Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma Benedikt Bogason hæstaréttardómari, Ingveldur Einarsdóttir settur hæstaréttardómari og Ásgeir Magnússon dómstjóri.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 17. maí 2016. Hann krefst þess að stefnda verði gert að greiða sér 26.545.120 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 23. september 2013 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

I

Málavextir eru þeir að með beiðni 16. janúar 2008 óskaði stefndi eftir að stofna myntveltureikning í japönskum jenum í útibúi Landsbanka Íslands hf. að Laugavegi 77 í Reykjavík. Jafnframt sótti hann um heimild til yfirdráttar á reikningnum fyrir fjárhæð sem svaraði til 18.000.000 króna. Beiðni stefnda var samþykkt af hálfu bankans og nam heimild til yfirdráttar á reikningnum 29.854.000 jenum. Til tryggingar yfirdrættinum hafði stefndi sett að handveði 11. janúar 2008 hlutabréf í Atorku Group hf. að nafnverði 2.192.802 krónur og í Landsbanka Íslands hf. að nafnverði 492.365 krónur. Samkvæmt svonefndu ákvörðunarblaði 10. sama mánaðar vegna útláns til einstaklings nam yfirdráttarheimild á reikningnum um 49% af andvirði hlutabréfanna á þeim tíma. Hinn 17. janúar 2008 dró stefndi á reikninginn 29.840.848,81 jen.

Að tilhlutan bankans veitti stefndi frekari tryggingar fyrir yfirdrætti á reikningnum með því að setja að handveði 10. apríl 2008 hlutabréf sín í Kaupþingi banka hf. að nafnverði 8.218 krónur og Straumi-Burðarás Fjárfestingarbanka hf. að nafnverði 662.325 krónur. Andvirði þessara bréfa á þeim tíma mun hafa verið rúmar 15.000.000 krónur.

Yfirdráttarheimild á myntveltureikningi stefnda í bankanum var upphaflega veitt til 1. ágúst 2008, en þann dag var hún framlengd til 1. nóvember sama ár. Þegar heimildin var framlengd nam skuld á reikningnum 29.962.134,83 jenum. Samkvæmt ákvörðunarblaði vegna þeirrar ráðstöfunar nam andvirði hlutabréfanna, sem stóðu að veði fyrir skuldinni, ríflega 35.000.000 krónum á þeim tíma, en skuldin mun þá hafa svarað til 95% af verðmæti þeirra.

Fjármálaeftirlitið tók 7. október 2008 yfir vald hlutahafafundar í Landsbanka Íslands hf., vék stjórn bankans frá og setti yfir hann skilanefnd með heimild í 100. gr. a laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki, sbr. 5. gr. laga nr. 125/2008. Í kjölfarið tók Fjármálaeftirlitið ákvörðun 9. sama mánaðar um ráðstöfun eigna og skulda til áfrýjanda, en þar á meðal var myntveltureikningur stefnda ásamt þeim tryggingarréttindum sem honum fylgdu.

Í kjölfar þess að yfirdráttarheimild á reikningi stefnda rann út var honum lokað 27. janúar 2009, en skuld á honum nam þá 30.339.114,94 jenum. Með bréfi áfrýjanda 10. febrúar 2012 var stefnda tilkynnt að skuld hans vegna yfirdráttar á myntveltureikningnum hefði verið endurreiknuð í samræmi við lög nr. 151/2010, sem breyttu lögum nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu, miðað við að skuldin hefði verið bundin ólögmætri gengistryggingu. Að teknu tillit til vaxta samkvæmt 4. gr. síðarnefndu laganna nam skuldin samkvæmt endurútreikningnum 26.545.120 krónum en hafði fyrir hann verið 40.624.075 krónur. Jafnframt var stefnda tilkynnt að reikningnum hefði verið breytt í tékkareikning í krónum og hann fengið nýtt númer. Stefnda var síðan send innheimtuviðvörun 20. febrúar 2012.

Í aðdraganda þess að stefndi átti fund um viðskipti sín við áfrýjanda með starfsmanni hans 14. mars 2013 ritaði stefndi bankanum tölvubréf fyrr þann sama dag. Þar kom fram að snemma árs 2008 hefði hann þurft að afla fjár vegna íbúðarkaupa og hygðist selja hlutabréf í sinni eigu. Þess í stað hefðu starfsmenn Landsbanka Íslands hf. ráðlagt honum að taka lán í jenum og bíða með sölu bréfanna því vænta mætti þess að þau myndu aftur hækka í verði. Þegar frekar tók að síga á ógæfuhliðina með verðmæti bréfanna og gengi jensins á árinu 2008 hefði bankinn óskað eftir frekari tryggingum. Stefndi hefði orðið við þeim tilmælum en þá einnig hreyft því hvort ekki væri rétt að selja hlutabréfin. Þegar aftur kom veðkall frá bankanum um haustið 2008 hefði hann hins vegar neitað og sagt að bankinn yrði að selja bréfin.

Áfrýjandi sendi stefnda innheimtubréf 23. ágúst 2013 en málið var síðan höfðað á hendur honum 23. apríl 2014.

II

Stefndi reisir málatilbúnað sinn á því að skuldbinding hans gagnvart áfrýjanda vegna myntveltureikningsins, sem hann stofnaði hjá Landsbanka Ísland hf., sé ógild eða verði vikið til hliðar eftir nánar tilgreindum reglum III. kafla laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Þetta byggir hann fyrst í stað á því að starfsmenn Landsbanka Íslands hf. hafi ráðlagt sér að taka yfirdráttarlán í japönskum jenum með tryggingu í hlutabréfum í eigu sinni í stað þess að hann seldi bréfin. Þegar óskað hafi verið eftir frekari tryggingum af hálfu bankans í apríl 2008 hafi ráðgjöfin verið sú sama og því hafi hann veitt frekari tryggingar í hlutabréfum sínum. Í annan stað hafi bankinn virt að vettugi fyrirmæli sín 26. og 29. september 2008 um að selja veðsett hlutabréf til að gera upp skuldina. Það sama hafi verið uppi á teningnum eftir að myntveltureikningnum var ráðstafað til áfrýjanda, en hann hafi ekki orðið við tilmælum sínum í október 2008 að ráðstafa hlutabréfum sem enn voru einhver verðmæti í til greiðslu skuldarinnar.

Með hliðsjón af þessu telur stefndi óheiðarlegt af áfrýjanda að bera fyrir sig skuldbindinguna og því sé hún ógild samkvæmt 33. gr. laga nr. 7/1936. Af sömu ástæðu telur stefndi ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hana fyrir sig, sbr. 1. mgr. 36. gr. laganna. Í því sambandi vísar stefndi til þess mikla aðstöðumunar sem var á milli aðila, auk þess sem efni samningsins hafi verið ósanngjarnt í ljósi þess að stefndi hafði engar tekjur í jenum og ekki hefði komið til álita fyrir hann að skuldbinda sig með þessu móti nema að undirlagi bankans. Þá vísar stefndi til 30. gr. laganna um ógildi skuldbindingar sem fengin er með svikum og 31. gr. þeirra um að samningur sé ógildur ef hann hefur komist á með misneytingu.

III

Þær mótbárur sem stefndi teflir fram gegn gildi skuldbindingar sinnar vegna yfirdráttar á myntveltureikningnum getur hann, í samræmi við almennar reglur um aðilaskipti að kröfuréttindum, haft uppi gagnvart áfrýjanda þótt þær lúti að atvikum í starfsemi Landsbanka Íslands hf., sem áfrýjandi leiðir rétt sinn frá.

Af hálfu stefnda hefur því ekki verið andmælt að honum hafi frá öndverðu verið ljóst að yfirdráttur hans á myntveltureikningnum var ekki gerður upp með ráðstöfun á þeim hlutabréfum, sem stóðu að handveði fyrir skuldinni, þrátt fyrir þau tilmæli sem stefndi heldur fram að hann hafi beint að Landsbanka Íslands hf. í lok september 2008 og áfrýjanda í október sama ár. Þótt stefndi hafi í kjölfarið og á árunum þar á eftir verið í samskiptum við bankann vegna myntveltureikningsins og annarra skulda sinna verður ekki séð að hann hafi fyrr en með áðurnefndu tölvubréfi 14. mars 2013, eða ríflega fjórum árum síðar, hreyft því að skuldina hefði átt að gera upp með því að ráðstafa bréfunum í samræmi við fyrirmæli hans. Þá er þess að gæta að við rekstur málsins í héraði upplýsti stefndi ekki, þrátt fyrir tilmæli áfrýjanda, hvaða starfsmenn bankans hefðu tekið við fyrirmælum hans um sölu bréfanna, svo afla mætti nánari upplýsinga, eftir atvikum með því að kanna hvort til væru upptökur af símtölum stefnda við þá. Að öllu þessu virtu er ósannað að stefndi hafi óskað eftir því að skuld sín vegna yfirdráttarins yrði gerð upp með ráðstöfun bréfanna áður en þau urðu verðlaus við fall viðskiptabankanna um haustið 2008 og í kjölfar þess.     

Við mat á því hvort samningi verði vikið til hliðar vegna þess að talið yrði ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig skal líta til efnis samnings, stöðu samningsaðila, atvika við samningsgerðina og atvika sem síðar koma til, sbr. 2. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936. Þótt aðstöðumunur hafi verið milli Landsbanka Íslands hf. og stefnda, er hann skuldbatt sig gagnvart bankanum, getur það eitt ekki ráðið úrslitum. Þegar litið er til annarra atriða sem skipta máli við þetta heildarmat verður ekki talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju fyrir áfrýjanda að bera fyrir sig skuldbindinguna. Er þess þá að gæta að ekki hallaði á stefnda við samningsgerðina, svo einhverju nemi, þótt lagðar yrðu til grundvallar fullyrðingar hans um þá almennu ráðgjöf um lántöku sem honum var veitt af hálfu starfsmanna bankans. Þá verður um efni skuldbindingarinnar að líta til þess að með láni í jenum fékk stefndi góð vaxtakjör en tók hins vegar á sig gengisáhættu. Verður skuldbindingunni því ekki vikið til hliðar eftir 36. gr. laga nr. 7/1936. Jafnframt verður ekki talið óheiðarlegt af hálfu áfrýjanda að bera hana fyrir sig vegna atvika sem voru fyrir hendi þegar stefndi skuldbatt sig eða að hann hafi verið fenginn til þess með svikum eða fyrir misneytingu, sbr. 30. og 31. gr. laganna. Samkvæmt þessu verður skuldbindingunni ekki vikið til hliðar eða hún ógilt og því verður krafa áfrýjanda á hendur stefnda tekin til greina með dráttarvöxtum frá 23. september 2013, en þá var liðinn mánuður frá því honum var sent innheimtubréf, sbr. 3. mgr. 5. gr. laga nr. 38/2001.

Stefnda verður gert að greiða áfrýjanda málskostnað á báðum dómstigum sem ákveðinn verður í einu lagi eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Stefndi, Einar Valur Ingimundarson, greiði áfrýjanda, Landsbankanum hf., 26.545.120 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 23. september 2013 til greiðsludags.

Stefndi greiði áfrýjanda samtals 1.000.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

 

 

 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. febrúar 2016

Mál þetta höfðaði Landsbankinn hf., Austurstræti 11, Reykjavík, með stefnu birtri 23. apríl 2014 á hendur Einari Vali Ingimundarsyni, Fjölnisvegi 5, Reykjavík.  Málið var dómtekið að lokinni aðalmeðferð 25. janúar sl., endurupptekið og dómtekið á ný 15. þessa mánaðar. 

Stefnandi krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða honum 26.545.120 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001, frá 23. september 2013 til greiðsludags.  Þá krefst stefnandi málskostnaðar. 

Stefndi krefst aðallega sýknu af kröfum stefnanda, til vara að kröfur hans verði aðeins dæmdar að hluta.  Þá krefst hann málskostnaðar. 

Stefndi stofnaði myntveltureikning í japönskum jenum í útibúi stefnanda að Laugavegi 77 þann 16. janúar 2008.  Fékk hann yfirdráttarheimild og þann 17. janúar 2008 tók hann út fé og varð staða reikningsins þá neikvæð um 29.840.848,81 jen.  Stefnandi segir að yfirdráttarheimild stefnda hafi runnið út án þess að skuldin væri greidd.  Hann segir ekki hvenær það var, en skuld stefnanda hafi þá numið 30.339.114,94 jenum. 

Stefnandi kveðst hafa endurreiknað skuld stefnda í samræmi við lög nr. 151/2010 um breytingu á vaxtalögum nr. 38/2001.  Hafi hann í útreikningnum miðað við lægstu vexti af óverðtryggðum skuldum, sbr. 10. gr. vaxtalaga.  Útreikningur þessi sýni að skuld stefnda á reikningnum hafi numið 26.545.120 krónum.  Miðist hann við stöðuna 9. febrúar 2012. 

Stefnandi tekur fram að síðar hafi gengið dómur í Hæstarétti sem hafi slegið því föstu að yfirdráttarlán á gjaldeyrisreikningum væru gild lán í erlendum gjald­miðlum.  Endurútreikningur sinn hafi því verið umfram skyldu og falið í sér ívilnun til stefnda. 

Stefnandi kveðst byggja á meginreglum kröfu- og samningaréttar um greiðslu fjárskuldbindinga.  Um aðild sína vísar hann til laga nr. 161/2002, sbr. 5. gr. laga nr. 125/2008, og ákvörðunar Fjármálaeftirlitsins um ráðstöfun eigna og skulda Landsbanka Íslands hf. 

Í greinargerð stefnda segir að hann hafi farið að ráðum starfsmanna Lands­banka Íslands er hann þurfti að losa fé til að styðja dætur sínar.  Hafi hann að ráði þeirra sett hlutabréf sín í Landsbankanum að handveði fyrir láni sem hann tók í formi yfirdráttar á gjaldeyrisreikningi.  Hafi útibússtjóri bankans ráðlagt honum að veðsetja bréfin frekar en að selja þau. 

Stefndi segir að sumarið 2008 hafi bankinn gert veðkall og hafi honum þá verið ráðlagt að veðsetja fleiri hlutabréf.  Hann hafi þá spurt hvort ekki væri best fyrir sig að selja hlutabréfin í Landsbankanum, en mælt hafi verið eindregið gegn því. 

Eftir hrun bankans í október 2008 segist stefndi hafa verið krafinn um frekari veð.  Hafi hann þá bent starfsmanni bankans á hlutabréf sín í Straumi og Atorku og að þeir skyldu koma þeim í verð áður en lengra væri haldið.  Í greinargerð sinni skoraði stefndi á stefnanda að leggja fram allar hljóðritanir af samtölum hans við starfsmenn bankans.  Byggir hann á því að snúa verði sönnunarbyrðinni við þar sem bankinn hafi ekki lagt fram neinar hljóðritanir samtala. 

Stefndi byggir á því að bankinn hafi neitað honum um að selja bréfin og ákveðið að hann skyldi taka lán og í hvaða formi það yrði gert.  Bankinn hafi nýtt sér aðstæður hans til að gæta að hagsmunum bankans, en ekki hans.  Þetta hafi verið gróf misnotkun aðstöðumunar. 

Í greinargerð stefnda segir að hann hafi tvívegis fengið innheimtubréf.  Hafi hann rætt við útibússtjóra bankans í bæði skiptin og bent á að illa væri að honum vegið.  Hafi innheimtan verið stöðvuð og ákveðið að reynt skyldi að ná sanngjörnu samkomulagi um uppgjör skuldarinnar.  Er stefna í þessu máli hafi loks verið birt hafi starfsmenn bankans ekki viljað virða neitt af því sem samið hefði verið um.  Byggir stefndi á því að stefnandi sé bundinn af samningi hans við fyrri útibússtjóra. 

Stefndi kveðst telja að hann hafi verið blekktur með rangri ráðgjöf.  Starfs­menn bankans hafi ýtt honum út í skuldsetningu á forsendum sem ekki hafi staðist.  Bankinn hafi átt að vita betur um forsendur ráðgjafarinnar og ekki að beita viðskipta­vini sína þrýstingi til að fara eftir ráðgjöf sem hvorki var hlutlaus né rétt og ekki veitt með hagsmuni viðskiptavinarins í huga.  Hefði bankinn selt bréfin eins og hann vildi sjálfur hefði verið hægt að gera upp allar kröfur bankans.  Byggir stefndi á því að framkoma bankans og starfsmanna hans hafi brotið gegn III. kafla samningalaga nr. 7/1936, einkum 30., 31., 33. og 36. gr.  Hafa verði í huga að starfsmönnum bankans hafi mátt vera ljóst hver staða bankans var og hvert stefndi.  Hafi þeir þurft að hindra að bréfin í bankanum lækkuðu og af þeirri ástæðu hafi verið unnið að því að fá fólk ofan af því að selja þau. 

Að lokum skoraði stefndi á stefnanda að upplýsa á hvaða verði lánið hafi verið flutt yfir til hans. 

Stefndi lagði fram ljósrit af síðu úr dagbók dóttur sinnar, Valgerðar, með texta sem hún skrifaði við föstudaginn 26. september 2008.  Þar segir: 

Úff! þvílíkur dagur.  Gat klárað næstum allt í ... okkar pabba en ó ó ó shit hvað mér leið ömurlega þegar ég heyrði pabba verða öskureiðan í símann.  Landsbanki með leiðindi.  Er mjög forvitin og heyrði að pabbi talaði um að selja hlutabréf.  Veit ekki hvort hann sé kominn í vanda út af því að hjálpa okkur með íbúðina.  Langar svo að spyrja pabba hvaða hlutabréf hann vill selja en það kemur mér já ekki við.  Hann bauðst til að hjálpa mér því ég átti von á barni...

Valgerður Einarsdóttir kom fyrir dóm og staðfesti þessa frásögn í dagbók sinni. 

Jafnframt leiddi stefndi vitnið Ágúst Ásgeirsson, sem er fyrrum samstarfs­maður hans.  Ágúst kvaðst hafa hitt stefnda þann 29. september 2008.  Honum hafi verið mikið niðri fyrir.  Hann hafi farið með stefnda inn í útibú Landsbankans að Laugavegi 77.  Einar hafi þar sagt við starfsmenn bankans að þeir yrðu nú að setja hlutabréf hans í bankanum upp í lánið hans.  Vitnið kvaðst muna þessa dagsetningu vel, en þetta væri afmælisdagur hans. 

Stefnandi mótmælti sönnunargildi framburðar þessara vitna.  Þá mótmælti stefnandi því sem ósönnuðu að stefndi hefði gefið bankanum fyrirmæli um að selja bréf upp í yfirdráttarskuldina.  Við endurupptöku málsins þann 15. þessa mánaðar óskaði stefnandi eftir fresti til að kanna upptökur af símtölum stefnda við starfsmenn bankans.  Dómari neitaði frekari fresti þar sem stefnandi hefði þegar fengið nægan tíma til að kanna öll sín gögn um viðskiptin við stefnda. 

Niðurstaða

Stefndi stofnaði til skuldar við Landsbanka Íslands á sérstökum gjaldeyris­reikningi með yfirdráttarheimild.  Stefnandi hefur ekki upplýst hversu lengi heimildin átti að gilda.  Telja verður fullvíst að stefnda hafi ekki dottið þetta form lántöku í hug sjálfum og verður að leggja til grundvallar að starfsmenn Landsbanka Íslands hafi ráð­lagt honum að taka þetta yfirdráttarlán, eins og hann heldur fram. 

Stefndi fullyrðir að hann hafi beðið um að skuld sín yrði gerð upp í lok september 2008 með því að verðbréf hans, sem hafi verið veðsett til tryggingar yfir­drættinum, yrðu seld.  Hann hefur leitt dóttur sína til vitnis um símtal við starfsmann bankans og fyrrum samstarfsmann sem vitnar um heimsókn stefnda í bankann og ósk hans um sölu bréfanna.  Þá skoraði hann á stefnanda að leggja fram upptökur af samtölum hans við starfsmenn bankans, en stefnandi varð ekki við þeirri áskorun.  Sú skýring sem lögmaður stefnanda gaf að stefndi yrði að veita nákvæmari upplýsingar til að unnt væri að finna umrædd samtöl er fyrirsláttur sem er að engu hafandi. 

Samkvæmt framansögðu verður að telja sannað að stefndi hafi beðið um að skuld hans yrði gerð upp með sölu verðbréfa sem voru í vörslu bankans.  Þessari beiðni var ekki sinnt. 

Alþekkt er nú að á árinu 2008 unnu forsvarsmenn Landsbanka Íslands að því að hindra að hlutabréf í bankanum lækkuðu í verði.  Sú ákvörðun stefnda að selja ekki bréf sín í janúar 2008, heldur að taka lán í formi yfirdráttar, féll að þessum fyrir­ætlunum bankans.  Ekki er neitt upplýst um hvort stefndi hafi haft tekjur japönskum jenum eða átt peningalegar eignir í þeirri mynt.  Forsendur fyrir þessari ákvörðun hans eru með öllu óútskýrðar. 

Stefndi byggir á því að hann hafi verið blekktur.  Hann vísar einnig til ákvæða samningalaga um svik, misneytingu, óheiðarleika og ósanngirni.  Ósannað er að stefndi hafi verið beittur svikum eða sætt misneytingu af hálfu bankans.  Þegar horft er til þeirra ráðlegginga sem stefnda voru veittar um lántöku, sem fól í sér verulega áhættu fyrir hann, og vanrækslu bankans á að selja verðbréf til greiðslu skuldarinnar þegar stefndi krafðist þess, verður að telja að það sé óheiðarlegt af bankanum að bera þessa skuldbindingu stefnda fyrir sig.  Verður samningur aðila um yfirdráttarlán talinn ógildur samkvæmt 33. gr. laga nr. 7/1936, sbr. 3. gr. laga nr. 11/1986.  Getur stefnandi því ekki krafist endurgreiðslu lánsfjárhæðarinnar og verður stefndi sýknaður af öllum kröfum hans. 

Stefndi flutti mál sitt sjálfur.  Hann hefur ekki gert grein fyrir neinum sérstökum kostnaði sínum af málsvörninni og verður málskostnaður því felldur niður.

Jón Finnbjörnsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. 

D ó m s o r ð

Stefndi, Einar Valur Ingimundarson, er sýknaður af kröfum stefnanda, Landsbankans hf. 

Málskostnaður fellur niður.