enn var málið tekið fyrir 17. desember 2010 og sömu atriði færð til
bókar og að framan getur. Loks var þetta aftur gert 14. apríl 2011 og dómur
felldur á málið í framhaldinu. Þessi málsmeðferð er aðfinnsluverð.
Dómsorð:
Héraðsdómur
skal vera óraskaður.
Áfrýjandi,
Vopnafjarðarhreppur, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 750.000 krónur í
málskostnað fyrir Hæstarétti.
Allur
gjafsóknarkostnaður áfrýjanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin
málflutningsþóknun lögmanns hans, 750.000 krónur.
Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur
14. apríl 2011.
Mál þetta sem dómtekið var í dag, er höfðað fyrir Héraðsdómi
Reykjavíkur af Vopnafjarðarhreppi, eiganda Þorbrandsstaða í Vopnafjarðarhreppi,
gegn íslenska ríkinu með stefnu áritaðri um birtingu 17. janúar 2008.
Dómkröfur
stefnanda eru þessar:
Aðalkrafa
Stefnandi gerir þær dómkröfur aðallega, að felldur verði úr
gildi úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007 í málinu nr. 3/2005, þess efnis
að hluti ofangreindrar jarðar sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalin úrskurðarorð:
„Þorbrandstaðatungur, svo sem þær eru afmarkaðar hér á eftir, eru
þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998:
Ræður
Þórðará að innan og neðan þar til hún fellur í Sunnudalsá; svo ræður Sunnudalsá
upp í Sandfell, þá er sveitarfélagamörkum fylgt til vesturs í áðurnefnda
Þórðará.
Sama
landsvæði er í afréttareign Þorbrandsstaða, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr.
sömu laga.“
Stefnandi
krefst þess að viðurkennt verði að enga þjóðlendu sé að finna innan þinglýstra
eignarheimilda Þorbrandsstaða, og þar með þess, að allt land Þorbrandsstaða,
þ.m.t. Þorbrandsstaðatungur sé eignarland í samræmi við kröfulýsingu sem er í
samræmi við landamerkjabréf jarðarinnar frá 14. júlí 1885 þ.e.:
ræður Þórðará að innan og neðan þar til hún fellur í
Sunnudalsá; svo ræður
Sunnudalsá upp í Sandfell, þá er sveitarfélagamörkum fylgt til vesturs í
áðurnefnda Þórðará,
sbr.
framlagðan uppdrátt með úrskurði óbyggðanefndar.
Varakrafa
Til vara er þess krafist, verði niðurstaða óbyggðanefndar
staðfest, að viðurkennt verði að stefnandi eigi einkarétt til beitar, veiða,
dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar á auðlindum í jörðu, án
endurgjalds, á því svæði sem úrskurðað var í
afréttareign eiganda Þorbrandsstaðatungna, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr.
sömu laga þó að landið teljist þjóðlenda.
Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda samkvæmt
málskostnaðarreikningi stefnanda, bæði í aðal- og varakröfu, eins og málið væri
eigi gjafsóknarmál.
Dómkröfur stefnda
Af hálfu stefnda er þess krafist að hann verði sýknaður af
öllum dómkröfum stefnanda.
Þá er gerð krafa um málskostnað að skaðlausu samkvæmt mati
dómsins. Til vara er þess krafist, að hvor aðili um sig beri sinn kostnað af
málinu.
Málavextir
Tildrög málsins eru þau að með bréfi 1. mars 2004 tilkynnti
óbyggðanefnd fjármálaráðherra þá ákvörðun sína að taka til umfjöllunar tiltekið
landsvæði á Norðausturlandi, sbr. 8., 11. og 1. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998. Landsvæði
þetta var hið fimmta í röðinni hjá óbyggðanefnd og eins og fram kemur í
úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 3/2005 var svæðið að vestanverðu afmarkað af
meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum allt frá Jökulsárósi í Öxarfirði og að
aðalupptökum árinnar í Dyngjujökli. Þaðan er jaðri Dyngjujökuls fylgt þar til
komið er vestur undir Kverkfjöll í Hveradal og þaðan er dregin lína áfram í
suður, til skurðar við línu þá á Vatnajökli sem afmarkar svæðið til suðurs. Framangreindum
vesturmörkum var síðar breytt að því leyti að svokölluð Krepputunga, austan
Jökulsár á Fjöllum og vestan Kreppuár, var skilin undan svæðinu, sbr. 8. gr.
laga nr. 58/1998.
Að austan afmarkast svæðið af farvegi Lagarfljóts allt frá
ósum þess á Héraðssandi þangað sem Gilsá rennur í það. Síðan fylgja mörk
svæðisins Gilsá og austurmörkum Fljótsdalshrepps við Austur-Hérað,
Djúpavogshrepp og sveitarfélagið Hornafjörð.
Framangreind afmörkun til austurs endar í Geldingafelli. Þaðan
er dregin lína til suðvesturs inn á Vatnajökul, yfir hnjúk í 1438 m hæð og
áfram í Grendil, þaðan í nafnlausan hnjúk skammt
sunnan Grendils, áfram yfir Goðahnjúka og í miðja
Breiðabungu og loks í stefnu á Svíahnjúk eystri til skurðar við framangreind
vesturmörk. Afmörkun á Vatnajökli byggir á markalínum þeim sem samvinnunefnd um
svæðisskipulag miðhálendis Íslands hefur notað við vinnu sína.
Að norðan afmarkast svæðið af hafi.
Var fjármálaráðherra veittur frestur til 1. ágúst til að
lýsa kröfum um þjóðlendur á þessu svæði, væri um slíkar kröfur að ræða. Var
kröfulýsingafrestur fjármálaráðherra fyrst framlengdur til 15. október 2004 og
síðar til 12. nóvember 2004.
Kröfulýsingar fjármálaráðherra fyrir hönd íslenska ríkisins
um þjóðlendur á Norðausturlandi bárust 11. nóvember 2004. Óbyggðanefnd birti
tilkynningu um málsmeðferð á framangreindu svæði og útdrátt úr kröfum
íslenska ríkisins, ásamt uppdrætti, í Lögbirtingablaðinu 28. desember 2004,
Fréttablaðinu 7. janúar 2005 og Morgunblaðinu 9. janúar 2005, sbr. 2. mgr. 10.
gr. laga nr. 58/1998. Var skorað á þá sem teldu sig hafa eignarrétt á því
landsvæði sem félli innan kröfusvæðis ríkisins að lýsa kröfum sínum fyrir
óbyggðanefnd í síðasta lagi 31. mars 2005. Var kröfulýsingarfrestur framlengdur
lítillega í þeim tilvikum sem leitað var eftir slíku og bárust síðustu
kröfulýsingar í maí 2005.
Óbyggðanefnd hafði ákveðið að skipta þjóðlendukröfusvæði
íslenska ríkisins niður í fimm mál og er í máli nr. 3/2005 fjallað um
þjóðlendumörk í Vopnafirði.
Fyrir óbyggðanefnd gerði stefnandi
þær kröfur að viðurkennt yrði að þinglýstir eigendur hefðu beinan eignarrétt að
öllu landi
Þorbrandsstaða í samræmi við landamerki. Tekið var sérstaklega fram að jörðinni
fylgdi svokallað Heiðarstykki í Hraunfellsparti (Þorbrandsstaðatungur). Þá var
tekið fram að í kröfugerðinni fælist jafnframt krafa um fullkominn afnotarétt í
þjóðlendu, að öllum venjubundnum afnotum, að fornu og nýju, ef svo færi að
einhver hluti landsins teljist þjóðlenda.
Aðalmeðferð hjá óbyggðanefnd fór fram dagana
25., 26. og 27. júní 2006 og var málið tekið til úrskurðar að málflutningi
loknum. Málið var svo endurupptekið 17. ágúst 2006, ný gögn lögð fram og málið
svo tekið til úrskurðar að nýju.
Hinn 29. maí 2007 kvað óbyggðanefnd upp úrskurð í málinu nr.
3/2005, Vopnafjarðarhreppur. Var komist að þeirri niðurstöðu að það landsvæði
sem hér er deilt um væri þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. a-lið 7. gr. laga
nr. 58/1998, en jafnframt í afréttareign Þorbrandsstaða, sbr. 2. mgr. 5. gr. og
c-lið 7. gr. sömu laga. Í niðurstöðu óbyggðanefndar segir m.a. svo:
Að öllu framangreindu virtu hefur ekki verið sýnt fram á það að
afréttarsvæðið Þorbrandsstaðatungur sé eignarland, hvorki fyrir nám,
löggerninga né með öðrum hætti. Eins og notkun landsins hefur verið háttað
hefur ekki heldur verið sýnt fram á að eignarhefð hafi verið unnin á því.
Rannsókn óbyggðanefndar leiðir einnig til þeirrar niðurstöðu að þar sé
þjóðlenda og er fallist á kröfu ríkisins þess efnis. Heimildir benda einnig til
þess að Þorbrandsstaðatungur séu í afréttareign Þorbrandsstaða.
Stefnandi vill ekki una framangreindri niðurstöðu óbyggðanefndar
og hefur því höfðað mál þetta. Var honum með bréfi dóms- og
kirkjumálaráðuneytisins 8. september 2008 veitt gjafsókn í málinu.
Málsástæður og lagarök
stefnanda
Um
landnám
Stefnandi fjallar sérstaklega um landnám á þessu svæði og er
því haldið fram að allt land í Vopnafjarðarhreppi hafi frá landnámi verið
undirorpið beinum eignarrétti.
Landnámshverfi Vopnafjarðarhéraðs taki að norðvestan frá
Bakkaflóalandnámi, en að suðaustan takmarkist það af Smjörfjallgarðinum og
heiðarlöndunum suður af honum.
Svo megi skilja frásögn Landnámu af landnáminu í Vopnafjarðarhéraði,
að Eyvindur vopni hafi verið þar fyrstur landnámsmaður. Sú ályktun sé aðallega
dregin af því að bæði fjörður og hérað sé við hann kennt. Mörkin milli landnáma
Hróalds bjólu og Eyvindar geri það engu að síður líklegt, að Hróaldur hafi numið
land fyrr en Eyvindur.
Hróaldur bjóla, fóstbróðir Eyvindar vopna, nam land fyrir
vestan Vestradalsá, dalinn hálfan og Selárdal allan út til Digraness og bjó á
Torfastöðum. Ólíklegt sé um bústað Hróalds á Torfastöðum í Vesturárdal að ræða vegna
þess að það sé í blájaðri hins víðlenda landnáms hans. Hróaldsstaðir heitir bær
í Selárdal. Þar sé landrými nóg og stutt að sækja til sjávar. Miklu væri það
líklegri bústaður Hróalds. Með því móti gætu verið eðlileg mörk milli þeirra
fóstbræðra Hróalds og Eyvindar.
Eyvindur vápni og Refur hinn
rauði, synir Þorsteins þjokkubeins, bjuggust til
Íslands af Strind í Þrándheimi, því þeir urðu
missáttir við Harald konung og hafði sitt skip hvor þeirra. Refur varð
afturreka og lét Haraldur drepa hann, en Eyvindur kom í Vopnafjörð og nam
fjörðinn allan frá Vestradalsá og bjó í Krossavík innri. Landnám þetta rúmi 30
býli á nútímamælikvarða.
Bræðurnir Lýtingur og Þorsteinn torfi fóru til Íslands.
Lýtingur nam Vopnafjarðarströnd alla hina eystri, Böðvarsdal og Fagradal og bjó
í Krossavík.
Með þessum landnámum sé allt land talið numið í
Vopnafjarðarhéraði, en samt er enn fremur sagt frá tveimur mönnum, sem land
fengu hjá frumbyggjunum.
Af lýsingum Landnámu megi því ráða að allt land hafi verið
numið í Vopnafjarðarhéraði. Oft hafi Landnáma verið túlkuð þannig að hún styðji
við beinan eignarrétt. Sem dæmi um dóma þar sem orðalag landnámu sé talið
styðja við eignarrétt eru Skeljabrekka hrd. 1960:726 og Geitland hrd.
1994:2228. Sömu niðurstöðu sé að finna í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar í
fyrri úrskurðum.
Landeigendur telja að taka verði Landnámu með fyrirvara sem
réttarheimild. Hins vegar verði að hafna sjónarmiðum ríkisins, þess efnis að
landnám hafi ekki náð til heiða og ekki til fjalla, nema í Smjörfjöllum sem þó
teygi sig upp í 1255 m hæð, enda byggist þau ekki á neinum hlutlægum
sönnunargögnum, og fari í bága við heimildir um búsetu, gróðurfar og nýtingu
landsins.
Heimildir um landamerki jarða í Vopnafirði séu víða ævafornar,
t.d. máldagar, vísitasíur og lögfestur, og bendi til þess að fullkominn
eignarréttur eigendanna hafi verið virtur á þessu landi frá ómunatíð.
Stefnandi
vísar til þess að eignarrétturinn sé friðhelgur, sbr. 72. gr.
stjórnarskrárinnar og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála
Evrópu. Byggt sé á landamerkjabréfi Þorbrandsstaða, dags. 6. júní 1885 og þingl. 8. júní 1885, en bréfið sé þinglýst, fært í
landamerkjabók án athugasemda og hafi það síðan ráðið merkjum Þorbrandsstaða. Með
vísan til framlagðra gagna málsins er styðji ofangreint eignatilkall stefnanda
telur stefnandi að úrskurður óbyggðanefndar sé rangur og hann brjóti í bága við
eignarréttarákvæði 72. gr. Stjórnarskrár Íslands nr. 33/1944.
Stefnandi byggir eignarréttarkröfu sína á þeirri meginreglu
íslensks eignarréttar að jörð með þinglýstum landamerkjum sé eignarland, sá sem
haldi öðru fram hafi sönnunarbyrði fyrir því. Því sé
haldið fram að land jarðarinnar hafi frá landnámi verið undirorpið beinum
eignarrétti. Landnámsheimildir í Vopnafirði fari ekki í bága við
landamerkjabréf jarðarinnar, og ljóst sé að við landnám hafi landið verið gróið
til jökla.
Minnt sé á að við setningu landamerkjalaganna
nr. 5/1882 og síðan laga nr. 41/1919 hafi það verið ætlun löggjafans að
framkvæmdavaldið hefði frumkvæði að því að gengið yrði frá landamerkjum
jarðeigna, þau skráð og leyst úr ágreiningi um þau ef hann væri fyrir hendi.
Með vísan til landamerkjalaganna og tilgangs þeirra sé á því byggt að
landamerkjabréf Þorbrandsstaða bendi til þess að um sé að ræða landsvæði sem sé
háð beinum eignarrétti. Landamerkjabréfið sé byggt á eldri heimildum svo sem
vitnisburði þriggja vitna frá 1669, innfærðum í bréfabók biskups, eins og rakið
sé í úrskurði óbyggðanefndar. Eldri heimildir fari því
ekki gegn landamerkjabréfi jarðarinnar. Vísast einnig um
þetta til hrd. 48/2004, þar sem máli var talið skipta hvort land teldist innan
upphaflegra landnáma og hvort með landið hefði verið farið sem eignarland
samkvæmt elstu heimildum.
Ekkert komi fram í kröfugerð ríkisins sem bendi til annars
en að allt land innan landamerkja Þorbrandsstaðatungu samkvæmt landamerkjabréfi
hafi og verið nýtt sem fullkomið eignarland eftir búskaparháttum og aðstæðum á
hverjum tíma.
Byggir stefnandi mál sitt einnig á 1. gr. samningsviðauka
nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994. Mannréttindasáttmálinn hafi
lagagildi hér á landi og veiti hann eignarréttinum sjálfstæða vernd samhliða
stjórnarskránni, þar sem dómar Evrópudómstólsins benda til þess að réttmætar
væntingar aðila til eignarréttar, sem byggjast m.a. á því að ríkisvaldið hafi
með athöfnum eða athafnaleysi viðurkennt eignarréttinn, t.d. með dómum, í
samningum og með því að þinglýsa eignaskjölum athugasemdalaust um áratugaskeið,
séu varðar af mannréttindaákvæðunum. Vísað sé
til jafnræðisreglu stjórnarskrár og stjórnsýslulaga um að sambærileg mál hljóti
sömu niðurstöðu. Ekki verði gerðar ríkari sönnunarkröfur á hendur eiganda
Þorbrandsstaðatungna en annarra landeigenda.
Hafi hugtakið „eign“ í skilningi 1. gr. samningsviðauka
nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu verið túlkað á þá leið af
Mannréttindadómstól Evrópu að það hafi sjálfstæða merkingu. Með sjálfstæðri
merkingu sé átt við að við mat á því hvort í tilteknu máli sé um að ræða eign
sem njóti verndar 1. gr. þurfi að kanna hvort svo sé samkvæmt innanlandsrétti
þess ríkis, sem í hlut eigi. Skortur á slíkri vernd að landsrétti ráði hins
vegar ekki alltaf úrslitum um mat á því hvort um eign sé að ræða í skilningi 1.
gr. Þannig geti verið um að ræða eign í skilningi ákvæðisins þótt dómstólar
viðkomandi aðildarríkis hafi ekki talið að um eign væri að ræða samkvæmt
innanlandsrétti þess ríkis. Mannréttindadómstóll Evrópu hafi ítrekað áréttað að
við mat þetta beri að líta til allra atvika máls í heild sinni.
Þá byggi
eignarréttarkrafa stefnanda einnig á hefð og venjurétti. Allir hafi litið svo á
um ómunatíð að allt land Þorbrandsstaða sé eignarland, og enginn haldið öðru
fram fyrr er ríkið nú, við meðferð þjóðlendumála á svæðinu. Óumdeilt
hafi verið að landið var numið í öndverðu.
Stefnandi byggir á því að úr því að hefðarlög heimili
eignarhefð lands, sem sé í opinberri eigu, hljóti þeim mun fremur að vera unnt
að hefða land sem sé ekki eignarrétti háð. Sjónarmiðin um hefð séu því til
staðfestingar náminu, þ.e. til þess að festa í sessi eignarrétt þessara aðilja.
Í H 1997 2792 (Laugavellir) hafi eignarhefð verið viðurkennd,
enda þótt not hefðanda, sem jafnframt studdi rétt
sinn við kaupsamning, hefðu verið sambærileg afréttarnotum, þ.e. beit og
eftir atvikum önnur þrengri nýting. Í H 1939 28 (Einarsnes) taldist eignarhefð
einnig fullnuð, enda þótt eignarheimild væri sögð glötuð og ekki annar grundvöllur
fyrir hendi en takmörkuð not.
Stefnandi vísar einnig um hefðina til dóms
Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Helgu
klaustranna gegn Grikklandi
en þar komi fram athyglisverð sjónarmið varðandi afstöðu dómstólsins
til sönnunar á eignarhaldi fyrir umræddu landsvæði. Mannréttindadómstóll Evrópu
benti á að klaustrin sem væru hluti af grísku kirkjunni og stofnuð voru löngu
fyrir myndun gríska ríkisins, hefðu í aldanna rás eignast miklar eignir þar með
talið landsvæði. Mannréttindadómstóll Evrópu taldi að óumdeilanlega hefðu þau
afsöl sem aflað var á tímum keisaraveldanna Býsans og
Ottóman, glatast eða eyðilagst. Með tilliti til landtöku í svo langan tíma,
meira að segja án löglegs eignarhalds, yrði að telja að það tímabil, sem væri
skilyrði fyrir því að hefð yrði haldið upp á ríkið eða gegn þriðja aðila, hefði
án efa verið lokið.
Ítrekað sé að 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við
mannréttindasáttmála Evrópu sé hluti af íslenskum rétti og íslenskum dómstólum
beri að taka mið af þeim sjónarmiðum sem lögð séu til grundvallar af
Mannréttindadómstól Evrópu við mat á því hvort um sé að ræða eign sem njóti
verndar 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu.
Útilokað sé að fullyrða um rétta afmörkun og órofa
yfirfærslu eignarréttinda allt frá landnámi og til dagsins í dag. Hins vegar
verður að telja eðlilegt að stefndi beri hallann af þeim vafa sem fyrir hendi
sé. Í ljósi þeirra gjörninga sem liggi fyrir um ráðstöfun landsins sé því
haldið fram að stefnandi hafi fært fram nægar heimildir fyrir eignatilkalli
sínu. Það sé því ríkisins að sanna að landið sé þjóðlenda.
Samkvæmt gögnum er lögð voru
fyrir óbyggðanefnd sé ljóst að umrætt landsvæði hafi verið mun grónara við
landnám og talið að landið hafi verið vel gróið upp í 6-700 metra hæð. Atriði
eins og staðhættir, víðátta og
gróðurfar ráði því ekki úrslitum þegar eignarréttur á landi sé metinn á þessu
svæði. Sé það í samræmi við niðurstöðu óbyggðanefndar í sambærilegum
málum.
Notkun lands geti auðvitað gefið vísbendingar um hvort land
sé eignarland eða ekki, en ekki megi alhæfa út frá því. Má sem dæmi nefna að
mjög stór hluti lands á láglendi sé ekki í neinum heilsársnotum af skiljanlegum
ástæðum. Yfir vetrartímann sé landið gegnfrosið og enginn skepna fari um það.
Það sem mestu skipti sé þó að á þessu svæði hafi stefnandi
getað bannað öðrum not landsins í ljósi þinglýstrar eignarheimildar.
Venjur varðandi fjallskil geti ekki ráðið úrslitum þegar
tekin sé afstaða til þess hvort jörðin sé öll beinum eignarrétti háð, sbr. og
úrskurði óbyggðanefndar í uppsveitum Árnessýslu 21. mars 2002.
Athugasemdir við það frumvarp sem varð að lögum nr. 58/1998
beri skýrlega með sér að það hafi ekki verið ætlun löggjafans að svipta
landeigendur eignarheimildum sem þeir hafi aflað og notið athugasemdalaust um
aldalangt skeið, með því að gera þeim að sýna fram á órofna sögu eignarréttar
þeirra frá landnámi og láta þá bera hallann af vafa um þetta efni. Verða lög
nr. 58/1998 því ekki skýrð á þá leið að stefnandi sem þinglýstur eigandi
Þorbrandsstaðatungna þurfi að sýna frekar fram á en hann hafi gert með
framlagningu ofangreindra eignarheimilda að umrætt landsvæði sé eignarland og
þar með utan þjóðlendu.
Sé því óhjákvæmilegt að fella úrskurð óbyggðanefndar úr
gildi að því er ofangreint landsvæði greinir.
Ekki sé ágreiningur við stefnda um merki jarðarinnar og sé
vísað til úrskurðar óbyggðanefndar um röksemdir fyrir þeim og til framlagðra
landamerkjabréfa.
Nánar um eignarheimildir
Þorbrandsstaðatungna
Krafa stefnanda byggir á þinglýstum landamerkjabréfum sem
áður séu rakin, og öðrum skráðum eignarheimildum fornum og nýjum sem þeir hafa
fyrir þessari eign sinni, sbr. þinglýsingarvottorð, og einnig þinglýstum
landamerkjabréfum aðliggjandi jarða.
Sérstaklega sé vísað til landamerkjabréfa Þorbrandsstaða,
afmörkunar aðliggjandi jarða í landamerkjabréfum og fasteignamats frá 1916-1918
sem og hins forna vitnisburðar um merkin frá 1669.
Mótmæli
við úrskurð óbyggðanefndar
Stefnandi telur að tilgangurinn með lögum um þjóðlendur
hafi fyrst og fremst verið sá að gera ríkið þinglýstan eiganda þeirra landsvæða
sem enginn hafi skjöl fyrir að hann eigi, en svo hátti til um hluta afrétta og
jökla á miðhálendi Íslands. Óbyggðanefnd eigi að finna út hver þessi
eigendalausu svæði séu. Land Þorbandsstaðatungna sé hins vegar ekki
eigendalaust, sbr. ofangreind heimildarskjöl.
Samkvæmt 1. gr. þjóðlendulaganna nr. 58/1998 komi einmitt
fram að þjóðlendur séu utan eignarlanda. En eignarland sé skilgreint sem landsvæði
sem háð sé einkaeignarrétti þannig að eigandinn fer með öll venjuleg eignarráð
þess. Stefnandi haldi því fram að svo sé með allt það land sem hann hafi
þinglýsta eignarheimild fyrir. Innan þinglýstra landamerkja landareigna fari
landeigendur einir með öll venjuleg eignarráð, bæði raunveruleg og réttarleg
yfirráð. Stefnandi telur því að leggja verði sönnunarbyrði á stefnda um tilvist
þjóðlendu innan landamerkja þrætusvæðanna.
Óumdeilt ætti að vera að þrætusvæðið sé innan upphaflegs
landnáms. Það sé stefnda að sýna fram á og sanna að beinn eignarréttur á þessu
landi hafi fallið niður. Stefnandi byggir á því að sú sönnunarregla sé eðlileg
með tilliti til þess að stefnandi hafi
lagt fram þinglýst landamerkjabréf fyrir landinu og margvísleg gögn er sýni
fram á að innan þessara merkja hafi eignarréttur stefnanda verið virtur af
öllum aðilum.
Sú óhóflega sönnunarbyrði sem
óbyggðanefnd leggi á stefnanda með því að krefjast sannana um framsal
eignarréttar á landinu allt frá landnámi standist ekki eignarréttarákvæði
stjórnarskrár né heldur mannréttindasáttmála Evrópu.
Í almennum forsendum úrskurðarins hafi óbyggðanefnd fjallað
um hefð og þýðingu hefðar við úrlausn þjóðlendumála. Komist er að þeirri
niðurstöðu að hefð sé eitt dæmi um frumstofnun eignarréttar. Segir enn fremur
að við mat á því hvort tekist hafi að fullna eignarhefð yfir landsvæði skipti
máli hvort það sé innan eða utan landamerkja jarðar og skipti gildistaka hefðarlaga 1905 máli og hljóti að styrkja
eignartilkall í slíkum tilvikum. Skilyrði fyrir því að eignarhefð verði unnin á
landsvæði utan landamerkja jarðar séu hins vegar talin þröng, þó að ekki sé
slíkt talið útilokað. Stefnandi fái ekki séð hvers vegna þessi sjónarmið
óbyggðanefndar eigi ekki við um þrætusvæðið. Landið sé innan þinglýstra
landamerkja og það sé háð einkanýtingarrétti stefnanda.
Bændur í sveitarfélaginu eigi hefðbundinn upprekstrarrétt á
landið, en enginn nema eigandinn og þeir sem leyfi hafa fengið hjá honum, geti
nytjað landið til beitar, jarðefnavinnslu, landleigu eða annarrar nýtingar.
Niðurstaða óbyggðanefndar varðandi þrætusvæðið byggist
alfarið á því að beinn eignarréttur hafi ekki stofnast á þessu svæði. Með vísan
til framangreindra sjónarmiða og til fjölmargra dómafordæma Hæstaréttar, m.a.
hrd. 48/2004, 47/2007 448/2006, 536/2006 og 24/2007 og Evrópudómstólsins t.d Helgu klaustranna gegn Grikklandi sé
niðurstaða óbyggðanefndar röng. Öldungis fráleitt sé að
Þorbrandsstaðatungur hafi aðra eignarréttarlega stöðu en aðliggjandi land, sem
allt hafi verið metið eignarland þó að sambærilegt sé við Þorbrandsstaðatungur,
bæði varðandi notkun og landgæði.
Nefndin hafi metið ranglega sönnunargögn málsins og lagt
óhóflega sönnunarbyrði á stefnanda sem standist jafnræðisreglu
stjórnarskrárinnar. Beri því að ógilda úrskurð nefndarinnar.
Um 6. gr. mannréttindasáttmála
Evrópu
Rétturinn til réttlátrar málsmeðferðar fyrir stjórnvöldum og
dómi njóti verndar samkvæmt 6. gr. sáttmálans. Verði í lögum eða dómafordæmum
mótaðar reglur um svo þunga sönnunarbyrði, einkum í dómsmálum borgaranna gegn
ríkisvaldinu vegna mannréttindabrota þess að nánast útilokað sé að borgararnir
geti uppfyllt sönnunarkröfurnar, þá jafngildi það því, að útilokað sé að þeir
fái mannréttindi sín viðurkennd gagnvart ríkisvaldinu. Í umræddum úrskurði hafi
óbyggðanefnd lagt svo þunga sönnunarbyrði á herðar stefnanda um sönnun á
stofnun og framsali eignarréttar að honum sé ókleift að standa undir henni. Með
slíkum reglum um sönnunarbyrði um eignarrétt að landi, sem stefnandi hafi einn
nýtt um aldir athugasemdalaust, sé komið í veg fyrir að stefnandi njóti
réttlátrar málsmeðferðar fyrir stjórnvöldum.
Skortur á rökstuðningi
Stefnandi byggir kröfur sínar einnig á því að í úrskurði
óbyggðanefndar skorti fullnægjandi rökstuðning fyrir niðurstöðu nefndarinnar og
úrskurðurinn fari því gegn 22. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, sbr. 16. gr.
laga nr. 58/1998. Ekki sé rökstutt hvers vegna
sambærilegt land með sambærileg skjöl að baki fái mismunandi eignarréttarlega
niðurstöðu.
Varðandi lagarök sé vísað til 72. gr. stjórnarskrárinnar um
friðhelgi eignarréttarins, sbr. 1. gr. 1. samningsviðauka við
mannréttindasáttmála Evrópu um vernd eignarréttarins, sbr. 6.gr. og 14. gr.
sbr. lög nr. 62/1994 um lögfestingu sáttmálans. Vísað sé til laga nr. 58/1998
um þjóðlendur, sem og stjórnsýslulaga nr. 37/1993 Vísað sé til námulaga nr.
24/1973 og laga nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Byggt
sé á meginreglum eignarréttar um venjurétt og óslitin not, sem og almennum reglum
samninga- og kröfuréttar, og á hefðarlögum nr. 14/1905. Einnig sé vísað til
almennra reglna um ítaksrétt og stofnun ítaka. Vísað sé til almennra reglna um
venjurétt. Vísað sé meginreglna um traustfang og traustnám og almennra reglna
íslensks réttar um tómlæti.
Um varakröfu
Krafa þessi byggi í eðli sýnu á sömu sjónarmiðum og aðalkrafa.
Í lögun nr. 58/1998 um þjóðlendur sé beinlínis gert ráð
fyrir að þeir sem nýtt hafi land innan þjóðlendu skuli halda þeim rétti í
samræmi við ákvæði laga þar um, sbr. 5. gr. laganna.
Stefnandi vísar einnig til reglna um stofnun ítaka, þar sem
meðal annars sé rætt um að háttsemi aðila eða þegjandi samþykki geti orðið til
þess að ítaksréttur stofnist. En stefnandi hafi um ómunatíð notið auðlinda
svæðisins, þ.m.t. vatnsréttinda til að brynna sauðum á umræddu landsvæði, og
leigt lóð undir gangnaskála, án nokkurra athugasemda, í fullan hefðartíma.
Með auðlindum í þessu efni sé átt við hvers konar frumefni,
efnasambönd og orku sem vinna megi úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi
eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þau kunni að finnast við.
Í lögum nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í
jörðu sé ráð fyrir því gert í 3. gr. að í þjóðlendu séu auðlindir eign íslenska
ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra.
Hefð sé eignarheimild að íslenskum rétti og felist í umráðum
sem varað hafa vissan tíma og sem verða að uppfylla tiltekin skilyrði. Hefð er
skyld námi að því leyti að taka umráða sé nauðsynlegt skilyrði hefðar. Samkvæmt
lögum um hefð nr. 46/1905 er óslitið eignarhald skilyrði hefðar. Skilyrðin séu
fyrst og fremst virk yfirráð eignar, bein hagnýting án löggerninga, ráðstafanir
að lögum, viðhorf hefðanda og annarra aðila. Eins og
mál þetta liggi fyrir verði að telja að skilyrði hefðarlaga um óslitið
eignarhald sé fullnægt gagnvart öllum nýtingarmöguleikum á svæðinu. Landið og
auðlindir þess hafi verið nýtt með öllum mögulegum hætti á hverjum tíma af
landeiganda einum.
Að því er varðar sönnun um hefðarskilyrði 3. mgr. 2. gr. sé
aðstaðan í meginatriðum á þann veg að sá aðili sem vefengi hefð verði að sýna
fram á að skuldbindingar af umræddu tagi hafi verið fyrir hendi. Komi fram
sönnun um skuldbindingu sé það á hinn bóginn hefðanda
að sýna fram á að skuldbindingin hafi einhvern tíma fallið niður.
Málsástæður og lagarök stefnda
Af hálfu stefnda er á því byggt, að landsvæði það sem mál
þetta varðar sé svæði utan eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda í
samræmi við úrskurð óbyggðanefndar á svæðinu, sbr. 1. og 2. gr. laga nr.
58/1998. Telur stefndi fullljóst af heimildum, að landsvæðið hafi aldrei verið
undirorpið beinum eignarrétti, og að nýting þess hafi ekki verið með þeim
hætti, sbr. nánar eftirgreint. Að mati stefnda hvílir sönnunarbyrðin ótvírætt á
stefnanda að sýna fram á tilvist beins eignarréttar að landsvæðinu, eða
einstökum hlutum þess.
Óbyggðanefnd byggir úrskurð sinn á umfangsmikilli
upplýsingaöflun og rannsóknum. Er niðurstaðan byggð á kerfisbundinni leit
nefndarinnar á gögnum og framlögðum gögnum frá málsaðilum. Þá var einnig byggt
á skýrslum sem gefnar voru fyrir nefndinni. Taldi óbyggðanefnd ótvírætt, að við
gildistöku laga nr. 58/1998, hefði landsvæði það sem um er deilt í máli þessu,
talist til afrétta samkvæmt þeirri eignarréttarlegu flokkun lands sem almennt
var miðað við fram til þess tíma.
Stefndi gerir niðurstöður nefndarinnar að sinni til
stuðnings sýknukröfu.
Stefndi tekur undir með óbyggðanefnd að fyrirliggjandi
heimildir er varða eignarréttarlega stöðu landsvæðisins bendi til þess að um sé
að ræða afréttarsvæði, sem ekki sé undirorpið beinum eignarrétti.
Þorbrandsstaðatungna sé fyrst getið í heimildum frá 17. öld
og í landamerkjabréfi Þorbrandsstaða, ódags., en þinglýstu 14. júlí 1885, sé
annars vegar lýst merkjum Þorbrandsstaða og hins vegar merkjum heiðarlands
Þorbrandsstaða, þ.e. því svæði sem hér sé til umfjöllunar.
Á því sé byggt að þótt landamerkjabréf hafi verið gert fyrir
svæðið, beri við mat slíkra bréfa að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Með
því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt
eða annan rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004 (Úthlíð).
Þá verði við mat á gildi landamerkjalýsingar svæðisins að
horfa til þess að ekki verði séð að bréfið hafi verið samþykkt af eigendum
allra aðliggjandi jarða.
Við mat á gildi landamerkjabréfa beri að gæta að því að
landamerkjabréf feli fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því
felist á engan hátt að allt land innan merkja skuli vera óskorað eignarland.
Þrátt fyrir að þessum bréfum sé þinglýst þá takmarkist gildi þinglýsingarinnar
af því að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi eigi. Slíku
eigendalausu landi geti eingöngu löggjafinn ráðstafað. Sæki lýsing
landamerkjabréfs ekki stoð í eldri heimildir dragi það úr sönnunargildi
bréfsins, sbr. t.d. til hliðsjónar fyrrgreindan dóm Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004.
Hvergi komi fram í heimildum að í Þorbrandsstaðatungum hafi
verið búseta af nokkru tagi, sjálfstæð jörð eða hjáleiga.
Stefndi sé sammála þeirri ályktun óbyggðanefndar að sú
aðgreining Þorbrandsstaðatungna frá Þorbrandsstöðum sem fram komi í fyrrgreindu
landamerkjabréfi Þorbrandsstaða frá 1885 bendi til þess að svæðið hafi verið
afréttur og aðskilið frá öðru landi jarðarinnar.
Ekki verði því talið að svæðið sé jörð í eignarréttarlegum
skilningi þess orðs. Jörðin Þorbrandsstaðir liggi jafnframt ekki að hinu
umþrætta landi Þorbrandsstaðatungna. Jarðirnar Hraunfell og Gnýsstaðir liggi
þar á milli. Sjá m.a. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar í málinu nr. 133/2006
(Hrunaheiðar).
Álíti stefndi að sú staðreynd að Þorbrandsstaðatungna sé í
engu getið í yngra landamerkjabréfi Þorbrandsstaða, dags. 14. júlí 1922, bendi
eindregið til þess að það hafi ekki verið litið svo á að landsvæðið væri
eiginlegur hluti jarðarinnar Þorbrandsstaða.
Engin gögn liggi fyrir um að umþrætt landsvæði hafi nokkurn
tíma verið byggt eða nýtt til annars en sumarbeitar fyrir búfé, eða e.t.v.
annarra takmarkaðra nota.
Vísist um það til þess sem áður hafi verið rakið, sem og til
staðhátta og gróðurfars á svæðinu, en um sé að ræða fjalllendi fjarri byggð. Þá
hafi fjallskil verið á hendi sveitarfélags, landsvæðið ekki afgirt og þangað
hafi búfénaður leitað frá öðrum jörðum án hindrana.
Eldri heimildir bendi jafnframt til þess að jörðin
Þorbrandsstaðir hafi átt þar afrétt. Með bréfi sýslumanns Norður-Múlasýslu,
dags. 13. júní 1864, bað hann hreppstjóra í sýslunni að gera tillögur að
fyrirkomulagi fjallskila. Í bréfi hreppstjóra Vopnafjarðarhrepps kom fram að
lögréttir skyldu vera á átta stöðum í hreppnum, þ.á m. á Einarsstöðum. Þar ætti
að rétta fé af Einarsstaðaafrétti og svonefndum parti „tilheyrir Þorbrandsstöðum
(afréttar stykkji)“. Í landamerkjabréfi
Þorbrandsstaða frá 1885 segir m.a. að jörðin eigi „heiðarland undir Sandfelli“.
Í fasteignamati 1916-1918 segir að Þorbrandsstaðir eigi upprekstur undir
Sandfell fyrir 200 fjár. Þorbrandsstaðatungur séu hluti af leitarsvæðinu,
Hraunfellspartur, sem taki til landsvæðis norðanvert við Sandfell að Pyttá og
síðan út með Tunguá og Sunnudalsá, Einarsstaðafjalli og Hraunfellsháls. Í
byggðasögunni Sveitir og jarðir í Múlaþingi (I. bindi útg. 1974), segir að
Þorbrandsstaðir eigi upprekstur á Hraunfellspart og taki göngur 2-3 daga.
Bent sé á að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt upp
til fjalla og inn til lands landnám á þessu svæði náði. Ólíklegt verði að
teljast að land á umþrættu landsvæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með
hliðsjón af staðháttum og fjarlægðum.
Í samræmi við dómafordæmi teljist heimildarskortur hvað
þetta varðar leiða til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd eða
öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu. Sé þetta til samræmis við þá reglu sem
ráðin verði af dómafordæmum Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands,
verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur
leiði til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd hafi verið numin í
öndverðu, sbr. til hliðsjónar t.d. dóma Hæstaréttar í málunum nr. 67/1996
(Eyvindarstaðaheiði) og 48/2004. Hvíli sönnunarbyrðin um slíka eignarréttarstofnun
á þeim sem heldur slíku fram.
Verði talið að svæðið hafi verið numið í öndverðu, hafi það
ekki verið numið til eignar, heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem
afréttarnota. Frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki eingöngu helgað sér
ákveðin landsvæði, sem háð voru beinum eignarrétti, heldur einnig ítök, afrétti
og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu þeirra.
Meðan landsvæði gáfu eitthvað af sér lágu hagsmunir til þess að halda við
merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau voru. Sjá um þetta m.a. dóm
Hæstaréttar í málinu nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/20007 (Grænafjall).
Verði hins vegar talið, að svæðið kunni að hafa að hluta eða
að öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarrétti, byggir
stefndi á til vara, að allar líkur séu á því að slíkt eignarhald hafi fallið
niður en svæðið hafi verið tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota. Þó að
talið yrði að til beins eignarréttar hafi stofnast í öndverð liggi ekkert fyrir
um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.
Þá sé á því byggt af hálfu stefnda að staðhættir og
fjarlægðir frá byggð bendi til þess að landið hafi ekki verið numið í öndverðu
eða teljist lúta beinum eignarrétti.
Umþrætt landsvæði liggi milli Þórðarár og efsta hluta
Sunnudalsár syðst í Vopnafjarðarhreppi og afmarkist af Sandfelli að sunnan. Sá
hluti Sunnudalsár sem hér um ræðir sé á sumum kortum nefndur Grjótá fremri.
Stærstur hluti þess landsvæðis sem hér um ræðir sé í 600-800 m hæð yfir
sjávarmáli undir hlíðum Sandfells og Hellisaxlar og í útjaðri Smjörvatnsheiðar.
Ofan til sé svæðið að mestu ógróið eða lítt gróið en neðan til megi finna allnokkurt
mólendi auk votlendis í grennd við þann stað þar sem Þórðará og Sunnudalsá koma
saman.
Að teknu tilliti til staðhátta, víðáttu, gróðurfars á
svæðinu og hæðar þess yfir sjó, virðist því augljóst að svæðið hafi ekki verið
nýtt til annars en beitarafnota.
Ekki verði talið að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi,
m.a. með vísan til framanritaðra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhætti og
eldri heimildir. Nýting svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en
sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna
eignarréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málunum nr.
47/2007 (Bláskógabyggð) og 48/2004.
Stefndi hafnar því einnig að réttmætar væntingar geti verið
grundvöllur fyrir eignarréttartilkalli á svæðinu. Sú regla verði leidd af
Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, að löggjafinn sé einn bær til
þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda. Landslög þurfi til
sölu eigna ríkissjóðs. Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar
geti ekki leitt af sér slík yfirráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir
hendi, þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi. Réttmætar væntingar
geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið sé fram. Þar að auki verði
væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar, þ.e. menn geti ekki haft
væntingar til að öðlast meiri og frekari réttindi en þeir geti átt mögulega
rétt á. Ef því háttar þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. heimildir,
staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignarréttar, geti
réttmætar væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.
Stefndi mótmælir varakröfu stefnanda með sömu rökum og að
framan greinir og krefst sýknu.
Því sé sérstaklega mótmælt að takmörkuð not geti leitt til
þess að fullkominn eignarréttur teljist hafa unnist á grundvelli hefðar, hvorki
að hluta til né að öllu leyti.
Um auðlindir í jörðu gilda lög nr. 57/1998 um rannsóknir og
nýtingu á auðlindum í jörðu. Að mati stefnda gildir því ákvæði 3. gr. laganna
um svæðið, enda um þjóðlendu að ræða en ekki eignarland samkvæmt úrskurði
óbyggðanefndar og að mati stefnda. Ákvæðið feli í sér að í þjóðlendu séu
auðlindir í eigu íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til
þeirra. Að mati stefnda hafi stefnanda ekki tekist að sanna slíkan eignarrétt
sinn að auðlindum á svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti. Sérstaklega
sé bent á það sem rakið hafi verið að nýting svæðisins hafi verið takmörkuð, en
heimildir bendi til þess að svæðið hafi eingöngu verið nýtt sem afréttarsvæði.
Slík takmörkuð not geti hvorki talist grundvöllur fullra né takmarkaðra
eignarráða á svæðinu.
Með vísan til alls þess sem að framan sé rakið, hvers um sig
og saman, þá telur stefndi að ekki hafi verið sýnt fram á að niðurstaða
óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005, hvað varðar hið umþrætta svæði, hafi verið
röng. Ljóst sé að einstakir hlutar þess svæðis sem hér hafi verið fjallað um
séu misjafnlega fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó breytingum, auk þess
sem þau séu ekki endilega samfelld. Landsvæði það sem hér sé til meðferðar
verði því talið falla undir skilgreininguna „landsvæði ... sem að staðaldri
hafi verið notað til sumarbeitar fyrir búfé“, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998. Engin
gögn liggi fyrir um að landsvæði þetta hafi haft mismunandi eignarréttarlega
stöðu. Telur stefndi því að landsvæði það sem hér sé til umfjöllunar, svo sem
það sé afmarkað í kröfugerð stefnanda og fer saman við niðurstöður
óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr.
laga nr. 58/1998.
Að öðru leyti mótmælir stefndi öllum sjónarmiðum og
málsástæðum stefnanda, svo sem þeim sé lýst í stefnu en byggir um leið á þeim
röksemdum sem lagðar voru til grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar í málinu
nr. 3/2005, auk þess sem byggt sé á þeim sjónarmiðum og röksemdum sem settar
voru fram af hálfu stefnda, fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins, í
kröfulýsingu hans fyrir nefndinni, dags. 14. október 2004, sbr. greinargerð
hans dags. 10. desember 2005, og þess krafist að úrskurður óbyggðanefndar frá 29.
maí 2007, í fyrrgreindu máli nr. 3/2005, verði staðfestur, þannig að miðað
verði við að þjóðlendulína verði dregin með svofelldum hætti:
Ræður
Þórðará að innan og neðan þar til hún fellur í Sunnudalsá; svo ræður Sunnudalsá
upp í Sandfell, þá er sveitarfélagamörkum fylgt til vesturs í áðurnefnda
Þórðará.
Auk framangreindra lagatilvísana vísar stefndi máli sínu til
stuðnings til almennra reglna eignarréttar og til þjóðlendulaga, nr. 58/1998.
Þá sé vísað til 72. gr. stjórnarskrárinnar, nr. 33/1944. Byggt sé á meginreglum
eignarréttar um nám, töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð
fasteignareigenda og almennum reglum samninga- og kröfuréttar. Vísað sé til
hefðarlaga nr. 14/1905 og til laga nr. 6/1986 um afréttarmálefni og fjallskil.
Þá sé vísað til ýmissa eignarréttarreglna Grágásar og Jónsbókar.
Krafa um málskostnað styðjist við XXI. kafla laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála, aðallega 129. og 130. gr. þeirra.
Niðurstaða
Ágreiningur aðila málsins lýtur að því
hvort landsvæðið Þorbrandsstaðatungur, eins og það er afmarkað samkvæmt landamerkjalýsingu, sé eignarland jarðarinnar Þorbrandsstaða í Vopnafjarðarhreppi eða þjóðlenda, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998.
Stefnandi byggir á því að land jarðarinnar sé eignarland
innan þinglýstra landamerkja og hafi frá landnámi
verið undirorpið beinum eignarrétti. Landnámsheimildir í Vopnafirði fari ekki í
bága við landamerkjabréf jarðarinnar og ljóst sé að við landnám hafi landið
verið gróið til jökla.
Af hálfu stefnda er hins vegar á því byggt að landsvæði það
sem mál þetta varðar sé svæði utan eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda
í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar á svæðinu. Telur stefndi fullljóst af
heimildum að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og að
nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti.
Að Þorbrandsstaðatungum liggur Hraunfell til vesturs,
Gnýsstaðir til austurs og Hjarðarhagi og Hjarðargrund í Jökuldalshreppi til
suðurs. Landsvæðið liggur milli Þórðarár og efsta hluta Sunnudalsár syðst í
Vopnafjarðarhreppi og afmarkast af Sandfelli að sunnan. Sá hluti Sunnudalsár
sem hér um ræðir er á sumum kortum nefndur Grjótá fremri. Stærstur hluti þess
landsvæðis sem hér um ræðir er í 600-800 metra hæð yfir sjávarmáli undir hlíðum
Sandfells og Hellisaxlar og í útjaðri Smjörvatnsheiðar. Ofan til er svæðið að
mestu ógróið eða lítt gróið en neðan til má finna allnokkurt mólendi auk
votlendis í grennd við þann stað þar sem Þórðará og Sunnudalsá koma saman.
Stefnandi byggir á því að ráða megi af lýsingum Landnámu að
allt land hafi verið numið í Vopnafjarðarhéraði. Í frásögn Landnámu af landnámi
í Vopnafirði segir að Eyvindur vápni nam mestallan
Vopnafjörð eða nánar tiltekið „fjörðinn allan frá Vestradalsá ok bjó í
Krossavík enni iðri“. Hann gaf Sveinbirni körtr „land
allt milli Vápnafjarðarár og Vestradalsár, hann bjó
at Hofi“. Þá nam Hróaldur bjóla land „fyrir vestran
Vestradalsá, dalinn hálfan ok Selárdal allan út til Digraness; hann bjó á
Torfastöðum“. Loks nam Lýtingur „Vápnafjarðarströnd
alla ena eystri, Böðvarsdal ok Fagradal, ok bjó í
Krossavík“. Ekki verður af frásögnum Landnámabókar ráðið hversu langt inn til
landsins og upp til fjalla landnám á þessu svæði náði. Verða því engar
ályktanir af þeim frásögnum dregnar um það
hvort í öndverðu hafi verið stofnað til beins eignarréttar á hinu umdeilda
svæði með námi. Lega svæðisins og staðhættir mæla og gegn því að það hafi verið
numið í öndverðu.
Saga afmörkunar, ráðstafana að eignarrétti og nýtingar Þorbrandsstaða
og Þorbrandsstaðatungna er rakin í úrskurði óbyggðanefndar. Þar kemur fram að Þorbrandsstaða
er getið í heimildum frá 13. öld. Af heimildum verður ráðið að um sjálfstæða
jörð hefur verið að ræða. Þorbrandsstaðatungna er fyrst getið í heimildum frá
17, öld og í landamerkjabréfi Þorbrandsstaða, ódagsettu en þinglesnu 14. júlí
1885, er annars vegar lýst merkjum Þorbrandsstaða og hins vegar merkjum
heiðarlands Þorbrandsstaða. Á milli Þorbrandsstaða og Þorbrandsstaðatungna
liggja jarðirnar Hraunfell og Gnýsstaðir. Merkjalýsingum ber ágætlega saman um
merki Þorbrandsstaðatungna og er ekki ágreiningur um afmörkun þeirra.
Í landamerkjabréfi fyrir Þorbrandsstaði er lýst sérstaklega
aðskildu heiðarlandi jarðarinnar, Þorbrandsstaðatungu. Fyrirliggjandi gögn
benda til þess að landamerkjum svæðisins sé þar rétt lýst. Landamerkjabréf, ein
og sér, nægja ekki til að sanna beinan eignarrétt að því landsvæði, sem þau
afmarka. Líta verður einnig til annarra atriða sem stutt geta lýsingu gagna
málsins um landamerki og sem stangast ekki á við staðhætti, gróðurfar og
upplýsingar um nýtingu lands. Eins og fyrr segir verður ekki af frásögnum í
Landnámabók ráðið að landsvæðið hafi verið numið í öndverðu.
Hvergi kemur fram í heimildum að í Þorbrandsstaðatungum hafi
verið búseta af nokkru tagi, sjálfstæð jörð eða hjáleiga. Í úrskurði
óbyggðanefndar kemur fram að landsvæðisins sé fyrst getið í vitnisburði um
merki Haga, Hrafnstaða, Egilsstaða og Sunnudals, dags. 30. maí 1669. Með bréfi
sýslumanns Norður-Múlasýslu, dags. 13. júní 1864, bað hann hreppstjóra í
sýslunni að gera tillögur að fyrirkomulagi fjallskila. Í bréfi hreppstjóra
Vopnafjarðarhrepps kom fram að lögréttir skyldu vera á átta stöðum í hreppnum,
þ.á m. á Einarsstöðum. Þar ætti að rétta fé af Einarsstaðaafrétt og svonefndum
parti „tilheyrir Þorbrandsstöðum (afréttar stykkji).“
Í landamerkjabréfi Þorbrandsstaða frá 1885 segir að jörðin eigi „heiðarland
undir Sandfelli“. Í fasteignamati 1916-1918 segir að Þorbrandsstaðir eigi
upprekstur undir Sandfelli fyrir 200 fjár. Þorbrandsstaðatungur eru hluti af
leitarsvæðinu, Hraunfellsparti, sem tekur til landsvæðis norðanvert við
Sandfell að Pyttá og síðan út með Tunguá og Sunnudalsá, Einarsstaðafjalli og
Hraunfellsháls. Í byggðasögunni Sveitir og jarðir í Múlaþingi (I. bindi útg.
1974), segir að Þorbrandsstaðir eigi upprekstur á Hraunfellspart og taki göngur
2-3 daga.
Í yngra landamerkjabréfi Þorbrandsstaða frá 1922 er
Þorbrandsstaðatungna í engu getið.
Af framangreindum heimildum verður
ráðið að landsvæðið Þorbrandsstaðatungur hafi verið nýtt sem afréttarland Þorbrandsstaða. Þá
er landsvæðið ekki hluti af eiginlegu (samfelldu) landi Þorbrandsstaða heldur
er um aðskilið heiðarland að ræða, fjallendi fjarri byggð. Staðhættir og
gróðurfar á svæðinu og hæð þess yfir sjó bendir eindregið til þess að það hafi
fyrst og fremst verið nýtt til beitarafnota. Umráð
Þorbrandsstaða á landsvæðinu voru því tilkomin vegna afréttarnota landsins en
ekki á grundvelli beins eignarréttar, sem eiginlegur hluti jarðarinnar.
Þá byggir stefnandi eignarréttarkröfu sína
einnig á hefð og venjurétti. Eins og
fram er komið liggja engin gögn fyrir um að landsvæðið Þorbrandsstaðatungur hafi nokkurn tíma verið byggt eða nýtt til annars en fyrst
og fremst til sumarbeitar fyrir búfé, sbr. skilgreiningu 1. gr. Laga nr.
58/1998. Takmörkuð afnot landsins með þeim venjubundna hætti leiða ekki til
þess að fullnægt sé skilyrðum eignarhefðar á landinu. Verður ekki séð að
stefnandi hafi mátt vænta þess að hann ætti frekari réttindi á þessu landsvæði.
Ekki er
fallist á þau sjónarmið stefnanda að þær kröfur sem á hann séu lagðar til
sönnunarfærslu í málinu séu svo óhóflegar að þær standist hvorki
eignarréttarákvæði stjórnarskrár né mannréttindasáttmála Evrópu og komi í veg
fyrir að hann njóti réttlátrar málsmeðferðar fyrir stjórnvöldum. Sönnunarreglur leiða til þess að
sönnunarbyrði um tilkall til eignarréttar á landi hvílir á þeim sem slíkt
tilkall gera. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á það í máli þessu að hið
umdeilda landsvæði sé eignarland hans, hvorki fyrir nám, löggerninga né með
öðrum hætti. Þá hefur stefnandi ekki fært viðhlítandi rök fyrir þeirri
staðhæfingu sinni að úrskurði óbyggðanefndar sé áfátt að því er rökstuðning
fyrir niðurstöðu nefndarinnar varðar. Þá verður ekki séð að neinir þeir ágallar
séu á úrskurði óbyggðanefndar sem varðað geti ógildi hans. Verður því fallist á
þá niðurstöðu óbyggðanefndar að hið umdeilda landsvæði
teljist vera þjóðlenda. Er aðalkröfu stefnanda í málinu því hafnað.
Landsvæði þetta var úrskurðað sem afréttareign
Þorbrandsstaða, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. laga nr. 58/1998. Afréttarnot
lands innan þjóðlendu getur ekki talist grundvöllur þeirra eignarráða á
svæðinu sem stefnandi krefst viðurkenningar á með varakröfu sinni. Um auðlindir
í jörðu gilda lög nr. 57/1998. Samkvæmt 3. gr. laganna eru auðlindir í
þjóðlendu eign íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til
þeirra. Stefnandi hefur ekki fært sönnur á eignarrétt sinn að auðlindum á
svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti. Verður því einnig að hafna
varakröfu stefnanda í málinu.
Samkvæmt framansögðu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda
í málinu.
Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður.
Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, þar með talin þóknun
lögmanns hans, Ólafs Björnssonar hrl., sem ákveðst 627.500 krónur með
virðisaukaskatti, greiðist úr ríkissjóði. Við ákvörðun málskostnaðar er litið
til þess að lögmaður stefnanda hefur samhliða þessu máli farið með annað
sambærilegt mál á svæðinu.
Af hálfu stefnanda flutti málið Ólafur Björnsson hrl. en af
hálfu stefnda flutti málið Þórhallur Þorvaldsson hdl.
Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan.
D Ó M S O R Ð :
Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda,
Vopnafjarðarhrepps, í þessu máli.
Málskostnaður fellur niður.
Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, þar með talin þóknun
lögmanns hans, Ólafs Björnssonar hrl., 627.500 krónur, greiðist úr ríkissjóði.