Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma Árni Vilhjálmsson lögmaður, Hildur Briem settur landsréttardómari, Ingibjörg Þorsteinsdóttir héraðsdómari, Kristrún Kristinsdóttir héraðsdómari og Þórunn Guðmundsdóttir lögmaður.

Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 13. febrúar 2020. Hann krefst þess að ómerkt verði síðargreind ummæli sem nánar eru tiltekin í fimm liðum sem gagnáfrýjandi viðhafði um hann í bókinni „Með lognið í fangið – Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“. Hann krefst þess einnig að gagnáfrýjanda verði gert að greiða sér 2.000.000 króna í miskabætur með vöxtum samkvæmt 1. málslið 4. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 2. nóvember 2017 til 15. desember sama ár en dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Loks krefst hann málskostnaðar á öllum dómstigum.

Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu fyrir sitt leyti 21. apríl 2020. Hann krefst þess að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur um annað en málskostnað og að aðaláfrýjanda verði gert að greiða sér málskostnað á öllum dómstigum.

I

Ágreiningur málsins lýtur að því hvort ummæli sem gagnáfrýjandi viðhafði um aðaláfrýjanda í bók sinni „Með lognið í fangið – Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“ fela í sér ærumeiðandi aðdróttanir sem brjóti gegn lögvörðum rétti aðaláfrýjanda til friðhelgi einkalífs samkvæmt 71. gr. stjórnarskrárinnar eða hvort ummælin rúmast innan tjáningarfrelsis gagnáfrýjanda sem varið er af 73. gr. stjórnarskrárinnar.

Með héraðsdómi var gagnáfrýjandi sýknaður af kröfum aðaláfrýjanda og var sú niðurstaða staðfest með hinum áfrýjaða dómi. Í niðurstöðu hins áfrýjaða dóms var vísað til þess að þótt ummæli gagnáfrýjanda í fyrrnefndri bók hefðu á sér mynd staðhæfinga um staðreyndir yrði að telja að gagnáfrýjandi hefði verið að fella gildisdóm með því að lýsa eigin skoðunum og ályktunum. Að því virtu og því að rétturinn til að tjá ósanngjörn, móðgandi og stuðandi ummæli í þessu samhengi nyti einnig verndar 73. gr. stjórnarskrárinnar var talið að með ummælum sínum hefði gagnáfrýjandi ekki vegið svo að æru aðaláfrýjanda að það hefði farið út fyrir þau mörk tjáningarfrelsisins sem lög og réttarframkvæmd hefðu mótað.

Áfrýjunarleyfi var veitt á þeim grunni að dómur í málinu myndi hafa almennt gildi um frelsi lögmanna, og annarra sérfróðra aðila sem gegna ábyrgðarhlutverki innan réttarvörslukerfisins til að tjá sig opinberlega um embættisverk dómara. Því gæti úrlausn málsins að því leyti haft verulegt almennt gildi umfram úrlausnir sem áður hafa gengið.

II

Aðaláfrýjandi er hæstaréttardómari og var skipaður dómari við réttinn árið 2012. Gagnáfrýjandi var hæstaréttardómari í tæp átta ár en lét af störfum í september 2012 og starfar nú sem lögmaður, auk þess sem hann hefur fengist við kennslu á háskólastigi.

Gagnáfrýjandi ritaði bók, sem gefin var út á árinu 2017, er hann nefndi „Með lognið í fangið – Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“. Fjallar bókin samkvæmt inngangi hennar um störf Hæstaréttar Íslands síðustu ár og skoðun höfundar á því hvernig dómstóllinn hefði staðið sig við að fást við þau dómsmál sem tengst hefðu efnahagsáföllunum haustið 2008. Bókin var gefin út í enskri þýðingu árið 2018 og ber þá heitið „When justice failed“.

Í 3. kafla bókarinnar sem ber heitið „Hugarástand við Hæstarétt“ fjallar gagnáfrýjandi ítarlega um dóm Hæstaréttar frá 17. febrúar 2012 í máli nr. 279/2011. Í því máli var ákærði sakfelldur fyrir innherjasvik og gert að sæta fangelsi í tvö ár og upptöku á tilgreindum peningainnstæðum. Aðaláfrýjandi, sem þá var settur hæstaréttardómari, myndaði meirihluta réttarins í málinu ásamt þremur öðrum dómurum og eru allir dómendur nafngreindir í lok kaflans.

Í bók gagnáfrýjanda birtust ummæli sem aðaláfrýjandi telur ærumeiðandi fyrir sig. Ummælin er að finna í 3. og 5. kafla bókarinnar. Í inngangi 3. kafla segir að í honum verði vikið að hugarástandi sem bersýnilega hafi ríkt í Hæstarétti þegar fjallað hafi verið um mál sem tengdust „hruninu“. Er þeirri skoðun gagnáfrýjanda lýst í upphafi kaflans að Hæstiréttur hafi virst tilbúinn til að víkja til hliðar skyldum sínum til að dæma einungis eftir lögum í þágu ætlaðra viðhorfa almennings á hverjum tíma. Jafnframt segir gagnáfrýjandi að sér hafi fundist sem dómararnir væru sérstaklega áhugasamir um að sýna nú þjóðinni að þeir myndu standa sig í að láta nú „þrjótana“ í hruninu finna fyrir því og kveðst hann fyrst hafa merkt þetta hugarfar á ákvörðunum réttarins um gæsluvarðhald í rannsóknarskyni yfir fyrrverandi stjórnendum bankanna. Ef frá er talin almenn umfjöllun í inngangi kaflans fjallar hann um framangreindan dóm Hæstaréttar nr. 279/2011.

Aðaláfrýjandi krefst í fyrsta lagi ómerkingar á tvennum ummælum sem er að finna á bls. 61 og 63 í bókinni en þar segir „Dómsmorð“ og er í báðum tilvikum um að ræða millifyrirsagnir. Í öðru lagi eru tvenn önnur ummæli á bls. 63 þar sem segir: „Ég hika ekki við að segja að á Baldri hafi við meðferð Hæstaréttar verið framið það sem kallað hefur verið dómsmorð“ og „Þessi skilgreining á vel við málið gegn Baldri. Felldur var dómur, sem dómararnir vissu, eða að minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd.“ Í þriðja lagi er krafist ómerkingar á ummælum í 5. kafla bókarinnar sem ber heitið „Dómar eftir „hrun““ á bls. 114 en þar segir: „Þar voru færð rök að því að meirihluti réttarins hefði fellt dóm yfir ákærða sem að mínum dómi félli undir hugtakið dómsmorð eins og það hefur verið skýrt.“

Í umræddri bók á bls. 63 vísar gagnáfrýjandi til eftirfarandi skilgreiningar úr bókinni „Dómsmorð“ eftir norska lögmanninn J.B. Hjort sem hann segir hafa komið út í íslenskri þýðingu árið 1954: „Dómsmorð er ... dráp af ásettu ráði, þar sem réttarfarið verður að morðtólinu. Hér er því um „intentional (ásetnings-) miscarriage of justice“ að ræða. Með orðinu dómsmorð er einnig átt við hitt, þegar verknaðurinn leiðir eigi til dauða fórnarlambsins, heldur óverðskuldaðrar refsingar, eins og t.d. í Dreyfusar málinu; og hægt er að fremja það, þar sem lögmál þau, er gilda um vandaðan málsrekstur, eru brotin, svo sem með þarf, til þess að komast megi að rangri niðurstöðu.“ Er það sú skilgreining sem vísað er til í umstefndum ummælum á bls. 63 í bókinni.

Gagnáfrýjandi hefur áður fjallað opinberlega um gagnrýni sína á nefndan dóm réttarins í máli nr. 279/2011 í riti sínu „Í krafti sannfæringar“ sem kom út árið 2014.

Eins og nánar er rakið í héraðsdómi gerir aðaláfrýjandi grein fyrir því í stefnu í héraði að gagnáfrýjandi hafi verið vanhæfur til að taka þátt í meðferð framangreinds sakamáls fyrir Hæstarétti vegna vinatengsla sinna við ákærða en samt freistað þess, eftir flutning málsins og meðan á samningu dóms stóð, að sannfæra aðaláfrýjanda og tvo aðra nafngreinda dómara sem dæmdu málið um að sýkna ákærða í málinu. Í skriflegri aðilaskýrslu gagnáfrýjanda kemur fram að hann fellst á að ekki hefði verið, við þær aðstæður sem uppi voru, viðeigandi af honum að hafa afskipti af samningu dómsins í umræddu máli og á því hefði hann beðist afsökunar á sínum tíma.

III

1

Af hálfu aðaláfrýjanda er í meginatriðum á því byggt að með öllum framangreindum ummælum hafi verið vegið harkalega að æru hans og starfsheiðri. Í ummælunum felist fyrirvaralaus staðhæfing um að aðaláfrýjandi hafi misfarið með dómsvald og dæmt saklausan mann í fangelsi vitandi vits. Ómögulegt sé að skilja ummælin öðruvísi en svo að aðaláfrýjanda sé borin á brýn háttsemi sem varðað geti fangelsisrefsingu samkvæmt almennum hegningarlögum. Gagnáfrýjandi hafi í engu sýnt fram á að staðhæfingar hans séu réttar. Við mat á ummælum gagnáfrýjanda beri í fyrsta lagi að gæta þess að hann hafi verið dómari við Hæstarétt og af þeirri ástæðu hafi ummæli hans meiri áhrif í almennri umræðu. Þá sé hann jafnframt starfandi lögmaður og bundinn af siðareglum lögmanna og því verði að gera frekari kröfur til hans en annarra. Í öðru lagi telur aðaláfrýjandi að röng ummæli gagnáfrýjanda verði með engu réttlætt með því að þau eigi erindi við almenning. Í þriðja lagi sé þess að gæta að aðaláfrýjandi hafi ekki með nokkru móti gefið á sér slíkt færi að hann þurfi að þola ummæli af þessu tagi.

Telur aðaláfrýjandi að ummælin séu ærumeiðandi aðdróttanir og feli í sér brot gegn 235. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ummælin hafi jafnframt verið höfð í frammi, birt og borin út gegn betri vitund, sbr. 1. og 2. mgr. 236. gr. sömu laga. Því beri að ómerkja þau með vísan til 1. mgr. 241. gr. þeirra laga. Öll ummælin séu ósönn, óviðurkvæmileg, tilhæfulaus og smekklaus og til þess fallin að sverta æru aðaláfrýjanda. Réttur hans til æruverndar njóti verndar 71. gr. stjórnarskrárinnar, 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, og XXV. kafla almennra hegningarlaga.

Þá byggir aðaláfrýjandi á því að gagnáfrýjandi hafi vegið með alvarlegum hætti að æru hans og því framið ólögmæta meingerð gagnvart honum sem gagnáfrýjandi beri skaðabótaábyrgð á, sbr. 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993.

2

Gagnáfrýjandi byggir í meginatriðum kröfu sína á því að ummæli hans um „dómsmorð“ hafi beinst að Hæstarétti Íslands sem stofnun en ekki að aðaláfrýjanda sem persónu og beri því að sýkna hann vegna aðildarskorts aðaláfrýjanda, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Þá byggir gagnáfrýjandi á því að umrædd ummæli njóti tjáningarfrelsisverndar samkvæmt 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar og 2. mgr. 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Telur hann að um störf Hæstaréttar Íslands og störf einstaka hæstaréttardómara gildi rúmt tjáningarfrelsi og þá sérstaklega um dóma réttarins í sakamálum eftir efnahagshrunið 2008. Byggir hann á því að ummæli hans hafi falið í sér gildisdóm en ekki staðhæfingar um staðreyndir og því þurfi hann ekki að sanna réttmæti ummælanna. Verði að skoða ummæli hans um að framið hafi verið „dómsmorð“ í umræddu máli í samhengi við umfjöllun í bók hans í heild sinni og þá sérstaklega í samhengi við þá kafla þar sem gagnrýnin hafi komið fram. Fullt tilefni hafi verið fyrir gildisdómi hans og ummælin því þegar af þeirri ástæðu innan marka leyfilegrar tjáningar. Byggir gagnáfrýjandi á að hvassyrði, stóryrði, ögrun og ýkjur njóti sérstakrar tjáningarfrelsisverndar þegar um sé að ræða málefni sem hafi þjóðfélagslega þýðingu. Hann mótmælir því sérstaklega að hann hafi í bók sinni sakað aðaláfrýjanda um refsiverða háttsemi. Að lokum byggir gagnáfrýjandi á því að verði ummælin talin fela í sér staðhæfingu um staðreynd þá sé umfjöllun hans rétt og því beri að sýkna hann. Enn fremur vísar hann til þeirra „kælingaráhrifa“ á frjálsa tjáningu um málefni Hæstaréttar sem dómur í málinu kynni að hafa ef fallist yrði á dómkröfur aðaláfrýjanda á hendur honum.

Gagnáfrýjandi mótmælir því að aðaláfrýjandi hafi orðið fyrir miska vegna ummælanna, sbr. 26. gr. laga nr. 50/1993. Í fyrsta lagi hafi orðið „dómsmorð“ einnig verið notað um sama dóm og hér ræðir í annarri tilgreindri bók eftir gagnáfrýjanda. Í öðru lagi sé miski hans enginn þar sem gagnrýnin hafi beinst að stofnuninni Hæstarétti Íslands en ekki honum persónulega. Í þriðja lagi þá hafi gagnáfrýjandi slegið þann varnagla við umfjölluninni að aðaláfrýjandi „hljóti“ að hafa verið ljóst að dómurinn stæðist ekki. Í fjórða lagi telur hann ummælin varin af tjáningarfrelsi sínu og geti því aldrei talist ólögmæt meingerð í skilningi fyrrnefnds ákvæðis.

IV

1

Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar en hann verður að ábyrgjast þær fyrir dómi sbr. 2. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar. Tjáningarfrelsinu má aðeins setja skorður með lögum í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs annarra enda teljist þær takmarkanir nauðsynlegar og samræmast lýðræðishefðum. Tjáningarfrelsið nýtur jafnframt verndar í 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994.

Friðhelgi einkalífs nýtur jafnframt verndar svo sem mælt er fyrir um í 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar og 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Æra og mannorð eru þáttur í einkalífi manna sem nýtur verndar samkvæmt ákvæðunum, svo sem margoft hefur verið staðfest í dómum réttarins og jafnframt dómum Mannréttindadómstóls Evrópu.

Ágreiningur þessa máls lýtur að því hvort gagnáfrýjandi hefur með umdeildum ummælum sínum gengið gegn framangreindri vernd einkalífs aðaláfrýjanda. Í dómaframkvæmd réttarins og dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu hafa mótast viðmið og reglur sem beita ber við úrlausn um framangreint álitaefni. Við úrlausn þessa atriðis þarf því að meta sjónarmið beggja aðila í ljósi þess að hvort tveggja, tjáningarfrelsi gagnáfrýjanda og æruvernd aðaláfrýjanda, eru meðal mannréttinda sem njóta verndar stjórnarskrárinnar og mannréttindasáttmála Evrópu.

Í 235. gr. almennra hegningarlaga er því lýst sem refsiverðu athæfi að drótta að öðrum manni einhverju því sem verða myndi virðingu hans til hnekkis eða bera slíka aðdróttun út. Samkvæmt 1. og 2. mgr. 236. gr. sömu laga er refsivert að bera slíka aðdróttun út opinberlega eða gegn betri vitund. Samkvæmt 1. mgr. 241. gr. sömu laga má í meiðyrðamáli dæma óviðurkvæmileg ummæli ómerk, ef sá krefst þess, sem misgert er við. Þá er í b-lið 1. mgr. 26. gr. skaðabótalaga að finna heimild til þess að láta þann sem ábyrgð ber á ólögmætri meingerð gegn frelsi, friði, æru eða persónu annars manns greiða miskabætur til þess sem misgert var við.

Framangreind ákvæði almennra hegningarlaga fela í sér skorður við tjáningarfrelsi sem settar hafa verið með lögum í þágu markmiðs sem rúmast innan 3. mgr. 73. stjórnarskrárinnar og 2. mgr. 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.

2

Gagnáfrýjandi byggir sýknukröfu sína í fyrsta lagi á aðildarskorti, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991, því að umdeild ummæli hafi ekki beinst að aðaláfrýjanda heldur að Hæstarétti sem stofnun.

Umdeild ummæli gagnáfrýjanda verða ekki skilin öðruvísi en sem gagnrýni á störf þeirra fjögurra dómara sem mynduðu meirihluta í hæstaréttarmáli nr. 279/2011. Nöfn þeirra eru birt í dóminum á vefsíðu réttarins og auk þess nafngreinir gagnáfrýjandi þá á bls. 83 í bók sinni. Fer því ekki á milli mála að þeim ummælum er beint að aðaláfrýjanda ásamt fleiri nafngreindum dómurum.

Samkvæmt þessu er því hafnað að sýkna beri gagnáfrýjanda á grundvelli aðildarskorts aðaláfrýjanda.

3

Gagnáfrýjandi byggir á því að hann njóti rýmkaðs tjáningarfrelsis, meðal annars vegna þess að umdeild ummæli hafi verið þáttur í mikilvægri þjóðfélagsumræðu sem eigi brýnt erindi við almenning.

Dómsvaldið er einn þriggja þátta ríkisvaldsins og einn af hornsteinum lýðræðislegs samfélags. Meðferð dómsvalds er því þýðingarmikil starfsemi og varðar það almenning miklu hvernig farið er með slíkt vald. Gagnrýni á meðferð dómsvalds og almennt á starfsemi dómstóla er af þessum sökum mikilvægur þáttur í almennri þjóðfélagsumræðu. Mannréttindadómstóll Evrópu hefur í fjölmörgum dómum tekið fram að þeir sem taka þátt í umfjöllun um mikilvæg málefni sem eiga brýnt erindi við almenning njóti almennt rúms tjáningarfrelsis og að lítið svigrúm felist í 2. mgr. 10. gr. mannréttindasáttmálans til að skerða það frelsi. Umfjöllun um dómstóla hefur verið talin til slíkra mikilvægra málefna.

Rit gagnáfrýjanda fjallar um starfsemi dómstóla, einkum Hæstaréttar, og þau ummæli sem sakarefni málsins varða snúa að gagnrýni á tiltekinn dóm réttarins í einu af fyrstu sakamálunum sem átti rót að rekja til atvika er tengdust hruni fjármálakerfisins hér á landi árið 2008. Efni ummælanna varðar því ótvírætt málefnasvið sem rúmt tjáningarfrelsi gildir um.

4

Í dómum Mannréttindadómstóls Evrópu hefur, með hliðsjón af framangreindri stöðu dómsvaldsins í lýðræðislegu samfélagi, verið á því byggt að dómarar þurfi vegna embættisstarfa sinna og stöðu að þola harðari gagnrýni en gildir um almenna borgara. Takmarkast sú gagnrýni sem þeir kunna að þurfa að þola stöðu sinnar vegna ekki við fræðilega eða almenna gagnrýni heldur geta þeir þurft að þola persónulega gagnrýni upp að vissu marki, sbr. til hliðsjónar dóma Mannréttindadómstóls Evrópu 23. apríl 2015 í máli Morice gegn Frakklandi (mgr. 131) og 8. desember 2020 í máli Panioglu gegn Rúmeníu (mgr. 113). Í þessu efni hefur staða dómara þó ekki verið lögð að jöfnu við stöðu stjórnmálamanna sem geta vegna stöðu sinnar þurft að þola enn hvassari umfjöllun.

Í dómum Mannréttindadómstólsins hefur þó verið áréttað að í opinberri umfjöllun um dómstóla beri að gæta að hlutverki þeirra í réttarskipaninni og að mikilvægi þess að dómstólar njóti trausts almennings til að þeir geti staðið vörð um þau gildi sem réttarríkið hvílir á og rækt skyldur sínar í því efni. Það geti því þurft að vernda dómskerfið og dómara fyrir meiðandi tjáningu. Hafa mörkin í því efni verið dregin við mjög alvarleg eða gróflega meiðandi ummæli sem eiga sér ekki viðhlítandi grundvöll. Í þessu efni hefur verið á það bent að dómarar, stöðu sinnar vegna, eigi erfitt með verjast slíkri gagnrýni með þátttöku í opinberri umræðu, sbr. til hliðsjónar áðurnefndan dóm Mannréttindadómstólsins í máli Morice gegn Frakklandi (mgr. 128). Þá má vísa um þetta til dóms sama dómstóls frá 26. apríl 1995 í máli Prager o.fl. gegn Austurríki og áðurnefnds dóms í máli Panioglu gegn Rúmeníu. Tjáningarfrelsi starfandi dómara sætir vissum takmörkunum, meðal annars þeim að dómarar tjá sig alla jafna ekki um niðurstöður sínar að öðru leyti en því sem fram kemur í dómsúrlausn þeirra. Dómarar hafa því takmarkað svigrúm til að taka þátt í opinberri umræðu um störf sín og svara gagnrýni á dómsúrlausnir sínar.

Á þessum forsendum verður að telja að mjög alvarlegar ásakanir í garð dómara sem eru í raun tilhæfulausar njóti ekki verndar 73. gr. stjórnarskrárinnar og 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.

5

Aðila greinir á um hvaða áhrif staða gagnáfrýjanda hefur við mat á lögmæti ummæla hans. Gagnáfrýjandi byggir á því að tjáningarfrelsi hans sé rýmra en ella sökum stöðu hans sem fyrrverandi hæstaréttardómari og starfandi lögmaður, en vegna þeirrar stöðu hafi hann betri forsendur en aðrir til að koma auga á bresti í dómsýslu réttarins. Aðaláfrýjandi byggir hins vegar á því að gera beri strangari kröfur til gagnáfrýjanda um að gæta varkárni í orðfæri enda megi gera ráð fyrir að orð hans hafi meiri áhrif en ella sökum stöðu hans. Sem lögmaður sé hann bundinn af siðareglum þeirrar stéttar. Vísar aðaláfrýjandi jafnframt til siðareglna dómara en upplýst er að þær voru ekki til á skráðu formi fyrr en þær höfðu verið samþykktar á aðalfundi Dómarafélags Íslands 24. nóvember 2017, fimm árum eftir að gagnáfrýjandi lét af störfum sem dómari og eftir að bók hans sem mál þetta er risið af kom út. Siðareglur Dómarafélagsins geta því ekki haft gildi í þessu máli.

Það er vafalaust að lögmenn hafa mikilvægu hlutverki og skyldum að gegna í réttarvörslukerfinu, bæði í störfum sínum fyrir einstaka umbjóðendur og í samskiptum við aðra sem starfa innan þessa kerfis, þ.m.t. dómstóla. Endurspeglast þessar skyldur lögmanna meðal annars í siðareglum stéttarinnar sem Lögmannafélag Íslands hefur sett, sbr. 2. mgr. 5. gr. laga um lögmenn nr. 77/1998 með síðari breytingum. Í III. kafla siðareglna lögmanna, þar sem fjallað er um skyldur lögmanna í samskiptum við dómstóla, er sú meginregla sett fram í 1. mgr. 19. gr. að lögmaður skuli sýna dómstólum fulla tillitssemi og virðingu í ræðu, riti og framkomu. Í dómaframkvæmd Mannréttindadómstólsins hefur verið vísað til siðareglna evrópsku lögmannasamtakanna (CCBE), sem Lögmannafélag Íslands er aðili að og tekið fram að þær styðji vernd réttarkerfisins, sjá t.d. Morice gegn Frakklandi (mgr. 134).

Af eðli starfa lögmanna leiðir, svo sem einnig má ráða af framangreindum siðareglum í heild sinni, að margháttaðar starfsskyldur lögmanna tengjast framgöngu þeirra í málsvarnarstörfum í einstökum málum. Í málflutningsstörfum innan dómstóla er lögmönnum jafnan játað rúmt tjáningarfrelsi að gættum framangreindum ákvæðum siðareglna. Enn fremur er þeim frjálst að tjá sig utan réttar um það sem þeir telja gagnrýnisvert innan dómskerfisins og verður að skoða slíka gagnrýni í ljósi hlutverks lögmanna og sérþekkingar þeirra á málefnum dómskerfisins. Á hinn bóginn verður ekki dregin sú ályktun af siðareglum starfsstéttarinnar að skyldan til að sýna dómstólum fulla tillitssemi og virðingu sé bundin við málflutningsstörf við dómstóla. Hvað gagnáfrýjanda varðar verður þannig að meta háttsemi hans út frá framangreindum kröfum sem gerðar eru til lögmanna.

Ekki er unnt að fallast á það með gagnáfrýjanda að fyrrverandi staða hans og áralöng reynsla af starfi hæstaréttardómara rýmki sérstaklega tjáningarfrelsi hans og veiti honum svigrúm út fyrir þær kröfur sem gerðar eru til háttsemi lögmanna. Þvert á móti er það mat dómsins að sú staðreynd að gagnáfrýjandi var um árabil hæstaréttardómari hefði átt að gefa honum ríkt tilefni til að gæta varkárni í orðavali þegar hann setti fram gagnrýni sína á niðurstöðu meirihluta dómenda í máli réttarins nr. 279/2011, þótt sú gagnrýni hans geti átt fullt erindi í almenna þjóðfélagsumræðu, sjá til hliðsjónar áðurnefnt mál Mannréttindadómstólsins í máli Morice gegn Frakklandi og dóm sama dómstóls 30. júní 2015 í máli Peruzzi gegn Ítalíu (mgr. 51).

Samkvæmt framangreindu hefur það ótvírætt áhrif á mat á lögmæti ummæla gagnáfrýjanda að hann var starfandi lögmaður þegar hann setti ummælin fram. Jafnframt hefur það þýðingu að þau voru sett fram utan réttar, opinberlega og án nokkurra tengsla við málflutningsstarf gagnáfrýjanda í einstöku máli. Þá er til þess að líta að gagnáfrýjanda var í lófa lagið að haga umfjöllun sinni á þann hátt sem samræmdist stöðu hans, enda gafst honum nægt ráðrúm til þess þar sem ummælin birtust í útgefinni bók hans en ekki til að mynda í beinni útsendingu í ljósvakamiðli. Þá er fallist á það með aðaláfrýjanda að óumdeildur vinskapur gagnáfrýjanda við ákærða í máli nr. 279/2011 sé ekki til þess fallinn að rýmka tjáningarfrelsi hans um það dómsmál.

6

Við mat á því hvort umdeild ummæli gagnáfrýjanda fela í sér ólögmætar ærumeiðingar í garð aðaláfrýjanda skiptir máli hvort líta ber á ummælin sem gildisdóm eða staðhæfingu um staðreynd, en aðila greinir á um það í hvorn flokkinn ummælin falli. Almennt njóta menn rýmra tjáningarfrelsis þegar gildisdómar eru felldir en þegar staðhæfingar eru hafðar uppi um staðreyndir. Það birtist meðal annars í því að mönnum verður almennt ekki gert að sanna gildisdóma, eða refsað fyrir þá takist ekki slík sönnun, öfugt við það sem gildir um staðhæfingar um staðreyndir. Þá eru gildisdómar fremur skilgreindir rúmt þegar viðfangsefnið er liður í almennri þjóðfélagsumræðu, svo sem hér háttar til. Jafnframt verður að gæta að þeim sjónarmiðum sem að framan eru rakin varðandi stöðu þess sem ber fram ummælin og að hverjum eða hverju þau beinast. Loks er að gæta að því að jafnvel þótt ekki sé gerð krafa um að þeim sem fellir gildisdóm beri að sanna ummæli sín verður gildisdómurinn engu að síður að eiga sér einhvern grundvöll í staðreyndum. Að endingu ber að hafa í huga það sjónarmið að jafnvel gildisdómar, sem eiga sér einhverja stoð í staðreyndum, kunna að ganga of langt séu þeir of meiðandi og rúmast þá ekki innan tjáningarfrelsis 73. gr. stjórnarskrárinnar og 10. gr. mannréttindasáttmálans.

Hin umstefndu ummæli eru rakin í kafla II hér að framan. Við heildstætt mat á þeim er fyrst til þess að líta að öll skírskota þau, beint eða óbeint, til hugtaksins dómsmorð. Aðaláfrýjandi byggir á því að með því að vísa til skilgreiningar J.B. Hjort, sem einnig er rakin í kafla II, hafi gagnáfrýjandi sjálfur afmarkað með hvaða hætti skilja beri orðið „dómsmorð“ í texta bókar hans. Því skipti engu máli hvernig það hugtak verði skilið í almennri umræðu. Verði ummælin ekki skilin öðruvísi en svo að gagnáfrýjandi fullyrði að það hafi verið ætlun aðaláfrýjanda og annarra dómenda sem stóðu að niðurstöðu meirihluta réttarins í nefndu sakamáli að komast að ranglátri og löglausri niðurstöðu með því að sakfella ákærða og refsa honum án tilefnis. Í því felist staðhæfing um staðreynd, nánar tiltekið um refsiverða háttsemi. Gagnáfrýjandi mótmælir öllu framanrituðu og byggir á að um gildisdóm sé að ræða.

Þótt það skipti vissulega máli að gagnáfrýjandi vísar til nefndrar skilgreiningar á hugtakinu „dómsmorð“ í bók sinni í samhengi við ummæli sín þykir þó óhjákvæmilegt að líta einnig til þess hver merking hugtaksins er í almennu máli, sé hún önnur en í framangreindri skilgreiningu J.B. Hjort. Má enda ætla að hinn almenni lesandi hafi almenna merkingu hugtaksins jafnframt í huga við lesturinn en ekki einungis hvernig höfundur kýs að skilgreina það.

Í orðabók Menningarsjóðs er hugtakið dómsmorð skilgreint svo: „Dauðadómur yfir saklausum manni“. Skylt hugtak, „réttarmorð“, er þar skilgreint sem „það að fella rangan sektardóm í máli (einkum ef sakfelldur er dæmdur til dauða)“. Í Lögfræðiorðabók með skýringum eftir Pál Sigurðsson er hugtakið skilgreint svo: „Það að saklaus maður hefur verið dæmdur sekur, sér í lagi ef hann hefur verið dæmdur til dauða og tekinn af lífi“.

Hvergi er í framangreindum skilgreiningum vísað til saknæmisstigs þess sem á þátt í að fremja dómsmorð, svo sem ásetnings. Þá hefur gagnáfrýjandi lagt fram ýmis dæmi um notkun hugtaksins dómsmorð í fjölmiðlaumfjöllun undanfarin ár og eiga þau dæmi það sammerkt að af þeim verður almennt ekki ráðið að ásetningur til þeirra athafna sem dómsmorð er talið lýsa sér í sé talið nauðsynlegt hugtaksskilyrði.

Leggja verður þannig til grundvallar að merking hugtaksins „dómsmorð“, þótt hún virðist ekki einhlít, feli almennt ekki í sér staðhæfingu um tiltekið saknæmisstig, svo sem ásetning, af hálfu þeirra sem taldir eru hafa átt þátt í því. Þótt ef til vill megi líta svo á að um „lagalegt“ hugtak sé að ræða felur það ekki í sér heiti brots eða beina tilvísun í tiltekið brot gegn almennum hegningarlögum eða öðrum refsilögum.

Með því að tengja hugtakið dómsmorð við þá skilgreiningu J.B. Hjort sem tekin er upp í bók hans jók gagnáfrýjandi sannarlega á alvarleika ummæla sinna. Hvorki í umstefndum ummælum né annars staðar í bók gagnáfrýjanda er þó berum orðum vísað til þess að hann telji þá dómara sem stóðu að niðurstöðu meirihlutans í máli Hæstaréttar nr. 279/2011 seka um refsivert athæfi. Þá verður ekki fallist á að óhjákvæmlegt sé að lesandi bókarinnar dragi þá ályktun. Á það jafnt við um fjórðu ummælin þar sem segir: „Þessi skilgreining á vel við málið gegn Baldri. Felldur var dómur sem dómararnir vissu, eða minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd.“ Orðin „vissu, eða minnsta kosti hlutu að vita“ standa þar í beinu samhengi við lokaorð setningarinnar um „hlutlausa lagaframkvæmd“ sem telja verður að feli í sér gildisdóm eins og orðið dómsmorð.

Umstefnd ummæli ber að skoða eins og þau koma fyrir samkvæmt orðanna hljóðan og gæta ber þess að ljá þeim ekki alvarlegri merkingu en efni standa til. Jafnframt ber þó að virða þau í því heildarsamhengi sem þau standa í, hvort sem litið er til bókar gagnáfrýjanda í heild eða horft sérstaklega til þeirra kafla bókarinnar sem þau tilheyra. Í 3. kafla bókarinnar sem ber heitið „Hugarástand við Hæstarétt“, þar sem fjögur umstefnd ummæli af fimm standa, leitast gagnáfrýjandi við það að rökstyðja eða gagnrýna út frá lögfræðilegum sjónarmiðum þá skoðun sína að meirihluti Hæstaréttar hafi komist að rangri niðurstöðu í máli nr. 279/2011 og að rétt aðferðafræði samkvæmt hans rökstuddu skoðun hefði leitt til annarrar niðurstöðu. Gagnrýni gagnáfrýjanda er á köflum mjög hvöss og óvægin og í bókinni, meðal annars inngangi 3. kafla, er að finna fleiri hvöss ummæli sem einkum lúta að „hugarástandi“ sem hann telur hafa ríkt í Hæstarétti í kjölfar efnahagshrunsins, svo sem rakið er í kafla II hér að framan. Að þeim ummælum lýtur málssókn þessi ekki þótt þau komi til skoðunar við heildstætt mat á efni hinna umstefndu ummæla.

Þegar ummæli gagnáfrýjanda eru virt í ljósi alls framanritaðs verður fallist á að hann hafi notað hugtakið dómsmorð í táknrænni og yfirfærðri merkingu en ekki í bókstaflegri merkingu, til að leggja áherslu á þá skoðun sína að illa hafi tekist til við niðurstöðu meirihluta réttarins. Þótt umdeild ummæli hafi á sér býsna sterkt yfirbragð staðhæfinga telur dómurinn rétt að líta svo á að í þeim öllum felist gildisdómur gagnáfrýjanda eða ályktanir sem hann telur sig geta dregið af atvikum máls og aðstæðum öllum, svo sem einnig var niðurstaða hins áfrýjaða dóms.

7

Tjáningarfrelsið er ein þýðingarmesta grunnstoð lýðræðisþjóðfélags. Það nær ekki aðeins til upplýsinga og hugmynda sem eru taldar hagstæðar eða sem móðga ekki heldur nær frelsið einnig til þeirra sem móðga, stuða eða setja fólk úr jafnvægi. Slíkar kröfur eru gerðar í krafti fjöldans, vegna umburðarlyndis og til að stuðla að víðsýni en án þess er ekki til neitt sem kallast getur lýðræðisþjóðfélag. Samkvæmt dómum Mannréttindadómstóls Evrópu hefur á síðastliðnum árum þróunin verið markvisst í átt til aukins tjáningarfrelsis. Þótt setja megi því skorður í þágu friðhelgi einkalífs verður að túlka allar skorður á tjáningarfrelsinu þröngt og þörfin fyrir þær verður að vera sannfærandi.

Víkur þá að því hvort gildisdómur gagnáfrýjanda hefur falið í sér svo alvarlega og tilhæfulausa atlögu að aðaláfrýjanda að tjáningarfrelsi hins fyrrnefnda verði að víkja fyrir friðhelgi einkalífs hins síðarnefnda.

Í því efni kemur fyrst til skoðunar hvort gildisdómur hans á sér einhverja stoð í staðreyndum eða atvikum. Gagnáfrýjandi byggir á því að fullt tilefni hafi verið fyrir gildisdómi hans og ummælin séu þegar af þeirri ástæðu innan marka leyfilegrar tjáningar. Um tilefnið vísar hann, í greinargerð sinni í héraði, til níu nánar tilgreindra atriða með vísan til blaðsíðunúmera í bók sinni. Flest þeirra lúta að lögfræðilegum rökstuðningi og ályktunum gagnáfrýjanda byggðum á efni dóms í máli Hæstaréttar nr. 279/2011. Sum þeirra styðjast auk þess öðrum þræði við staðreyndir eða atvik sem fallast má á að geti rennt vissum stoðum undir sumar ályktanir gagnáfrýjanda. Má þar nefna þá skoðun hans að álagið á Hæstarétt hafi verið of mikið eftir efnahagshrunið, en um það álag hefur verið fjallað á ýmsum vettvangi, m.a. í fjölmiðlum. Þá má nefna dóm Mannréttindadómstóls Evrópu frá 25. febrúar 2020 í máli Sigríðar Elínar Sigfúsdóttur gegn Íslandi þar sem fjallað var um hæfi sama dómara Hæstaréttar og gegndi hlutverki dómsformanns í máli nr. 279/2011.

Í ljósi framanritaðs er ekki unnt að segja að sá gildisdómur sem fólst í ummælum gagnáfrýjanda eigi sér enga stoð í staðreyndum eða atvikum. Ummælin voru sem áður segir liður í rökstuddri umfjöllun gagnáfrýjanda um mikilsvert málefni sem rúmt tjáningarfrelsi gildir um. Eins og hér stendur á verður að telja að tengsl ummælanna við framangreindar staðreyndir séu nægilega náin og að þau eigi sér viðhlítandi stoð í þeim staðreyndum, sjá til hliðsjónar mál Morice gegn Frakklandi (mgr. 139 og 165–166).

Þótt ummælin séu bæði beinskeytt og afar hvöss, samkvæmt orðanna hljóðan og í því samhengi sem þau standa, verður ekki talið að þau séu svo úr hófi fram að þörf sé á því í lýðræðislegu samfélagi, í þágu orðspors annarra eða trausts á dómstólum, að takmarka tjáningarfrelsi gagnáfrýjanda með því að ómerkja þau. Á það jafnt við þrátt fyrir það sem fyrr sagði, í kafla IV.5, um að gera megi þær kröfur til gagnáfrýjanda að hann vandi orðaval sitt vegna stöðu sinnar sem lögmanns og fyrrverandi hæstaréttardómara og þeirra kringumstæðna sem þar greinir. Þótt ljóst sé að ummælin eigi meðal annars við um aðaláfrýjanda og kunni að hafa vegið að starfsheiðri hans þá verður hvorki talið að í þeim felist hrein móðgun né sérstaklega gróf eða persónuleg aðdróttun. Þótt færa megi fyrir því gild rök að engin þörf hafi verið á því að gagnáfrýjandi tæki svo sterkt og fyrirvaralaust til orða sem hann gerði þá verður ekki hjá því litið að vernd tjáningarfrelsis tekur ekki aðeins til efnis ummæla heldur einnig til framsetningar þeirra. Þá helgast framangreind niðurstaða ekki síst af því að traust til dómstóla til lengri tíma litið þykir fremur verða reist á því að stuðlað sé að frjálsri umfjöllun um málefni þeirra en því að takmarka slíka umfjöllun, jafnvel þótt hún gangi nærri því að geta skaðað það traust til skemmri tíma. Loks verður ekki séð að ummæli gagnáfrýjanda og útgáfa bókar hans hafi í reynd haft nokkrar sérstakar afleiðingar í för með sér fyrir aðaláfrýjanda aðrar en óþægindi.

Með vísan til alls framanritaðs og að því gættu að rétturinn til að tjá ósanngjörn, móðgandi og stuðandi ummæli í þessu samhengi nýtur verndar 73. gr. stjórnarskrárinnar verður að líta svo á að gagnáfrýjandi hafi með ummælum sínum ekki vegið svo að æru aðaláfrýjanda að það hafi farið út fyrir þau mörk tjáningarfrelsisins sem lög og réttarframkvæmd hafa mótað. Niðurstaða hins áfrýjaða dóms er því staðfest.

Með hliðsjón af því að efni ummæla gagnáfrýjanda eru til þess fallin að vekja verulegar efasemdir um það hvort með þeim hafi verið farið út fyrir þau mörk tjáningarfrelsisins, sem gagnáfrýjandi nýtur samkvæmt framansögðu, þykir rétt með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála að aðilarnir beri hvor sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Sératkvæði

Ingibjargar Þorsteinsdóttur

og Kristrúnar Kristinsdóttur

Um helstu málavexti, málsástæður og lagarök vísum við til atkvæðis meirihluta dómenda, kafla I, II, III og IV.1. Við erum sammála niðurstöðu þeirra í kafla IV.2 um að ekki verði sýknað vegna aðildarskorts. Við erum í öllum meginatriðum sammála þeim sjónarmiðum sem rakin eru í köflum IV.3, IV.4 og IV.5, þar á meðal því að gagnáfrýjandi njóti rýmkaðs tjáningarfrelsis þar sem viðfangsefni hans hafi verið þáttur í þjóðfélagsumræðu sem eigi brýnt erindi til almennings. Að teknu tilliti til þess og í ljósi stöðu málsaðila erum við sammála því að þau sjónarmið sem rakin eru í þessum köflum leiði til þess að draga beri mörk heimillar tjáningar gagnáfrýjanda við það að hann setji ekki fram um aðaláfrýjanda mjög alvarleg eða gróflega meiðandi ummæli sem eigi sér ekki viðhlítandi grundvöll og þá einnig því að á þeim forsendum verði að telja að mjög alvarlegar ásakanir í garð dómara sem séu í raun tilhæfulausar njóti ekki verndar 73. gr. stjórnarskrárinnar og 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Á hinn bóginn erum við ósammála meirihluta dómenda um niðurstöðu málsins. Röksemdir okkar og afstaða er eftirfarandi:

I

Hin umstefndu ummæli snúast um millifyrirsagnirnar „Dómsmorð“ og tvær tilvitnanir þar sem sama hugtak kemur fyrir, annars vegar „Ég hika ekki við að segja að á Baldri hafi við meðferð Hæstaréttar verið framið það sem kallað hefur verið dómsmorð“ og hins vegar „Þar voru færð rök að því að meirihluti réttarins hefði fellt dóm yfir ákærða sem að mínum dómi félli undir hugtakið dómsmorð eins og það hefur verið skýrt.“ Auk þessa er í einum ummælunum vísað til hugtaksins með þessum hætti: „Þessi skilgreining [þ.e. skilgreining á dómsmorði] á vel við málið gegn Baldri. Felldur var dómur, sem dómararnir vissu, eða að minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd.“

Líta ber heildstætt á hin umstefndu ummæli og jafnframt í samhengi við umfjöllun kaflans í heild þar sem flest þeirra birtast. Kaflinn ber heitið „Hugarástand við Hæstarétt“. Umstefnd ummæli lúta að því viðfangsefni og fjalla að meginstefnu til um það hvernig ætlað hugarástand dómara birtist í meðferð máls ákæruvaldsins gegn ákærða í dómi Hæstaréttar 17. febrúar 2012 í máli nr. 279/2011. Af þeirri umfjöllun í heild má í fyrsta lagi ráða að gagnáfrýjandi leggur tiltekinn skilning á hugtakinu dómsmorð til grundvallar í umfjöllun sinni. Í öðru lagi er ljóst að umdeild ummæli áttu við aðaláfrýjanda og aðra dómara Hæstaréttar sem stóðu að niðurstöðu meirihlutans í málinu  og eru þeir nafngreindir í lok kaflans. Vísast til þess sem áður greinir um þá afstöðu okkar að hafna beri þeirri málsástæðu gagnáfrýjanda að aðaláfrýjandi sé ekki réttur aðili að málinu. Í þriðja lagi verður að skoða ummælin í því ljósi að þau, ásamt umfjöllun kaflans í heild, fela í sér harða gagnrýni á niðurstöðu dóms Hæstaréttar í þessu tiltekna sakamáli og umfjöllun bókarinnar í heild er gagnrýni á réttinn á tilteknu tímabili eftir efnahagshrunið árið 2008, einkum að því er varðar meðferð sakamála vegna fjármunaréttarbrota.

Í kaflanum þar sem fjögur af fimm umdeildum ummælum er að finna er víða vikið að ætluðu hugarástandi dómara réttarins svo sem yfirskrift kaflans ber með sér. Ummælin sem krafist er ómerkingar á vísa til þess að framið hafi verið dómsmorð við meðferð máls nr. 279/2011. Þótt fallast megi á það með gagnáfrýjanda að finna megi allmörg dæmi þess í almennri umræðu að það hugtak sé notað um dóma hér á landi og jafnframt að hugtakið hafi hvorki ákveðna lagalega merkingu né heldur sé það einhlítt hvað við sé átt, verður í málinu að miða við að það hafi þá merkingu hér sem gagnáfrýjandi sjálfur leggur til grundvallar umfjöllun sinni. Á sömu blaðsíðu bókarinnar og þrjú hinna umdeildu ummæla birtast segir svo: „Um skilgreiningu á hugtakinu dómsmorð vísa ég til ritsins „Dómsmorð“ eftir norska hæstaréttarlögmanninn J.B.Hjort, sem kom út í íslenskri þýðingu á árinu 1954. Í inngangi á bls. 10–11 skýrir hann þetta hugtak m.a. með þessum orðum: Dómsmorð er ... dráp af ásettu ráði, þar sem réttarfarið verður að morðtólinu. Hér er því um „intentional (ásetnings-) miscarriage of justice“ að ræða. Með orðinu dómsmorð er einnig átt við hitt, þegar verknaðurinn leiðir eigi til dauða fórnarlambsins, heldur óverðskuldaðrar refsingar, eins og t.d. í Dreyfusar-málinu; og hægt er að fremja það, þar sem lögmál þau, er gilda um vandaðan málsrekstur, eru brotin, svo sem með þarf, til þess að komast megi að rangri niðurstöðu.“ Í beinu framhaldi koma þau umdeildu ummæli sem hefjast á orðunum: Þessi skilgreining á vel við málið gegn Baldri.

Við erum ósammála því áliti meirihluta dómenda að gagnáfrýjandi noti í bók sinni hugtakið dómsmorð í táknrænni og yfirfærðri merkingu, enda ekki skýrt hver sú merking þá sé. Teljum við að ekki verði litið fram hjá því að gagnáfrýjandi vísar sjálfur til framangreindrar skilgreiningar í tengslum við ummæli sín um dómsmorð. Sú skilgreining á dómsmorði sem gagnáfrýjandi kýs að nota felur í sér ásetning til að misfara með dómsvald.

Gagnáfrýjandi byggir á því að með því að taka fram að nefndir dómarar hafi vitað „eða hlotið að vita“ þá hafi hann slegið fullnægjandi varnagla og því beri ekki að skilja umdeild ummæli hans á þann veg að í þeim felist staðhæfing um að ásetningur þeirra hafi staðið til þess brots sem felst í tilvitnaðri skilgreiningu á dómsmorði. Áréttar hann í því sambandi að honum verði ekki gert að sanna gildisdóm um huglæga afstöðu þriðja manns, slík sönnun sé ómöguleg. Í þessu efni ber að hafa í huga að orðalagið „veit eða má vita“ felur samkvæmt almennri hugtakanotkun í lögfræði í sér lýsingu á ásetningsstigi, þ.e. að um sé að ræða beinan ásetning eða slíkan ásetning að viðkomandi skeyti ekki um afleiðingar gerða sinna og láti allt að einu skeika að sköpuðu. Að okkar mati hefur þetta orðfæri út af fyrir sig ekki úrslitaþýðingu í málinu. Svo sem áður greinir ber að líta heildstætt á ummæli gagnáfrýjanda og í samhengi við umfjöllun kaflans í heild. Önnur ummæli kaflans sem lúta að huglægri afstöðu dómara vísa jafnframt í þá átt að um ásetning hafi verið að ræða. Vísast í því efni til inngangsorða kaflans þar sem segir að þar verði vikið að því hugarástandi sem bersýnilega hafi ríkt í Hæstarétti, að gagnáfrýjanda hafi virst sem rétturinn væri tilbúinn til að víkja til hliðar skyldum sínum til að dæma einungis eftir lögunum í þágu ætlaðra viðhorfa almennings. Jafnframt að gagnáfrýjanda hafi fundist dómararnir sérstaklega áhugasamir um að sýna nú þjóðinni að þeir myndu standa sig í að láta nú „þrjótana“ í hruninu finna fyrir því. Framangreind inngangsorð er erfitt að skilja á annan veg en þann að umrætt hugarástand dómara við Hæstarétt hafi falið í sér að þeir hafi haft fyrirfram mótaðar hugmyndir um að sakfella fremur en sýkna í málum tengdum efnahagshruninu í samræmi við þær væntingar sem gagnáfrýjandi kveður almenning hafa haft til þeirra. Þá er síðar í kaflanum jafnframt vísað til þess að umræddur dómur hafi verið „fjarri því að standast kröfur um sakfellingar í refsimálum“ og að dómurinn sé líklega skýrasta dæmið um það hugarástand sem er umfjöllunarefni kaflans. Enn fremur er vikið að huglægri afstöðu dómara í umfjöllun um ákæruvaldið og segir meðal annars að það sé eins og handhafa þess hafi verið ljóst að „móttökuskilyrðin“ við dómstóla fyrir ákærum á hendur sakborningum eftir „hrun“ hafi verið einkar álitleg og að fyrir honum hafi hreinlega vakað að kanna „þanþol“ dómstólanna. Í beinu framhaldi segir síðan að tilraunastarfsemin hafi oft borið óvæntan árangur „að því er virðist vegna brenglaðs hugarfars við dómstólana. Þar virðist hafa ríkt sérstök löngun til að sakfella ákærða menn fremur en að láta þá njóta vafa um refsiskilyrði eins og meginreglur kveða á um. Í tilviki Baldurs er þetta augljóst.“

Enga fyrirvara er að finna í umfjöllun kaflans, eða í ritinu að öðru leyti, sem geta leitt til þess að lesandi geti ályktað á annan veg en þann að aðaláfrýjandi hafi, ásamt fleiri dómurum, gegn betri vitund kveðið upp rangan dóm og sakfellt saklausan mann. Jafnframt að gagnáfrýjandi telji að þessa háttsemi þeirra megi rekja til þess að þeir hafi látið undan þrýstingi almennings í þessa átt.

II

Við mat á því hvort umdeild ummæli gagnáfrýjanda fela í sér ólögmætar ærumeiðingar í garð aðaláfrýjanda skiptir máli hvort líta ber á ummælin sem gildisdóm eða staðhæfingu um staðreynd, svo sem gerð er grein fyrir í inngangi kafla IV.6 í atkvæði meirihluta dómenda. Við tökum undir það sem þar segir um að menn njóti almennt rýmra tjáningarfrelsis þegar gildisdómar eru felldir en þegar staðhæfingar eru hafðar uppi um staðreyndir, ekki síst þegar viðfangsefnið er liður í almennri þjóðfélagsumræðu svo sem hér háttar til. Einnig tökum við undir það sem þar segir um að mönnum verði almennt ekki gert að sanna gildisdóma, þeir verði engu að síður að eiga sér einhvern grundvöll í staðreyndum, en kunni jafnvel þá, séu þeir of meiðandi, að ganga of langt til að rúmast innan tjáningarfrelsis 73. gr. stjórnarskrárinnar og 10. gr. mannréttindasáttmálans.

Þótt umdeild ummæli hafi á sér býsna sterkt yfirbragð staðhæfinga teljum við rétt að líta svo á að fremur sé um að ræða gildisdóma gagnáfrýjanda, svo sem einnig er niðurstaða meirihluta dómenda. Ræðst sú afstaða okkar ekki síst af því að eðli ummæla um hugarástand annars manns getur vart leitt til annarrar niðurstöðu, auk þess sem yfirbragð kaflans í heild er þannig að víða er vísað til þess sem gagnáfrýjandi kveðst hafa talið vera eða kveður hafa virst vera.

Gæta verður að þeim sjónarmiðum sem rakin eru í köflum IV.4 og IV.5 í atkvæði meirihluta dómenda varðandi stöðu þess sem ber fram ummælin og að hverjum þau beinast, með hliðsjón af þeirri dómaframkvæmd sem þar er vísað til. Svo sem áður hefur verið gerð grein fyrir erum við sammála þessum sjónarmiðum og teljum að þau leiði til þess að ummæli, jafnvel gildisdómar, sem feli í sér alvarlegar ásakanir sem í meginatriðum eru órökstuddar eða tilhæfulausar falli utan þeirrar verndar sem tjáningarfrelsi gagnáfrýjanda nýtur. Þó að slík mörk séu dregin felst ekki í því takmörkun á frelsi gagnáfrýjanda til þess að hafa uppi gagnrýni, jafnvel óvægna, á dómstóla eða einstakar úrlausnir þeirra. Ræðst því mat á því hvort um ærumeiðandi ummæli er að ræða annars vegar af því hve alvarlegar ásakanir felast í þeim og hins vegar af því hvort þær ásakanir eiga sér einhverja stoð í staðreyndum málsins. 

Hvað alvarleika umræddra ásakana varðar þá verða ummælin, svo sem áður er rakið, ekki skilin á annan veg en þann að aðaláfrýjandi hafi gegn betri vitund kveðið upp rangan dóm og sakfellt saklausan mann. Slík háttsemi af hálfu hæstaréttardómara felur í sér afar alvarlegt brot, hvort sem horft er til lögbundins hlutverks dómara og starfskyldna þeirra, sbr. 61. gr. stjórnarskrárinnar og VIII. kafla laga um dómstóla nr. 50/2016, einkum 43. gr laganna, eða þeirra siðferðilegu krafna sem gerðar eru til dómara. Að auki kann slík háttsemi að varða við 130. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Vandfundin er alvarlegri ávirðing í garð dómara. Fela ummælin því í sér grófa aðdróttun í garð aðaláfrýjanda í ljósi stöðu hans.

Jafnvel þótt dómarar verði almennt að þola harða gagnrýni vegna stöðu sinnar ganga ummæli af þessu tagi lengra en unnt er að fallast á að aðaláfrýjandi þurfi að þola enda verður ekki séð að þau eigi sér viðhlítandi stoð í atvikum eða staðreyndum máls og er staðhæfingum gagnáfrýjanda um annað hafnað. Í því efni er þess að gæta að sú afstaða gagnáfrýjanda að niðurstaða umrædds dóms í máli nr. 279/2011 hafi verið lögfræðilega röng, sem hann rökstyður ítarlega í viðkomandi kafla bókarinnar, er ekki viðhlítandi grundvöllur undir hin alvarlegu ummæli hans sem lúta að huglægri afstöðu aðaláfrýjanda. Breytir engu í því efni þó að fleiri hafi orðið til að gagnrýna dóminn opinberlega. Á sama hátt verður stoð umræddra ummæla hvorki fundin í því að reifun dóms hafi verið breytt skömmu eftir birtingu hans né heldur í því að mikið álag kunni að hafa verið á Hæstarétti eftir efnahagshrunið. Þá er heldur ekki unnt að líta svo á að það geti verið grundvöllur umræddra ummæla um aðaláfrýjanda þó að gagnáfrýjandi hafi talið, og Mannréttindadómstóll Evrópu hafi síðar tekið undir, að öðrum dómara hafi borið að víkja sæti í málinu á grundvelli g. liðar 1.mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála. Þessi atriði, sem sum hver vísa vissulega til atvika eða staðreynda málsins, renna á hinn bóginn ekki stoðum undir þau ummæli um aðaláfrýjanda sem deilt er um í málinu.

Við mat á alvarleika ummælanna ber jafnframt að horfa til þess sem áður er fram komið um þær kröfur sem með réttu má gera til gagnáfrýjanda stöðu hans vegna. Hann er starfandi lögmaður með langa reynslu af dómstörfum við Hæstarétt og hefur með umfangsmiklum hætti tekið þátt í umræðu um dómskerfið, bæði á opinberum vettvangi, með ritun bóka og greina, og í háskólakennslu. Verður að leggja til grundvallar að menn í þessari stöðu hafi alla jafna ríkan trúverðugleika í augum almennings og megi því ætla að orð þeirra hafi meiri þunga og séu tekin alvarlegar en ummæli þeirra sem ekki búa yfir sömu reynslu. Þetta gaf gagnáfrýjanda tilefni til að gæta sérstaklega að orðum sínum og framsetningu gagnrýni sinnar, ekki síst í riti sem, eins og segir í inngangi þess, hefur þann tilgang að draga upp mynd af starfi Hæstaréttar og því hvernig rétturinn hafi staðið sig við að fást við dómsmál sem tengst hafa efnahagsáföllum haustið 2008. Þar segir og að hvatinn að ritun þess sé löngunin til að koma fram endurbótum á starfsháttum sem allir Íslendingar ættu að kynna sér. Ritið er samkvæmt því ætlað öllum almenningi og hefur það síðar einnig verið gefið út í enskri þýðingu. Gagnáfrýjandi lætur þess ekki getið í umfjöllun sinni að hann sjálfur er tengdur ákærða í umræddu sakamáli á þann veg að hann var vanhæfur til að dæma í máli hans og gefur þannig lesendum ekki færi á að meta hvaða áhrif sú staða kann að hafa á óhlutdrægni hans gagnvart viðfangsefninu.

Að virtu öllu því sem að framan er rakið er það niðurstaða okkar að umdeild ummæli feli í sér alvarlega aðdróttun sem ekki á sér neina stoð í staðreyndum málsins. Í þeim felst meiðandi aðdróttun í garð aðaláfrýjanda í skilningi 235. gr. almennra hegningarlaga. Með því að viðhafa þau fór gagnáfrýjandi út fyrir það tjáningarfrelsi sem hann nýtur á grundvelli 73. gr. stjórnarskrárinnar og 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu og braut gegn þeim réttindum sem aðaláfrýjandi nýtur til friðhelgi einkalífs samkvæmt 71. gr. stjórnarskrárinnar og 8. gr. mannréttindasáttmálans. Teljum við því að hin umdeildu ummæli gagnáfrýjanda beri að ómerkja í samræmi við kröfu aðaláfrýjanda, sbr. 241. gr. almennra hegningarlaga.

Ærumeiðing felur í sér miska fyrir þann sem fyrir verður og er nægur grundvöllur þess að heimilt sé að dæma honum miskabætur samkvæmt b-lið 1. mgr. 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Við mat á því hvort dæma ber miskabætur er til þess að líta að ummæli gagnáfrýjanda birtust í útgefnu riti á Íslandi sem einnig hefur verið gefið út í enskri þýðingu. Ummælunum var því ætluð almenn útbreiðsla innanlands og erlendis. Þá hefur gagnáfrýjandi hvorki dregið ummælin til baka né beðist á þeim afsökunar. Þvert á móti byggir hann öðrum þræði á því að þau séu rétt. Í ljósi þessa teljum við að aðaláfrýjandi eigi rétt til miskabóta úr hendi gagnáfrýjanda vegna hinna ólögmætu ummæla og jafnframt að gagnáfrýjanda beri, með hliðsjón af 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991, að greiða aðaláfrýjanda málskostnað. Að teknu tilliti til niðurstöðu meirihluta dómenda hefur það þó ekki þýðingu að fjalla hér um fjárhæðir miskabóta eða málskostnaðar.

Dómur Landsréttar 22. nóvember 2019.

Mál þetta dæma landsréttardómarinn Kristbjörg Stephensen og Arngrímur Ísberg og Sigríður Ingvarsdóttir, settir landsréttardómarar.

Málsmeðferð og dómkröfur aðila

1. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Landsréttar 28. júní 2018. Áfrýjað er dómi Héraðsdóms Reykjaness 21. júní 2018 í málinu nr. E-1146/2017.

1. Aðaláfrýjandi krefst ómerkingar á fimm nánar tilteknum ummælum, sem rakin eru í hinum áfrýjaða dómi. Þá krefst hann þess að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða honum miskabætur að fjárhæð 2.000.000 króna með vöxtum samkvæmt 1. mgr. 4. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 2. nóvember 2017 til 15. desember 2017 en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Jafnframt krefst hann þess að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Landsrétti.

2. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi fyrir sitt leyti 10. júlí 2018. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og að aðaláfrýjandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar í héraði og fyrir Landsrétti.

Niðurstaða

1. Atvikum málsins og helstu málsástæðum aðila er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Svo sem þar er rakið er gagnáfrýjandi, sem er fyrrum hæstaréttardómari, höfundur bókarinnar „Með lognið í fangið – Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“. Í inngangi að bókinni segir að gagnáfrýjandi hyggist með bókinni „reyna að draga upp mynd af starfi Hæstaréttar Íslands síðustu árin og þá ekki síst að skoða hvernig dómstóllinn hefur staðið sig við að fást við þau dómsmál sem tengst hafa efnahagsáföllunum haustið 2008“. Bókin fjalli „um eina mikilvægustu stofnun okkar litlu þjóðar, Hæstarétt. Hvatinn að ritun bókarinnar [sé] löngunin til að koma fram endurbótum á starfsháttum sem allir Íslendingar ættu að kynna sér.“

2. Á bls. 56-86 í bókinni er að finna kafla sem ber heitið „Hugarástand við Hæstarétt“ og segir í inngangsorðum kaflans að þar sé „vikið að hugarástandi sem bersýnilega ríkti í Hæstarétti þegar fjallað var um mál sem tengdust „hruninu“. Virðist rétturinn vera tilbúinn að víkja til hliðar skyldum sínum til að dæma einungis eftir lögum í þágu ætlaðra viðhorfa almennings á hverjum tíma.“ Segir þar jafnframt að gagnáfrýjanda hafi fundist „sem dómararnir væru sérstaklega áhugasamir um að sýna nú þjóðinni að þeir myndu standa sig í að láta nú „þrjótana“ í hruninu finna fyrir því“. Í framangreindum bókarkafla á bls. 61-83 er að finna undirkafla með fyrirsögninni „Dómsmorð“. Í inngangsorðum að undirkaflanum segir að „í þessum kafla [sé] fjallað um mál ákæruvaldsins gegn Baldri Guðlaugssyni, fyrrverandi ráðuneytisstjóra í fjármálaráðuneytinu. [Sé] farið yfir efnisatriði málsins og sýnt fram á að dómur Hæstaréttar yfir Baldri var fjarri því að standast kröfur um sakfellingar í refsimálum.“ Nafngreinir gagnáfrýjandi í lok kaflans þá fimm hæstaréttardómara sem dæmdu í málinu, þar á meðal aðaláfrýjanda. Í framangreindum undirkafla er að finna þau fimm ummæli, sem aðaláfrýjandi krefst ómerkingar á og nánar er gerð grein fyrir í hinum áfrýjaða dómi.

3. Meginefni bókarinnar, sem samtals telur rúmar 200 blaðsíður með viðaukum, er hvöss og óvægin gagnrýni á störf Hæstaréttar Íslands. Það fær þó ekki breytt því að í þeim ummælum, sem aðaláfrýjandi krefst ómerkingar á, felast alvarlegar ásakanir í garð dómaranna í málinu, séu þau virt ein og sér. Að þessu gættu verður ekki fallist á með gagnáfrýjanda að aðaláfrýjandi geti ekki átt aðild að kröfu á hendur honum vegna tilvitnaðra ummæla.

4. Samkvæmt 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar verður tjáningarfrelsið takmarkað vegna réttinda eða mannorðs annarra. Það er þó ávallt skilyrði að þær skorður séu nauðsynlegar og samræmist lýðræðishefðum. Engum blöðum er um það að fletta að umræður og gagnrýni á störf dómstóla eiga ríkt erindi við almenning og að játa verður mönnum rúmu frelsi til tjáningar af þeim sökum.

5. Við úrlausn á því hvort gagnáfrýjandi hafi með ummælum sínum vegið að æru aðaláfrýjanda verður að líta til þess á hvern hátt og í hvaða samhengi hin umdeildu ummæli eru sett fram en bókin er, eins og áður er komið fram, hvöss gagnrýni á störf Hæstaréttar á tilteknu tímabili.  Í þeim kafla bókarinnar, þar sem ummælin koma fyrir, fjallar gagnáfrýjandi um dómsniðurstöðu í tilteknu máli. Þar lýsir hann með rökstuddum hætti niðurstöðu sinni um sakleysi dómþola. Þótt ummælin hafi á sér mynd staðhæfinga um staðreyndir, þ.e. um ásetning dómara í málinu til þess að komast að annarri niðurstöðu, verður að telja að þarna sé gagnáfrýjandi að fella gildisdóm með því að lýsa eigin skoðunum og ályktunum sem hann hefur dregið af því sem hann telur að hafi legið fyrir í málinu.

6. Að þessu virtu og að því gættu að rétturinn til að tjá ósanngjörn, móðgandi og stuðandi ummæli í þessu samhengi nýtur einnig verndar 73. gr. stjórnarskrárinnar verður að líta svo á að gagnáfrýjandi hafi með ummælum sínum ekki vegið svo að æru aðaláfrýjanda að það hafi farið út fyrir þau mörk tjáningarfrelsisins sem lög og réttarframkvæmd hafa mótað. Verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms því staðfest.

7. Með hliðsjón af því að efni ummæla gagnáfrýjanda eru til þess fallin að vekja verulegar efasemdir um það hvort með þeim hafi verið farið út fyrir mörk tjáningarfrelsisins, sem gagnáfrýjandi nýtur samkvæmt framansögðu, þykir rétt með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála að hvor aðili verði látinn bera sinn kostnað af málinu fyrir Landsrétti.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður

Málskostnaður fyrir Landsrétti fellur niður.

Dómur Héraðsdóms Reykjaness 21. júní 2018.

Mál þetta var þingfest 15. nóvember 2017 og tekið til dóms 5. júní sl. Stefnandi er Benedikt Bogason, [...], Reykjavík, en stefndi er Jón Steinar Gunnlaugsson, [...], Garðabæ.

Dómkröfur stefnanda eru þær að eftirtalin ummæli, sem stefndi viðhafði um stefnanda á blaðsíðum 61, 63 og 114 í ritinu ,,Með lognið í fangið - Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“, útgefnu í Reykjavík 2017, verði dæmd dauð og ómerk: 1. Dómsmorð (bls. 61), 2. Dómsmorð (bls. 63), 3. Ég hika ekki við að segja að á Baldri hafi við meðferð Hæstaréttar verið framið það sem kallað hefur verið dómsmorð (bls. 63), 4. Þessi skilgreining á vel við málið gegn Baldri. Felldur var dómur, sem dómararnir vissu, eða að minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd (bls. 63) og 5. Þar voru færð rök að því að meirihluti réttarins hefði fellt dóm yfir ákærða sem að mínum dómi félli undir hugtakið dómsmorð eins og það hefur verið skýrt (bls. 114).

Þess er krafist að stefndi verði dæmdur til þess að greiða stefnanda miskabætur að fjárhæð 2.000.000 króna með vöxtum samkvæmt 1. ml. 4. gr. laga nr. 38/2001 frá 2. nóvember 2017 til 15. desember 2017 en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. sömu laga frá þeim degi til greiðsludags.

Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt síðar framlögðu málskostnaðaryfirliti.

Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda og málkostnaðar úr hendi hans.

I

Stefnandi tekur fram varðandi aðild og ábyrgðargrundvöll að stefndi sé höfundur ritsins ,,Með lognið í fangið - Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“. Stefndi sé því höfundur hinna umstefndu ummæla og beri á þeim ábyrgð að lögum. Um ábyrgð stefnda á hinum umstefndu ummælum sé vísað til XXV. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940, einkum 235. gr., 1. og 2. mgr. 236. gr. og 1. mgr. 241. gr. laganna, sbr. 1., 2. og 13. gr. laga nr. 57/1956 um prentrétt. Stefnandi sé hæstaréttardómari og hafi verið einn dómara í máli Hæstaréttar nr. 279/2011, ákæruvaldið gegn Baldri Guðlaugssyni. Á blaðsíðu 83 í riti stefnda tilgreini hann nöfn þeirra hæstaréttardómara sem hafi skipað dóm í málinu. Þar á meðal sé tilgreint nafn stefnanda. Það sé því vafalaust að hinum umstefndu ummælum sé meðal annars beint að stefnanda.

Stefnandi lýsir málavöxtum svo að í ritinu sé kafli sem beri heitið dómsmorð (bls. 61-84) þar sem fjallað sé um fyrrgreindan dóm Hæstaréttar í máli nr. 279/2011, ákæruvaldið gegn Baldri Guðlaugssyni. Dómurinn hafi verið kveðinn upp 17. febrúar 2012. Ákærði hafi verið sakfelldur og dæmdur í tveggja ára fangelsi fyrir innherjasvik.

Stefnandi hafi myndað meirihluta Hæstaréttar í málinu ásamt dómurunum Viðari Má Matthíassyni, Garðari Gíslasyni og Grétu Baldursdóttur. Einn dómari, Ólafur Börkur Þorvaldsson, hafi skilað sératkvæði og viljað sýkna ákærða.

 Í ritinu sé stefnandi ásamt öðrum dómurum sem mynduðu meirihluta Hæstaréttar í málinu sakaður um að hafa framið dómsmorð á ákærða. Um skilgreiningu á hugtakinu dómsmorð vísi stefndi til bókarinnar ,,Dómsmorð“ eftir norska hæstaréttarlögmanninn J. B. Hort. Stefndi birti skilgreininguna á blaðsíðu 63 í riti sínu eða á sömu blaðsíðu og flest hinna umstefndu ummæla séu viðhöfð og geri skilgreiningu Norðmannsins að sinni, en skilgreiningin sé eftirfarandi:

„Dómsmorð er ... dráp af ásettu ráði, þar sem réttarfarið verður að morðtólinu. Hér er því um ,,intentional (ásetnings-) miscarriage of justice” að ræða. Með orðinu dómsmorð er einnig átt við hitt, þegar verknaðurinn leiðir eigi til dauða fórnarlambsins, heldur óverðskuldaðrar refsingar, eins og t.d. í Dreyfusar-málinu; og hægt er að fremja það, þar sem lögmál þau, er gilda um vandaðan málsrekstur, eru brotin, svo sem með þarf, til þess að komast megi að rangri niðurstöðu.“

Stefndi hafi verið dómari við Hæstarétt Íslands í tæp átta ár. Hann hafi verið skipaður dómari við réttinn 15. október 2004 og látið af störfum 30. september 2012. Stefndi hafi verið dómari við Hæstarétt allan þann tíma sem rétturinn hafi haft mál nr. 279/2011 til meðferðar. Rétt sé að halda því til haga, sem alkunna sé, að stefndi og dómfelldi í málinu séu vinir og hafi verið um áratugaskeið. Einnig hafi þeir rekið saman lögmannsstofu um árabil. Því hafi legið ljóst fyrir frá upphafi meðferðar Hæstaréttar á málinu að stefndi hafi verið vanhæfur til þess að eiga þátt í meðferð málsins.

Eftir að mál Hæstaréttar nr. 279/2011 var flutt 25. janúar 2012 og fram að því að dómur var kveðinn upp 17. febrúar sama ár hafi stefndi herjað á stefnanda og tvo aðra dómara í málinu og leitast við að hafa áhrif á hvernig þeir myndu dæma málið efnislega. Þessi ágangur stefnda hafi farið fram með þeim hætti að stefndi hafi gert sér ferð inn á skrifstofu stefnanda og hinna dómaranna í málinu og rætt málið efnislega. Þetta hafi stefndi gert þvert gegn venju og óskráðum siðareglum sem fylgt sé í Hæstarétti, enda eigi dómari, sem ekki sitji í máli og hefur ekki hlýtt á málflutning í málinu, ekkert með að blanda sér með þessum hætti í meðferð þess. Þetta eigi enn frekar við þegar viðkomandi dómari, í þessu tilviki stefndi, sé vanhæfur til þess að fara með viðkomandi mál sökum vinatengsla við aðila máls. Svo virðist sem stefnda hafi fundist hann flytja málið fyrir daufum eyrum á skrifstofum stefnanda og hinna dómaranna tveggja því að hann hafi í framhaldinu lagt skjal inn á borð til þeirra með skriflegum punktum sem hann taldi að ætti að leiða til sýknu ákærða. Þegar þetta skjal sé borið saman við blaðsíður 64-68 í riti stefnda megi sjá að þar sé á köflum að finna sama texta orðrétt. Þegar hæstaréttardómarinn, sem hafi verið forseti í málinu, hafi komist að þessu hafi hann haft samband við stefnda og gert athugasemdir við þessa háttsemi hans.

Stefnandi ætlar ekki hér að staðhæfa að með þessari hegðun hafi stefndi misnotað aðstöðu sína freklega og eftir atvikum gerst sekur um spillingu og brot á almennum hegningarlögum nr. 19/1940, sbr. einkum 139. gr. laganna, sbr. 141. gr. a sömu laga. Hvað sem því líður hafi hegðun stefnda bersýnilega farið gegn 1. mgr. 24. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla þar sem segi að dómarar séu sjálfstæðir í dómsstörfum sínum, leysi þau af hendi á eigin ábyrgð og fari við úrlausn máls eingöngu eftir lögum og lúti þar aldrei boðvaldi annarra.

Með hinum umstefndu ummælum gefi stefndi stefnanda að sök að hafa af ásetningi komist að rangri niðurstöðu í máli Hæstaréttar nr. 279/2011 og þannig gerst sekur um ranglæti við meðferð og úrlausn dómsmáls. Í því sambandi sé rétt að hafa í huga að Hæstiréttur hafi með framangreindum dómi staðfest sakfellingardóm Héraðsdóms Reykjavíkur. Í framhaldi af dómi Hæstaréttar hafi ákærði í málinu skotið því til Mannréttindadómstóls Evrópu sem hafi ákveðið að taka málið ekki til efnismeðferðar. Málið hafi því verið til úrlausnar hjá þremur dómstólum og hafi enginn þeirra talið að réttur hefði verið brotinn á ákærða.

Af öllu framansögðu sé ljóst að þær ásakanir sem stefndi bar á stefnanda með hinum umstefndu ummælum séu úr lausu lofti gripnar og eini maðurinn sem hugsanlega hafi gerst sekur um siðferðislega ámælisverða háttsemi og brot á lögum þegar mál nr. 279/2011 var til meðferðar í Hæstarétti hafi verið stefndi sjálfur.

II

Stefndi kveðst hafa verið skipaður dómari við Hæstarétt Íslands 2004 og gegnt því starfi til ársins 2012. Árið 2011 hafi hann verið gerður að heiðursfélaga í LMFÍ. Eftir að starfstíma hjá Hæstarétti lauk hafi stefndi aftur hafið störf sem lögmaður. Stefndi hafi átt þátt í rekstri þúsunda dómsmála, ýmist sem lögmaður eða hæstaréttardómari.

            Sérstakt hugðarefni stefnda á löngum starfsferli hans hafi verið meðferð ríkisvalds, einkum dómsvalds, gagnvart borgurunum. Hann sé m.a. höfundur bókanna „Deilt á dómarana“ (1987), „Um fordæmi og valdmörk dómstóla“ (2003), „Veikburða Hæstiréttur“ (2013), „Í krafti sannfæringar“ (2014) og „Með lognið í fangið - um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“ (2017). Umfjöllunarefni í fyrstu bókinni hafi veið hneigð dómstóla til að dæma ríkinu í vil í ágreiningsmálum þess við einstaklinga og lögaðila. Hinar bækurnar fjalli fremur um meðferð dómsvalds almennt þar sem stefndi hafi meðal annars gagnrýnt dómstóla, einkum Hæstarétt.

Stefndi sé einnig höfundur fjölmargra greina um meðferð dómsvalds, málefni dómstólanna og stöðu einstaklingsins gangvart ríkisvaldinu. Af handahófi megi nefna: „Rökstuðningur er ekki síst fyrir dómarann sjálfan“ (1989), „Hugleiðing um handhafa ríkisvaldsins“ (1991), „Dómarar og opinber gagnrýni“ (1992), „Nokkrar hugleiðingar um rétt manna til að standa utan félaga“ (1994), „Fer réttaröryggi borgaranna gagnvart ríkisvaldinu vaxandi?“ (1998), „Dómstólar setja ekki lög“ (1999), „Lausung í lagaframkvæmd“ (2000), „Um valdmörk dómstóla“ (2000), „Hverjir verða dómarar framtíðarinnar?“ (2000), „Réttaröryggi og munnlegur málflutningur“ (2006), „Skipun hæstaréttardómara. Er breytinga þörf?“ (2006), „Nokkur orð um sératkvæði í dómum“ (2007), „Mál af þessu tagi“ (2008), „Æskilegt að dómarar taki þátt í almennum umræðum um verkefni dómstóla“ (2008), o.fl. Þá hafi stefndi staðið fyrir fundi um endurbætur á íslensku dómskerfinu í Háskólanum í Reykjavík þann 20. maí 2015. Loks skuli nefnt að stefndi hafi allan sinn feril verið ötull við að skrifa stuttar greinar í dagblöð þar sem meðal annars hafi verið vakin athygli á ýmsum álitaefnum og misfellum í starfi dómstóla.

Af framangreindu sé ljóst að á starfsferli sínum hafi stefndi fjallað opinskátt um eigin afstöðu til málefna, einkum þeirra er snúa að dómskerfinu. Stefndi sé eindregið þeirrar skoðunar að slíkum umræðum sé verulega ábótavant á Íslandi. Dómstóla skorti aðhald og opinber umfjöllun sé alltof lítil um dómsniðurstöður. Hann hafi í skrifum sínum leitast við að fjalla um álitaefnin á einfaldan og aðgengilegan hátt fyrir almenna lesendur sem ekki séu lögfræðingar. Þá telji stefndi að það sé þáttur í starfi dómara að verk þeirra séu skoðuð og gagnrýnd og það harkalega ef svo ber undir. Þeir verði að vera reiðubúnir til að taka slíkri gagnrýni.

Bók stefnda „Með lognið í fangið - Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“ hafi komið út 2. nóvember 2017. Nafn bókarinnar, „Með lognið í fangið“, feli í sér tilvísun til þess að gagnrýni, sem hann hafði haft uppi á starfsemi íslenskra dómstóla, hafi ekki verið svarað með öðru en þögninni. Bókin sé í heild sinni ákall um gagnrýna umræðu um starfsemi Hæstaréttar í kjölfar efnahagshrunsins.

Stefna þessa máls sé dagsett 6. nóvember 2017, einungis fjórum dögum eftir útgáfu bókarinnar. Með stefnunni krefjist stefnandi ómerkingar ummæla, greiðslu 2.000.000 króna miskabóta, auk vaxta og málskostnaðar. Tilefnið sé að stefndi hafi tjáð þá skoðun sína í bókinni að „dómsmorð“ hefði verið framið með dómi Hæstaréttar í máli nr. 279/2011, ákæruvaldið gegn Baldri Guðlaugssyni, en í því máli hafi ákærði verið sakfelldur fyrir innherjasvik og dæmdur til fangelsisvistar. Stefndi vísi í þessu efni til þekktrar skilgreiningar hugtaksins „dómsmorð“, sem norski lögmaðurinn J.B. Hort hafði sett fram í samnefndri bók sinni. Tekið skuli fram að nafn stefnanda komi hvergi sérstaklega fram í samhengi við hin umstefndu ummæli þó að nefnt væri á einum stað (bls. 83) hvaða dómarar hefðu myndað meirihluta í málinu. Gagnrýni stefnda hafi beinst að starfsemi dómstólsins í heild sinni en ekki að stefnanda persónulega.

Stefndi hafi talið skilgreiningu J.B. Hort eiga vel við um mál Baldurs Guðlaugssonar. Grunnskoðun stefnda á dómi Hæstaréttar hafi verið sú að dómarar málsins hefðu látið þrýsting frá almenningi um sakfellingar í kjölfar efnahagshrunsins hafa áhrif á sig. Þeir hafi því verið hallir undir ákæruvaldið í málinu. Brotið hafi verið gegn réttindum ákærða með ýmsum hætti og hann hafi verið saklaus dæmdur til fangelsisvistar.

Í gagnrýni sinni hafi stefndi sett fram sína eigin lögfræðilegu skoðun á málsmeðferð og niðurstöðu Hæstaréttar. Hann hafi búist við, eða vonast að minnsta kosti til, að hún yrði tilefni til tjáningar og gagntjáningar í framhaldinu. Stefnandi, sem sé starfandi hæstaréttardómari, hafi hins vegar ákveðið að svara með því að stefna þessu ærumeiðingarmáli fyrir dómstóla, einungis fjórum dögum eftir útgáfu bókarinnar, án þess að leita sátta við stefnda fyrir málshöfðun.

Stefndi gerir athugasemd við að í stefnu sé einungis hluti tilvitnunar á bls. 63 í bók stefnda birtur. Stefnandi hafi þannig valið að sleppa því að geta mikilvægs fyrirvara við notkun orðsins „dómsmorð“. Tilvitnunin sé í heild sinni svona:

 „Ég hika ekki við að segja að á Baldri hafi við meðferð Hæstaréttar verið framið það sem kallað hefur verið dómsmorð. Um skilgreiningu á hugtakinu dómsmorð vísa ég til ritsins Dómsmorð eftir norska hæstaréttarlögmanninn J. B. Hjort, sem kom út í íslenskri þýðingu á árinu 1954. Í inngangi á bls. 10-11 skýrir hann þetta hugtak m.a. með þessum orðum: Dómsmorð er … dráp af ásettu ráði, þar sem réttarfarið verður að morðtólinu. Hér er því um „intentional (ásetnings-) miscarriage of justice“ að ræða. Með orðinu dómsmorð er einnig átt við hitt, þegar verknaðurinn leiðir eigi til dauða fórnarlambsins, heldur óverðskuldaðrar refsingar, eins og t.d. í Dreyfusar-málinu; og hægt er að fremja það, þar sem lögmál þau, er gilda um vandaðan málsrekstur, eru brotin, svo sem með þarf, til þess að komast megi að rangri niðurstöðu.

          Þessi skilgreining á vel við málið gegn Baldri. Felldur var dómur, sem dómararnir vissu, eða að minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd.“

        Með orðalaginu „hlutu að vita“ hafi stefndi talið sig vera að slá þann varnagla við umfjöllunina að hann vissi ekki hver huglæg afstaða einstakra hæstaréttardómara væri. Hann teldi þó að þeir hefðu átt að vita betur en að sakfella ákærða eins og rök séu færð fyrir í bókinni.

Þá sé gerð athugasemd við að málsatvikalýsing í stefnu snúi aðallega að framlögðu minnisblaði sem hafi enga þýðingu um sakarefni málsins. Um minnisblaðið sé að öðru leyti fjallað í aðilaskýrslu stefnda. Þar segi meðal annars að stefndi hafi beðist á sínum tíma afsökunar á að hafa lagt minnisblaðið til dómaranna þótt hann teldi efni þess rétt. Hann hafi ekki vitað annað en að afsökunarbeiðninni hefði verið tekið.

Í málsatvikalýsingu í stefnu segi loks að mál ákærða nr. 279/2011 hafi verið til umfjöllunar á þremur dómstigum, þ.e. í héraði, Hæstarétti og fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Enginn þessara dómstóla hafi talið að réttur hefði verið brotinn á honum. Þetta sé ekki alls kostar nákvæmt því að síðastnefndi dómstóllinn hafi ekki tekið málið til efnislegrar meðferðar af réttarfarsástæðum. Í því felist ekki efnisleg afstaða til málsins. Þá hafi ofangreindir dómstólar ekki allir tekið athugasemdir stefnda við málið til skoðunar, t.a.m. um vanhæfi dómara til að fara með málið vegna fjárhagslegra hagsmuna í íslensku bönkunum fyrir efnahagshrun (bls. 167 í bók stefnda) og tilraunir Hæstaréttar til að breyta forsendum dómsins eftir að hann hafði fallið. Þá sé vandséð hvaða þýðingu þessi umfjöllun í stefnu hafi fyrir sakarefnið. Kjarninn í gagnrýni stefnda sé að dómsúrlausn Hæstaréttar standist ekki.

Bók stefnda „Með lognið í fangið“ hafi sem fyrr segir verið gefin út 2. nóvember 2017. Engin samskipti hafi átt sé stað milli aðila þessa máls í kjölfarið. Stefna hafi verið gefin út fjórum dögum eftir útgáfu bókarinnar. Stefnda hafi því aldrei verið gefinn kostur á að ná samkomulagi um málssóknina utan réttar, leiðrétta ummælin eða draga þau til baka.

III

Stefnandi byggir á því að með hinum umstefndu ummælum í kröfuliðum 1-4 ásaki stefndi stefnanda meðal annarra berum orðum um dómsmorð. Í því felist að stefnandi hafi af ásetningi komist að rangri niðurstöðu í dómsmáli með þeim afleiðingum að saklaus maður hafi verið sakfelldur og dæmdur í fangelsi. Við mat á því hvað stefndi eigi við með ummælum sínum um dómsmorð sé nærtækast að horfa til þess hvernig hugtakið sé skilgreint á blaðsíðu 63 í riti stefnda en þar segi: Dómsmorð er ... dráp af ásettu ráði, þar sem réttarfarið verður að morðtólinu. Hér er því um ,,intentional (ásetnings-) miscarriage of justice” að ræða. Með orðinu dómsmorð er einnig átt við hitt, þegar verknaðurinn leiðir eigi til dauða fórnarlambsins, heldur óverðskuldaðrar refsingar, eins og t.d. í Dreyfusar-málinu; og hægt er að fremja það, þar sem lögmál þau, er gilda um vandaðan málsrekstur, eru brotin, svo sem með þarf, til þess að komast megi að rangri niðurstöðu.

Að mati stefnanda sé óhjákvæmilegt annað en að leggja þessa skilgreiningu til grundvallar við mat á því hvort hin umstefndu ummæli séu ærumeiðandi aðdróttanir, enda ljóst að stefndi hafi verið með þessa skilgreiningu á hugtakinu í huga, hafandi sett hana sjálfur fram til skýringar á umfjöllun sinni þegar hann ásakaði stefnanda og fleiri hæstaréttardómara um dómsmorð. Þannig sé ljóst að með skilgreiningunni hafi stefndi tekið af allan vafa um hvernig skilja ætti fullyrðinguna um dómsmorð.

Það sé ljóst að notkun hugtaksins dómsmorðs af hálfu stefnda, í þeim skilningi sem það er sett fram af hans hálfu og í ljósi hans eigin skilgreiningar, feli í sér beina fullyrðingu um að stefnandi hafi misbeitt dómsvaldi sem sé ein alvarlegasta ásökun sem hægt sé að setja fram gagnvart dómara. Fyrirsagnir þær sem krafist sé ómerkingar á standi í beinu sambandi við skilgreiningu stefnanda á hugtakinu. Að því virtu og í samhengi við önnur ummæli stefnda sé ljóst að fyrirsagnirnar feli í sér ásökun um refsiverða og siðlausa háttsemi sem eigi sér enga stoð í raunveruleikanum.

Fyrirsögnin dómsmorð komi fyrir í tvígang í riti stefnda, sbr. kröfulið 1 og 2 í stefnu. Annars vegar á blaðsíðu 61 og hins vegar á blaðsíðu 63. Í báðum tilvikum sé fyrirsögnin tilvísun til málsmeðferðar í máli Hæstaréttar nr. 279/2011 þar sem meirihlutinn, þ. á m. stefnandi, hafi sakfellt ákærða og dæmt hann í tveggja ára fangelsi. Stefnandi sé nafngreindur ásamt öðrum dómurum sem skipuðu meirihluta Hæstaréttar í ofangreindu máli á blaðsíðu 83 í riti stefnda. Það sé því ljóst að með fyrirsögninni sé verið að vísa til starfa stefnanda sem dómara og dómsmáls sem hann dæmdi.

Með ummælunum í kröfulið 3 í stefnu fullyrði stefndi að við meðferð Hæstaréttar á máli Baldurs, vinar stefnda, hafi verið framið dómsmorð. Stefnandi sé embættismaður og um störf hans gildi ákvæði XIV. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940 um brot í opinberu starfi. Hvort heldur sem ummælin séu metin sjálfstætt eða í samhengi með öðrum ummælum, sem krafist sé ómerkingar á, sé ljóst að í þeim felist ásökun þess efnis að stefnandi hafi gerst sekur um ranglæti við meðferð og úrlausn dómsmáls. Slík brot geti varðað fangelsisrefsingu, sbr. 130., 132. og 139. gr. laga nr. 19/1940.

Með ummælunum í kröfulið 4 í stefnu segi stefndi fullum fetum að sú skilgreining sem hann leggi til grundvallar á hugtakinu dómsmorð og vísað sé til á blaðsíðu 63 í riti stefnda eigi við um málsmeðferð Hæstaréttar á máli nr. 279/2011. Eins og áður hafi komið fram segi meðal annars í skilgreiningunni að dómsmorð sé misbeiting á dómsvaldi af ásettu ráði þar sem réttarfarið sér morðvopnið. Síðan árétti stefndi að hæstaréttardómararnir sem dæmdu málið, þ. á m. stefnandi, hafi af ásetningi kveðið upp hlutdrægan og þar með ranglátan dóm.

Ummælin í kröfulið 5 í stefnu séu af sama meiði og ummælin í kröfulið 4 í stefnu. Þar vísi stefndi á ný til fyrrnefndrar skilgreiningar á dómsmorði sem sé að finna á blaðsíðu 63 í riti stefnda. Eins og áður fullyrði stefndi að þeir dómarar sem mynduðu meirihluta í máli Hæstaréttar nr. 279/2011, meðal annars stefnandi, hafi með dómsúrlausn sinni framið dómsmorð á ákærða í málinu.

Við mat á ummælum stefnda sé þess að gæta í fyrsta lagi að hann sé fyrrverandi dómari við Hæstarétt. Af þeirri ástæðu hafi ummæli hans meiri áhrif í almennri umræðu. Jafnframt sé hann starfandi lögmaður og bundinn af siðareglum lögmanna. Af þessum ástæðum verði að gera meiri kröfur til hans en annarra. Í öðru lagi verði efnislega röng ummæli hans með engu móti réttlætt með því að þau eigi erindi við almenning. Í þriðja lagi sé þess að gæta að stefnandi hafi ekki með nokkru móti gefið á sér slíkt færi að hann þurfi að þola ummæli af þessu tagi.

Með öllum hinum umstefndu ummælum sé vegið harkalega gegn æru stefnanda og starfsheiðri. Stefnandi hafi verið skipaður héraðsdómari árið 2001 og dómari við Hæstarétt Íslands árið 2012. Hann eigi að baki 16 ára flekklausan feril sem embættisdómari. Með öllum hinum umstefndu ummælum sé stefnanda gefið að sök refsiverð og siðlaus háttsemi sem eigi sér enga stoð í raunveruleikanum.

Hin umstefndu ummæli séu ærumeiðandi aðdróttanir og feli í sér brot gegn 235. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ummælin hafi jafnframt verið höfð í frammi, birt og borin út gegn betri vitund, sbr. 1. og 2. mgr. 236. gr. sömu laga. Því beri að ómerkja ummælin með vísan til 1. mgr. 241. gr. áðurgreindra laga. Öll hin umstefndu ummæli séu ósönn, óviðurkvæmileg, tilhæfulaus og smekklaus og til þess fallin að sverta æru stefnanda. Hagsmunir stefnanda af því að fá ummælin dæmd dauð og ómerk séu því miklir. Í því samhengi megi ennfremur benda á ákvæði 5. töluliðar 2. mgr. 4. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla. Samkvæmt því sé eitt hæfisskilyrða fyrir embættisgengi hæstaréttardómara að þeir hafi hvorki gerst sekir um refsivert athæfi, sem telja megi svívirðilegt að almenningsáliti, né sýnt af sér háttsemi sem geti rýrt það traust sem dómarar verða almennt að njóta.

Stefnandi byggir á því að stefndi hafi vegið með alvarlegum hætti að æru stefnanda. Með því hafi stefndi framið ólögmæta meingerð gagnvart stefnanda sem hann beri skaðabótaábyrgð á, enda um ærumeiðandi aðdróttanir að ræða sem bæði séu rangar og bornar út og birtar opinberlega. Fjárhæð miskabótakröfu stefnanda taki mið af alvarleika aðdróttana stefnda. Miskabótakrafa stefnanda sé því hófleg en rétt sé að taka fram að verði stefndi dæmdur til þess að greiða stefnanda miskabætur muni þær renna til góðgerðarmála.

Einnig sé ljóst að virðing stefnanda hafi beðið hnekki, sem og æra hans og persóna. Réttur stefnanda til æruverndar njóti verndar 71. gr. stjórnarskrár, 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, og XXV. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Um nánari rökstuðning miskabótakröfu sé vísað til sjónarmiða sem sett séu fram í málsatvika- og málsástæðukafla. Krafa stefnanda um miskabætur sé byggð á 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, enda sé um að ræða skýr og ótvíræð brot á réttarreglum sem ætlað sé að vernda æru stefnanda, sbr. 235. gr. eða 236. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

Hvað fjárhæð miskabóta varði sé rétt að horfa til ferils stefnda en með dómi Hæstaréttar í máli nr. 306/2001 hafi stefndi verið dæmdur til þess að greiða brotaþola í kynferðisbrotamáli, þar sem hann var verjandi ákærða, miskabætur vegna brota gegn æru og friðhelgi einkalífs brotaþola. Þá hafi stefnda verið gert að sæta áminningu með úrskurði úrskurðarnefndar lögmanna í máli nr. 14/2017, uppkveðnum 26. mars 2017. Þar hafi stefndi verið talinn hafa farið langt úr fyrir þau mörk sem ákvæði 19. gr. siðareglna lögmanna setji í samskiptum hans við þáverandi dómstjóra héraðsdóms Reykjavíkur. Stefndi hafi því í a.m.k. tvígang gerst brotlegur við lög og reglur með ummælum sínum í garð annarra. Öll skilyrði séu því uppfyllt til þess að dæma stefnanda háar miskabætur úr hendi stefnda.

Um vaxta- og dráttarvaxtakröfu stefnanda er vísað til laga nr. 38/2001, einkum 4., 6., 8. og 9. gr. laganna. Þess er krafist að miskabótakrafa stefnanda beri vexti frá tjónsdegi sem er útgáfudagur rits stefnda, 2. nóvember 2017. Krafist er dráttarvaxta á miskabótakröfu frá 15. desember 2017 en þá var liðinn mánuður frá þingfestingu málsins.

Um lagarök vísar stefnandi meðal annars til 235. gr., 1. mgr. 236. gr. og 1. mgr. 241. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, 1., 2. og 13. gr. laga nr. 57/1956 um prentrétt og 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Einnig vísar stefnandi til 71. gr. stjórnarskrár og 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Þá er vísað til ákvæðis 5. tl. 2. mgr. 4. gr. og 1. mgr. 24. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla. Loks er vísað til laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, s.s. hvað varðar varnarþing og málskostnað.

IV

            Stefndi byggir sýknukröfu sína á aðildarskorti. Ummælum stefnda um „dómsmorð“ hafi verið beint að Hæstarétti Íslands sem stofnun en ekki að stefnanda sem persónu. Eigi það við hvort sem ummælin séu metin ein og sér eða í samhengi við aðra umfjöllun í bókinni. Í Hrd. 1997, bls. 3618, hafi verið talið að fangelsismálastjóri ríkisins yrði að sæta því að vera nafngreindur og honum samsamað stofnuninni sem hann var í forsvari fyrir þar sem „meginefni“ greinarinnar hafi varðað störf stofnunarinnar. Hið sama eigi við í þessu máli. „Meginefni“ umfjöllunar stefnda sé um Hæstarétt Íslands en ekki stefnanda. Þá vísist til hliðsjónar til Hrd. nr. 36/2003 sem sé sama efnis. Samkvæmt þessu ber að sýkna stefnda vegna sóknaraðildarskorts stefnanda, sbr. ákvæði 2. mgr. 16. gr. nr. 91/1991. Stefndi bendir einnig á að aðrir dómarar sem mynduðu meirihlutann taki ekki þátt í þessari málssókn. Hugsanlegir annmarkar á málssókninni sem af þessu stafi komi til athugunar hjá dóminum án kröfu. Af hálfu stefnda sé tekið fram að hann telji af persónulegum ástæðum æskilegt að um sakarefni málsins verði fjallað fyrir dóminum. Því gerir hann ekki kröfu um frávísun málsins.

            Í málsástæðukafla stefnu byggi stefnandi á því að notkun stefnda á orðinu „dómsmorð“, samkvæmt skilgreiningu þriðja manns (J.B. Hort), sé ærumeiðandi fyrir hann. Þar virðist helst byggt á því að ærumeiðandi sé að vísað sé til „ásetnings“ um dómsmorð í skilgreiningunni. Þá virðist stefnandi byggja á því að stefnda verði gert að sanna huglægan ásetning stefnanda til að fremja dómsmorð. Annars teljist ummælin ekki varin af tjáningarfrelsi. Stefndi mótmælir málatilbúnaði stefnanda í heild sinni.

            Stefndi byggir sýknukröfu sína á því að hin umstefndu ummæli njóti tjáningarfrelsisverndar samkvæmt 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrár og 2. mgr. 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Við matið á því hvort tjáning sé leyfileg sé metið hvort efni geti hafa talist „þáttur í þjóðfélagsumræðu“ og eigi „erindi til almennings“, sbr. t.d. hrd. 103/2014.

Samkvæmt ofangreindum dómi gildi rúmt tjáningarfrelsi bæði um störf Hæstaréttar Íslands og störf einstaka hæstaréttardómara. Þá byggir stefndi á því að sérstaklega rúmt tjáningarfrelsi gildi um sakamál. Þýðingarmesta hlutverkið sem dómara sé fengið sé að standa vörð um grunnreglur sakamálaréttarfars, eins og að maður skuli teljast saklaus uns sekt er sönnuð, vafi skuli skýrður sakborningi í hag, refsingu verði ekki komið fram án skýrrar lagaheimildar og að sakfelling eigi sér einungis stað á grundvelli þess sem ákært sé fyrir.

            Þá byggir stefndi á því að sérstaklega rúmt tjáningarfrelsi gildi um dóma Hæstaréttar í sakamálum eftir efnahagshrun árið 2008. Vandfundið sé þýðingarmeira málefni fyrir íslenskt þjóðfélag en hvort réttarkerfið hafi staðist reiði almennings og þrýsting um sakfellingar í kjölfar hrunsins. Hæstiréttur hafi sjálfur talið að tjáningarfrelsi sé rýmra þegar um sé að ræða málefni tengd hruninu, sbr. t.d. forsendur í máli nr. 100/2011. Því skuli haldið til haga að í kjölfar efnahagshrunsins hafi opinberar umræður um sakamál vegna efnahagsbrota verið afar einhliða. Óhætt sé að segja að þar hafi mjög hallað á sakborninga. Við þessar aðstæður sé þýðingarmikið að reyndir dómarar og lögmenn bendi á ágalla á réttlátri málsmeðferð og dómsniðurstöðum þannig að læra megi af meðferð málanna til frambúðar. Búast megi við því, a.m.k. til skemmri tíma, að tjáning slíkra skoðana kunni að verða óvinsæl hjá þeim sem fara með ákæru- eða dómsvald. Til lengri tíma litið skipti það hins vegar gríðarlega miklu máli að frelsi til gagnrýni á dómsýslu eftir efnahagshrun verði ekki skert og þá skipti mestu að óvinsælar eða umdeildar skoðanir sæti ekki þöggun. Hæstiréttur Íslands sé æðsti dómstóll Íslands. Málssóknir frá einstökum dómurum við réttinn vegna gagnrýni á dómsúrlausnir þeirra dragi mjög úr hvata til að gagnrýna beitingu dómsvalds. Slíkar málssóknir séu til þess fallnar að hafa „kælingaráhrif“ (e. chilling effect) og skaða tjáningarfrelsi hérlendis til lengri tíma. Reikna megi með því að hvorki almenningi né lögfræðingum hugnist að standa í málaferlum við hæstaréttardómara fyrir það eitt að tjá skoðanir á réttmæti dómsúrlausna. Þá áréttar stefndi að dómurum sé veitt sérstök starfsvernd að íslenskum lögum. Þeir séu skipaðir til starfa sinna ótímabundið, til aldursmarka og séu almennt ekki dregnir til ábyrgðar fyrir mistök í dómsýslu sinni. Engin dæmi séu heldur um það hérlendis að dómarar séu dregnir til refsiábyrgðar fyrir að brjóta gegn réttlátri málsmeðferð eða kveða upp dóm sem færa mætti rök fyrir því að dómari hafi vitað fyrirfram að stæðist ekki lögfræðilega skoðun. Af þessum ástæðum einskorðist aðhald að dómurum almennt við frjálsa tjáningu um verk þeirra. Stefndi byggir einnig á því að frjáls og gagnrýnin umræða um málefni dómstóla sé sérstaklega nauðsynleg á Íslandi. Að mati stefnda hafi íslenskt fræðasamfélag á sviði lögfræðinnar verið svo gott sem lamað í umfjöllun um dóma Hæstaréttar eftir efnahagshrun. Um sé að ræða örsmátt samfélag þar sem menn tengjast innbyrðis í allar áttir. Við slíkar aðstæður sé óhjákvæmilegt að fræðimenn, lögmenn, dómarar o.fl. veigri sér við að gagnrýna verk kollega, kunningja, vina, skólafélaga o.s.frv. Að mati stefnda hafi sú litla gagnrýni sem komið hafi fram frá fræðasamfélaginu verið veikburða. Þegar dómur sé gagnrýndur á þeim grundvelli að menn hafi verið dæmdir í fangelsi án fullnægjandi rökstuðnings telur stefndi við hæfi að nota sterk orð þar um. Slík tjáning sé nauðsynleg til að fá almennan lesanda til að skilja hversu alvarlegt það er ef Hæstiréttur Íslands virðir ekki réttindi sakaðra manna.

            Þá byggir stefndi á því að hann njóti, sem fyrrverandi hæstaréttardómari, sérstaklega rúms tjáningarfrelsis um öll málefni dómstólsins. Fáir núlifandi Íslendingar séu í stöðu stefnda sem gefi þeim forsendur umfram aðra til að koma auga á bresti í dómsýslu Hæstaréttar. Því sé þýðingarmikið að þessir aðilar hafi rúmt frelsi til tjáningar. Stefndi áréttar loks að samkvæmt dómum Mannréttindadómstólsins á síðastliðnum árum hafi þróunin mjög markvisst verið í átt til aukins tjáningarfrelsis. Hér vísist sérstaklega til dóms í máli Erdogan o.fl. gegn Tyrklandi (nr. 346/04 og 39779/04). Í málinu hafi verið deilt um greinaskrif prófessors í stjórnskipunarrétti í tímarit um tiltekinn dóm stjórnskipunarréttar í Tyrklandi. Stefndi byggir á því að hin umstefndu ummæli í þessu máli séu miklu vægari og ópersónulegri en þau sem um getur í máli Erdogan o.fl. gegn Tyrklandi. Þau njóti þegar af þeirri ástæðu tjáningarfrelsisverndar samkvæmt 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.

            Löng hefð sé fyrir því að nota orðið „dómsmorð“ bæði í fræðilegri og almennri umfjöllun hér á landi. Í skýrslum Árna Magnússonar og Páls Vídalíns til ríkisstjórnarinnar í Kaupmannahöfn um íslenskt réttarfar hafi verið fjallað um mál Ara Pálssonar sem sakfelldur hafði verið, m.a. fyrir að hafa farið með „óleyfilega fjölkynngi“ árið 1681. Í skýrslunum hafi verið rakið að allur „málatilbúnaður“ hefði verið „meingallaður“ og því væri um „dómsmorð“ að ræða. Þekktasta notkunin á hugtakinu í umræðum um dómsmál sé sjálfsagt í tengslum við meðferð lögreglu, ákæruvalds og dómstóla á svonefndu Guðmundar- og Geirfinnsmáli. Forsætisráðherra hafi lýst þeirri skoðun sinni árið 1998 að mönnum „hafi orðið á í messunni í stórkostlegum mæli á öllum stigum málsins“. Framin hafi verið „ekki eitt dómsmorð heldur mörg“. Ummælin hafi í framhaldinu verið borin undir verjendur og sakborninga í málinu. Jón Oddsson hrl., verjandi eins dómfelldu, hafi látið hafa eftir sér að ekkert hafi legið fyrir í málinu um sekt ákærðu og „rannsóknaraðferðir og meðferð, þar sem okkur verjendum var haldið frá málinu virðist hafa verið með þeim hætti að orð Davíðs um dómsmorð eiga fullkomlega rétt á sér“. Hilmar Ingimundarson hrl. lét hafa eftir sér að skjólstæðingur hans hefði verið „ranglega sakfelldur og ef hann er ranglega sakfelldur þá heitir það dómsmorð“. Einn dómfelldu, Sævar Ciesielski, hafi gefið út bókina „Dómsmorð“ árið 1997. Þar hafi hann lýst þeirri skoðun sinni að umfangsmikil og vísvitandi brot gegn réttindum sakborninga hefðu átt sér stað við meðferð málsins hjá lögreglu og dómstólum. Ragnar Aðalsteinsson hrl. og Lúðvík Bergvinsson hdl. hafi einnig notað orðið „dómsmorð“ til að lýsa niðurstöðu Hæstaréttar í málinu í viðtali við www.visir.is. árið 2017. Annað þekkt dæmi sé hið svokallaða Hafskipsmál. Árið 1990 hafi fallið dómur í Sakadómi Reykjavíkur í málinu. Einn sakborninga hafi látið hafa eftir sér fyrir uppkvaðningu dóms: „Ég kom ekki til að hlusta á dómsmorð“. Annar sakborninga hafi notað orðið „réttarmorð“ í sjónvarpsviðtali. Þessi orðnotkun sakborninganna hafi orðið tilefni gagntjáningar en ekki málssókna. Þá hafi „dómsmorð“ einnig verið notað um dóma Hæstaréttar í efnahagsbrotamálum eftir hrun. Stefndi sé því ekki einn um að telja hugtakið eiga við um niðurstöður réttarins. Þannig hafi Sigurður Einarsson, fyrrverandi stjórnarformaður Kaupþings, sagt að „dómsmorð hafi verið framið í Hæstarétti“, í hinu svokallaða Al Thani máli. Annar sakfelldu í málinu, Ólafur Ólafsson, bætti því við að dómarar í Hæstarétti hefðu „komist að niðurstöðu fyrirfram“. Sigurjón Árnason, fyrrverandi bankastjóri Landsbankans, hafi lýst þeirri skoðun sinni að „dómsmorð“ hafi verið framið þegar hann var sakfelldur í Hæstarétti í hinu svokallaða Ímon máli: „Í mínum huga er þetta dómsmorð“. Ummælin hafi hann látið falla þar sem hann taldi Hæstarétt hafa brotið gegn meginreglum um skýrleika refsiheimilda. Hann hafi verið sakfelldur með vísan til „óskráðra reglna“ sem „enginn vissi hverjar voru“. Dómurinn væri „rangur“. Hugtakið „dómsmorð“ sé ekki einvörðungu notað af lögmönnum og sakborningum. Hugtakið sé í mjög almennri notkun. Þannig hafi fjölmiðillinn DV notað „dómsmorð“ til að lýsa því að Sigurþór Arnarson hafi setið „saklaus“ í fangelsi, sbr. hrd. 512/2012. Sami fjölmiðill hafi notað orðið „dómsmorð“ um hrd. 158/2011 þar sem blaðamaður hafi verið  dæmdur til greiðslu 400.000 króna miskabóta en hafi verið sýknaður af refsikröfu vegna ærumeiðinga. Ummæli DV hafi verið eftirfarandi: „Íslenska réttarríkið er uppvíst að fjölda dómsmorða sem endurspeglast í þeim löglega níðingshætti að svipta launafólk árslaunum vegna orða annarra.“ Þá hafi faðir sakbornings í máli Héraðsdóms Reykjavíkur nr. S-362/2017, látið hafa eftir sér í fjölmiðlum að „dómsmorð“ hafi verið framið á syni hans. Þannig hafi „dómsvaldið einfaldlega [...] verið búið að ákveða niðurstöðuna fyrirfram.“ Stefndi áréttar að hugtakið „dómsmorð“ eigi sér langa notkunarsögu erlendis. Ágreiningslaust sé m.v. stefnu að ensk þýðing hugtaksins sé „Miscarriage of Justice“. Í úttekt á umfjöllun breska dagblaðsins The Guardian, dags. 4. september 2014, á ranglátum sakfellingum fyrir breskum dómstólum hafi hugtakið dómsmorð verið notað um slíka dóma. Þar hafi því verið lýst að „kerfislæg“ (e. systemic) hætta væri á ranglátum sakfellingum fyrir breskum dómstólum og að slíkir dómar bærust á „hverjum degi“ (e. „every single day“). Þá megi t.d. nefna að verjandi norsks stjórnarerindreka, sem dæmdur hafi verið í tuttugu ára fangelsi fyrir njósnir í þágu Sovétríkjanna, hafi skrifað bók um réttarhöldin þar sem hann hafi lýsti því að framið hefði verið „dómsmorð“ á sakborningnum. Dómstólar hefðu m.a. sakfellt á grundvelli falsaðra skjala.

            Af framangreindu sé ljóst að ummæli stefnda um „dómsmorð“ séu í samræmi við almenna lögfræðilega orðnotkun. Þá sé orðnotkunin í samræmi við almenna málvenju. Ef dómur í máli þessu félli stefnanda í vil hefði það ófyrirséðar afleiðingar fyrir tjáningarfrelsi lögfræðinga, fræðimanna, fjölmiðlamanna, sakborninga, aðstandendur þeirra og allan almenning.

            Í dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu hafi ummæli verið flokkuð annars vegar í gildisdóma og hins vegar staðhæfingar um staðreyndir. Meginmunurinn sé að málsaðilum verði ekki gert að sanna gildisdóma. Gildisdómar séu skilgreindir rúmt í dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu. Mat dómstólsins á því hvort ummæli teljist staðhæfing um staðreynd eða gildisdómur fari fram með því að ummæli séu skoðuð í samhengi við málsatvik, í samhengi við önnur ummæli í umfjöllun, efni umfjöllunar í heild sinni og með tilliti til stöðu málsaðila. Þá leggi dómstóllinn til grundvallar „táknræna“ eða „yfirfærða“ merkingu orða fremur en bókstaflega merkingu. Þannig sé ekki nægjanlegt fyrir stefnanda þessa máls að vísa til þess að einstaka setningar eða orð í lengri umfjöllun teljist staðhæfingar um staðreyndir ef umfjöllunin í því samhengi, sem hún sé sett í, feli í heild sinni í sér gildisdóm. Ummæli sem hafi einungis á sér „staðreyndabrag“ hafa verið talin fela í sér gildisdóma. Til dæmis hafi staðhæfing um að ráðherra væri með „fasistafortíð“ verið talin vera gildisdómur í máli Feldek gegn Slóvakíu (nr. 29032/95) en ekki staðhæfing um beina þátttöku í starfi fasistahreyfingar sem viðkomandi þyrfti að sanna. Í máli Scharsach og News Verlagsgeselleschaft gegn Austurríki (39394/98) hafi verið talið að orðalagið „leyninasisti“ væri gildisdómur en ekki staðhæfing um að viðkomandi væri í raun þátttakandi í starfi nasistahreyfingar. Stefndi byggir á því að það sé gildisdómur hans að framið hafi verið „dómsmorð“ með dómi Hæstaréttar í máli Baldurs Guðlaugssonar. Stefndi byggir á því að ummæli hans verði að skoða í samhengi við umfjöllunina í bók hans í heild sinni og þá sérstaklega í samhengi við þá kafla þar sem gagnrýnin komi fram. Óréttlátt sé að taka einstök ummæli um „dómsmorð“ út úr umfjölluninni og krefjast þess að það verði sannað, þegar umfjöllunin í heild sinni sé rökstudd afstaða þess sem í hlut á og teljist því gildisdómur. Fullt tilefni hafi verið fyrir gildisdómi stefnda eins og í máli Erdogans o.fl. gegn Tyrklandi og ummælin séu þegar af þeirri ástæðu innan marka leyfilegrar tjáningar. Lögfræðilegar skoðanir stefnda á málinu hafi í stuttu máli verið eftirfarandi: Álagið á Hæstarétti Íslands hafi verið of mikið eftir efnahagshrunið árið 2008. Það hafi leitt til óvandaðra dómsniðurstaðna sem væri sérstaklega gagnrýnivert í sakamálum. Hæstiréttur hafi ekki staðist þrýsting um að sakfella í máli Baldurs Guðlaugssonar, fyrsta efnahagsbrotamálinu sem kom til kasta dómstólsins eftir hrun. Dómsformaður, Viðar Már Matthíasson, hafi verið vanhæfur til að taka þátt í meðferð málsins vegna hlutabréfaeignar í Landsbankanum. Upplýsingar þær um stöðu Landsbankans sem ákærði bjó yfir hafi ekki verið innherjaupplýsingar samkvæmt 120. gr. laga um verðbréfaviðskipti nr. 108/2007. Hæstiréttur Íslands hafi ekki tekið afstöðu til þess hvaða þýðingu það hefði að ákærða væri gefið að sök að hafa misnotað upplýsingar um miðjan september 2008 sem hann fékk í júlí og ágúst. Landsbankanum hafi verið skylt að birta upplýsingarnar „eins fljótt og auðið er“ samkvæmt 122. gr. laga um verðbréfaviðskipti og FME skylt að hafa með því eftirlit. Sakfelling ákærða hafi verið afleiðing þeirrar vanrækslu þar sem að við birtingu hættu upplýsingar að vera innherjaupplýsingar. Ákærða Baldri hafi þannig „óbeint“ verið refsað fyrir „lögbrot íslenska ríkisins“ . Ákærði Baldur hafi verið dæmdur fyrir annað en það sem hann hafi verið ákærður fyrir. Hann hafi verið ákærður fyrir að vera „annar innherji“ samkvæmt 3. tl. 121. gr. laga um verðbréfaviðskipti en sakfelldur fyrir að vera „tímabundinn innherji“. Honum hafi aldrei verið gefinn kostur á því að verjast því að vera tímabundinn innherji. Úrlausn Hæstaréttar fæli í sér „alvarlegt brot á réttindum ákærða“ og væri með öllu óheimil samkvæmt 180. gr. laga nr. 88/2008. Samantekt um efni dómsins hafi verið breytt eftir birtingu dómsins og staðhæfingu um að ákærði hefði verið „tímabundinn innherji“ hefði verið breytt. Þetta væri óvenjulegt og gæfi enn frekara tilefni til efasemda um réttmæti niðurstöðunnar. Brotið hafi verið gegn Ne bis in Idem reglu sakamálaréttarfars með því að hefja rannsókn málsins aftur á stjórnsýslustigi með tilvísun til þess að ný gögn hefðu borist í málinu. Stefndi hafi vísað nánar til umfjöllunar Róberts R. Spanó, dómara við Mannréttindadómstól Evrópu, sem hafi gagnrýnt að málið hefði verið tekið upp aftur eftir að því hefði verið lokið á stjórnsýslustigi.

             Þá verði að hafa í huga að gildisdómurinn um dómsmorð hafi komið fyrir í sérstökum kafla í bókinni um „hugarástand“ sem ríkt hafi í Hæstarétti í kjölfar efnahagshrunsins. Ef umfjöllunin í kaflanum sé skoðuð í heild sinni fari ekki á milli mála að stefndi hafi verið að tjá skoðun sína á því hugarástandi sem hann taldi ríkja hjá dómurum Hæstaréttar á þessum tíma. Á bls. 56 segi t.d.: „Mér fannst sem dómararnir væru sérstaklega áhugasamir um að sýna nú þjóðinni að þeir myndu standa sig í að láta nú þrjótana í hruninu finna fyrir því. Líklega mátti strax merkja mengað hugarfar dómaranna af ákvörðunum sem þeir tóku um gæsluvarðhald í rannsóknarskyni yfir fyrrverandi stjórnendum bankanna löngu eftir að þeir höfðu látið af störfum“. Meta þurfi hin umstefndu ummæli um „dómsmorð“ í samhengi við umfjöllun í kaflanum um að stefnda hafi „fundist“ sérstakt hugarástand ríkja innan Hæstaréttar Íslands og efni bókar stefnda í heild sinni. Þá beri að líta á táknræna og yfirfærða merkingu ummæla um „dómsmorð“, en ekki bókstaflega merkingu þeirra. Þá komi berum orðum fram í umfjölluninni að stefndi hefði ekki vissu um það hver huglæg afstaða einstakra dómara var: „Felldur var dómur, sem dómararnir vissu, eða að minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd.“ Þá áréttar stefndi að það teljist sjálfstætt brot á tjáningarfrelsi hans að gera honum að sanna gildisdóm um huglæga afstöðu þriðja manns. Slík sönnun sé ómöguleg. Þá samræmist það málvenju að nota orðið „dómsmorð“, þegar mengað hugarástand dómara leiði til sakfellingar, sbr. ofangreind ummæli um að dómarar hafi „komist að niðurstöðu fyrirfram“, og það hafi verið „búið að ákveða niðurstöðu fyrirfram“. Hingað til hafa slík ummæli ekki verið túlkuð þannig að verið sé að saka einstaka dómara um refsiverða háttsemi eins og miðað sér við í stefnu.

            Af þessum ástæðum mótmæli stefndi því sérstaklega að hann hafi í bók sinni sakað stefnanda um refsiverða háttsemi samkvæmt 130., 132. eða 139. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 eins og gefið sé í skyn í stefnu. Hvergi hafi staðið í umfjölluninni að háttsemi þeirra dómara sem stóðu að meirihlutaatkvæði væri refsiverð. Hvergi hafi verið vísað til ofangreindra ákvæða almennra hegningarlaga. Hið rétta sé að gagnrýni stefnda hafi beinst að stofnuninni Hæstarétti Íslands og menguðu hugarástandi innan dómstólsins. Sú umfjöllun tengist svo aftur afar þýðingarmiklu umfjöllunarefni fyrir íslenskan almenning, þ.e. hvort íslenskir dómstólar hafi staðist þrýsting um að sakfella í kjölfar efnahagshruns. Þá sé því sérstaklega mótmælt að það sé meira ærumeiðandi að setja fram þá skoðun að dómarar Hæstaréttar „hljóti að vita“ að dómur sé rangur en að dómur sé rangur af gáleysi. Stefndi telur sjálfur að það hefði verið meira ærumeiðandi að halda því fram að dómarar við Hæstarétt Íslands hefðu ekki kunnáttu á grunnatriðum við meðferð sakamála. Loks mótmælir stefndi því að skilyrði sé til þess að ummæli hans falli undir ákvæði 235. gr., 1. mgr. 236. gr. og 1. mgr. 241. gr. almennra hegningarlaga.

            Stefndi bendir á að hvassyrði, stóryrði, ögrun og ýkjur njóti sérstakrar tjáningarfrelsisverndar þegar um sé að ræða málefni sem hafa þjóðfélagslega þýðingu samkvæmt dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu, t.d. Willem gegn Frakklandi (nr. 10883/05). Frelsi til að tjá sig með slíkum hætti sé oft nauðsynlegur þáttur í því að vekja athygli almennings á þjóðfélagslega mikilvægum málefnum. Tjáning sem „móðgar, hneykslar og raskar ró manna“ njóti sérstakrar tjáningarfrelsisverndar samkvæmt dómi Mannréttindadómstólsins í máli Þorgeirs Þorgeirssonar gegn Íslandi (nr. 13778/88). Loks njóti fræðileg gagnrýni sérstakrar tjáningarfrelsisverndar og þá sérstaklega ef hún er á verk opinberra stofnana eins og dómstóla, sbr. t.d. dóm Mannréttadómstólsins í málum Mustafa Erdogan o.fl. gegn Tyrklandi (málsnr. 346/04 og 39779/04). Samkvæmt framansögðu sé ljóst að jafnvel þótt það teldist ofmælt að nota orðið „dómsmorð“ um mál Baldurs Guðlaugssonar eða að dómarar „hljóti að vita“ að sakfellingardómurinn hafi verið rangur njóti ummæli stefnda tjáningarfrelsisverndar. Ef talið verði, gegn mótmælum stefnda, að ummælin um dómsmorð teljist staðhæfing um staðreynd byggir stefndi á því að umfjöllun hans sé rétt og því beri að sýkna hann. Framið hafi verið dómsmorð á Baldri Guðlaugssyni með dómi Hæstaréttar af þeim ástæðum sem tilgreindar séu í bók hans.

            Eftir því sem stefndi best veit sé þetta fyrsta málssókn sinnar tegundar hérlendis, þ.e. þar sem starfandi dómari við Hæstarétt Íslands stefni manni fyrir gildisdóm um dómsúrlausn réttarins. Stefndi bendir á að dómur í þessu máli stefnanda í vil myndi fela í sér hættulegt fordæmi. Ef allir fjórir dómararnir, sem stóðu að meirihlutaatkvæðinu, ættu miskabótarétt á hendur stefnda þurfi vart að fjölyrða um kælingaráhrif á frjálsa tjáningu um málefni Hæstaréttar. Hætt væri við því að þeir örfáu menn sem hygðust dirfast að gagnrýna dómstólinn hættu við það.

            Verði ekki fallist á að sýkna stefnda af þeirri ástæðu að hann hafi notið tjáningarfrelsis til að viðhafa hin umstefndu ummæli, byggir hann á því til vara að stefnandi hafi ekki lögvarða hagsmuni af því að fá dóm um kröfur sínar þar sem óhögguð myndu standa orð sem stefndi birti um þennan dóm í bók sinni „Í krafti sannfæringar“, sem út kom 2014. Þar hafi einnig verið notað orðið „dómsmorð“ um þennan sama dóm.

            Stefndi mótmælir því að stefnandi hafi orðið fyrir miska vegna umfjöllunarinnar, sbr. 26. gr. skaðabótalaga nr. 37/1993. Í fyrsta lagi hafi orðið dómsmorð einnig verið notað um dóm í máli Baldurs Guðlaugssonar í bókinni „Í krafti sannfæringar“, sem hafi komið út þremur árum fyrr. Í öðru lagi sé miski hans enginn þar sem gagnrýni stefnda hafi beinst að stofnuninni Hæstarétti Íslands en ekki að honum persónulega. Í þriðja lagi hafi stefndi slegið þann varnagla við umfjöllunina að stefnanda „hljóti“ að hafa verið ljóst að dómurinn stæðist ekki. Þannig hafi stefndi ekki staðhæft um huglæga afstöðu stefnanda þegar hann kvað upp dóminn. Í fjórða lagi vísar stefndi til ofangreindrar umfjöllunar í heild sinni. Ljóst sé af henni að ummælin teldust aldrei ólögmæt meingerð í skilningi 26. gr. skaðabótalaga, enda séu þau varin af tjáningarfrelsi stefnda.

            Stefnandi krefjist 2.000.000 króna miskabótagreiðslu vegna hinna umstefndu ummæla. Stefndi mótmælir kröfunni á þeim grundvelli að hún sé óhóflega há. Krafan sé ekki í nokkru samræmi við áratuga dómaframkvæmd Hæstaréttar í ærumeiðingarmálum. Rökstuðningur í stefnu fyrir hárri bótakröfu er þar að auki haldlaus. Í stefnu segir, í fyrstu efnisgrein um kröfuna, að verði stefndi dæmdur til þess að greiða stefnanda miskabætur muni þær renna til góðgerðarmála. Engin lagaheimild stendur til þess að ákvarða bótafjárhæð með tilliti til fyrirætlana bótakrefjandans um ráðstöfun miskabóta. Bótunum er eingöngu ætlað það hlutverk að rétta hlut bótakrefjandans sjálfs.

Til stuðnings kröfum sínum vísar stefndi til meginreglna um tjáningarfrelsi sem m.a. koma fram í 73. gr. íslensku stjórnarskrárinnar og 9. – 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu sem veitt var lagagildi á Íslandi með lögum nr. 62/1994. Krafa um málskostnað styðst við XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, aðallega 129. og 130. gr. laganna.

VI

Eins og rakið er hér að framan er upphaf máls þessa að stefndi gaf út bókina „Með lognið í fangið – Um afglöp Hæstaréttar eftir hrun“ sem út kom 2. nóvember 2017. Í þriðja þætti bókarinnar, sem ber heitið „Hugarástandi við Hæstarétt“, lýsir stefndi þeirri skoðun sinni að dómarar Hæstaréttar hafi látið þrýsting almennings um sakfellingu í kjölfar efnahagshrunsins hafa áhrif á sig. Dómarar hafi dregið taum ákæruvaldsins í málum og að brotið hafi verið gegn réttindum ákærðu með ýmsum hætti. Í undirkafla í þriðja þætti bókarinnar, sem ber heitið „Dómsmorð“, en þar er að finna hin umstefndu ummæli nr. 1-4, fjallar stefndi á 23 síðum um mál ákæruvaldsins á hendur Baldri Guðlaugssyni en í því máli var ákærði sakfelldur fyrir innherjasvik og dæmdur til fangelsisvistar. Rekur stefndi í bókinni lögfræðileg sjónarmið sín um að dómurinn hafi verið rangur og að sýkna hefði átt ákærða. Rekur hann ennfremur forsendur og þær ástæður sem hann telur að leitt hafi til rangrar niðurstöðu meirihluta Hæstaréttar í málinu. Þá vitnar stefndi í bók sinni til skýringar J. B. Hort á hugtakinu „dómsmorð“ og segir að sú skilgreining eigi vel við í máli Baldurs en hún er svohljóðandi: „Dómsmorð er ... dráp af ásettu ráði, þar sem réttarfarið verður að morðtólinu. Hér er því um ,,intentional (ásetnings-) miscarriage of justice” að ræða. Með orðinu dómsmorð er einnig átt við hitt, þegar verknaðurinn leiðir eigi til dauða fórnarlambsins, heldur óverðskuldaðrar refsingar, eins og t.d. í Dreyfusar-málinu; og hægt er að fremja það, þar sem lögmál þau, er gilda um vandaðan málsrekstur, eru brotin, svo sem með þarf, til þess að komast megi að rangri niðurstöðu.“

            Stefnandi byggir málssókn sína á því að ummælin „dómsmorð“ séu ærumeiðandi aðdróttanir eins og þau birtast í framangreindum kafla bókarinnar um mál Baldurs Guðlaugssonar og ennfremur þar sem þau birtast í sama samhengi á blaðsíðu 114 í bókinni. Byggir stefnandi á því að leggja verði til grundvallar tilvitnaða skilgreiningu J. B. Hort, sem stefndi vísar til í riti sínu, á því hvað felst í hugtakinu „dómsmorð“. Stefndi hafi með þessari tilvitnun að mati stefnanda fullyrt að stefnandi hafi af ásetningi komist að rangri niðurstöðu í dómsmáli með þeim afleiðingum að saklaus maður hafi verið sakfeldur og dæmdur í fangelsi. Ásökun stefnda sé því ásökun um refsiverða háttsemi.

            Líta verður til þess að stefndi dregur nokkuð úr skoðun sinni um að dómsmorð hafi verið framið þegar hann segir í framhaldi af tilvitnun sinni í hinn norska lögfræðing: „Felldur var dómur, sem dómararnir  vissu, eða að minnsta kosti hlutu að vita, að ekki stóðst hlutlausa lagaframkvæmd.“ Þrátt fyrir framangreinda skilgreiningu J. B. Hort, en bók hans kom út í íslenskri þýðingu 1954, verður einnig að hafa í huga, eins og stefndi hefur sýnt fram á, að orðið „dómsmorð“ hefur í almennri umræðu síðustu áratugi verið notað í þeirri merkingu að dómstóll hafi komist að rangri niðurstöðu. Sérstaklega hafa dæmdir sakborningar, sem hlotið hafa refsingu, notað orðið í þeirri merkingu að þeir hafi saklausir verið dæmdir til refsingar. Verjendur þeirra og aðrir lögmenn hafa einnig í almennri umræðu komist svo að orði að niðurstaða refsidóms hafi verið dómsmorð og þá átt við að ákærði hafi verið sakfelldur án þess að hafa til sakar unnið.  

            Almennt gildir rúmt tjáningarfrelsi um starfsemi dómstóla vegna þjóðfélagslegs mikilvægis þeirra. Játa verður stefnda rúmt tjáningarfrelsi um þá dóma Hæstaréttar sem fjalla um sakamál eftir bankahrunið haustið 2008, þ. á. m. hvort réttarkerfið hafi staðist þrýsting og reiði almennings í kjölfar hrunsins en það er skoðun stefnda að svo hafi ekki verið.

            Við mat á því hvort hin umstefndu ummæli séu gildisdómur eða staðhæfing um staðreyndir verður að meta skrif stefnda í heild sinni. Verður að skoða hin umstefndu ummæli í samhengi við umfjöllun hans í heild í þessum kafla bókarinnar en þar leitast hann við að rökstyðja og gagnrýna út frá lögfræðilegum sjónarmiðum þá skoðun sína að meirihluti Hæstaréttar hafi komist að rangri niðurstöðu í máli Baldurs Guðlaugssonar og að rétt aðferðarfræði, samkvæmt hans skoðun, sem hann rökstyður í bók sinni,  hefði leitt til annarrar niðurstöðu. Hvergi í þessum kafla bókarinnar  er stefnandi, eða aðrir þeir dómarar, sem áttu sæti í umræddu dómsmáli, sakaður um refsiverða háttsemi. Stefndi tekur í riti sínu stundum sterkt til orða í gagnrýni sinni á Hæstarétt en þegar umfjöllun hans er virt í heild verður talið að hann hafi notað hugtakið dómsmorð í óeiginlegri eða yfirfærði merkingu, aðallega til þess að leggja áherslu á orð sín. Verður því talið að umfjöllun stefnda í heild sinni feli í sér ályktun hans eða gildisdóm um framangreindan dóm Hæstaréttar en ekki staðhæfingu um að refsivert brot hafi verið framið.

            Þá er einnig til þess að líta að hin umstefndu ummæli og umfjöllun stefnda í framangreindum kafla bókarinnar er gagnrýni á störf Hæstaréttar en beinast ekki að stefnanda persónulega. Nafn hans er ekki nefnt í þessum kafla bókarinnar að öðru leyti en því að nafna dómenda, er sátu í dómi í máli Baldurs Guðlaugssonar, er getið.

            Þegar allt framangreint er virt verður ekki talið að í ummælum stefnda hafi falist refsiverð ærumeiðing samkvæmt 235. og 236. gr. almennra hegningarlaga. Að gættum rétti stefnda samkvæmt 2. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar verða ummælin því ekki ómerkt. Stefndi verður því sýknaður af kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir að málskostnaður falli niður milli aðila.

            Gunnar Aðalsteinsson dómstjóri kveður upp dóm þennan.

Dómsorð

            Stefndi, Jón Steinar Gunnlaugsson, er sýkn af kröfum stefnanda, Benedikts Bogasonar, í málinu.

            Málskostnaður fellur niður.